در این گفت و گو حجت الاسلام سید علی حسنی عضو هیئت علمی مؤسسه آموزشی پژوهشی امام خمینی (ره) مفهوم انتظار واقعی، برخی دلایل برداشت های غلط و وظایف شیعیان در دوران غیبت بررسی کرده است.
لطفاً مفهوم انتظار واقعی را تبیین و بفرمایید منشأ برخی انحرافات در این زمینه چیست؟
ما تأکیدات فراوانی در روایات مان به انتظار فرج داریم. من در چه صورتی منتظر هستم و منتظر واقعی هستم. ما می بینیم که همیشه یک برداشت های غلطی از این مطلب می شود. بعضی از برداشت ها شاید منصوب می شود به خود روایات. یعنی برداشتی که به نظر ما غلط است. بعضی از آن ها می تواند برداشت های هوی و هوسی باشد. اما همه ی آن برداشت ها را ما نمی توانیم منتصب کنیم به هوی و هوس یا خواسته های مادی. بعضی از این برداشت ها شاید منشأ روایی هم داشته باشد و لذا خیلی مهم است که بدانیم مسأله ی انتظار اصلاً به چه معنایی هست.
انتظار را می شود به دو صورت انتظار منفی و مثبت دانست. منفی را بعضی به انتظار ویران گر و انتظار فلج کننده عنوان می کنند. انتظار منفی حاصل یک برداشت منفی و ظاهری هست و همان طور که بحث کردم از قیام حضرت ولی عصر (عج) ما در روایات داریم که زمین پر از ظلم و جور می شود که امام می آید.
این روایات در ظاهرش این است که ما نباید خیلی از کارهای مثبت را انجام بدهیم یا اگر در صدد برمی آئیم که جلوی ظلم و فساد را بگیریم این یعنی به تأخیر انداختن ظهور حضرت. برداشت های این چنینی داریم که انتظار به این معناست که مهم نیست ما خودمان آدم درستی باشیم و یا این که جامعه به چه سمتی می رود و دیگران به چه سمتی می روند یا نباید نظامی برپا کنیم یا حکومتی برپا کنیم که در صدد اجرای عدالت در حد و توانش باشد. همه ی این ها به این معنا است که ظهور حضرت را به تآخیر بیندازیم. هیچ کس هم نمی خواهد ظهور حضرت را به تآخیر بیندازد پس ما نباید این کارها را بکنیم تا ظهور به تأخیر نیافتد.
پس این برداشت مستند می شود به بعضی از روایات و همین خیلی مسأله ساز می شود. ما به عنوان انسانی که از عقلمان استفاده می کنیم چطور می توانیم وجدانمان را راضی کنیم که همه ی ما دست به دست هم بدهیم تا بگذاریم فساد همه جا را بگیرد. اگر فساد بگیرد من هم فاسد می شوم. کسانی برداشت های این چنینی دارند که حالا برداشت های منفی هم دارند که ما خیلی نباید رفتارهای اصلاح گرایانه داشته باشیم و در جهت اصلاح جامعه برآئیم. مگر خودمان کجا زندگی می کنیم؟ در خلأ که زندگی نمی کنیم ما هم در همین جامعه زندگی می کنیم. طبیعی است که بساط فساد، فحشا، ظلم و بی عدالتی برپا بشود ما را هم شامل خواهد شد. منی که تمام اداراتم فاسد باشند. تمام مراکز قضاییم فاسد باشند. تمام نیروهای انتظامی و نظامیم فاسد باشند. تمام بازارها و مراکز تعلیم و تربیتم فاسد باشند خوب من بعنوان انسان در این جامعه زندگی می کنم یا نه به اینها احتیاج دارم یا نه. خلاصه کارم به اینها می افته. خوب من حق خودم رو چه جوری حفظ کنم. چه طوری میتونم این حق را به اثبات برسانم خوب این مسایل لازمه ی کاری ست که منم اون وقت باید در این فساد دامن گیر و منحل بشم.
با هیچ وجدانی جور در نمیاید که انسانها بگند ما کار خودمون رو داریم بقیه کار خودشون رو. این برداشت غلطی از انتظاره که انسانها در صدد این باشند که فقط به فکر خودشون باشند. البته انسانها باید از خودشون شروع کنند اما نباید فقط خودشون باشه. طبیعه که اگر میخواهیم جامعه رو به صلاح دعوت کنیم نمیتونم خودم بد باشم بقیه رو به صلاح دعوت کنم.
انتظار صحیح چه ویژگی هایی دارد؟
انسان فقط این نیست که دست رو ی دست بگذاره و منتظر باشه تا امام زمان (عج) بیاد. مادری که فرزندش به مسافرت رفته بقول امروزی ها سربازی است. مثلا بچه اش امده مرخصی و داره میره اینکه میره میگه مامان من 2 ماه دیگه مرخصی می آیم. این مادر این دوماه چطوری انتظار میکشه. روز اخری که دو ماه دیگه تموم میشه. روز اخری که قراره پسرش بیاد چه طوری رفتار میکنه. کار خاصی انجام نمیده و دلش پیش بچه اش هست اما کار خاصی انجام نمیده. بچه زنگ زده که مامان من دارم میام مرخصی. مادر چه کار میکنه. ایا رفتارش مثل روزهای قبله یا اب و جارو میکنه. دلش دیگه پر میکشه هر لحظه اشتیاق پیدا میکنه. انتظار یعنی این.
اگر ما هم میخواهیم منتظر بشیم اینکه بگیم خوب میاد ما روایت داریم جمعه حضرت میاد. خوب جمعه گذشت و مثل جمعه های گذشته. شنبه نمیاد یکشنبه نمیاد. اخر تا جمعه ی بعدی...این انتظاره؟ لذا انتظار که ما هم استعمال میکنیم در کارهای روزمره مون منتظر یک حالت خاصی و یک اشتیاق خاصی پیدا میکند مادر قبل از روز اخر با روز اخر رفتارهاش فرق میکنه. هر روز غذای خوشمزه درست نمیکرد امروز میخواد بچه اش بیاد ویژگی هایی رو قایل میشه رفتارهای خاص داره منتظر واقعی فرق داره من خودم رو عرض میکنم که منتظر واقعی این طور نیست.
در جامعه هم اشتیاق مشاهده نمی کنیم. مثل مادر که اشتیاق خاصی نشون نمیده. ما همه مون شیعه ایم و دلمون برای امام زمان می تپه در این شکی نیست اما رفتارمون مشتاقانه نیست اگر کمی تاخیر بکنه این بچه مادر دلشوره میگیره.
ما میگذاریم جمعه بیاد و بره تا جمعه ی بعدی. منتظر نیستیم. نه بازارمون بوی امام زمان میده نه مراکز علمی مون نه شهرمون. معلومه که مشتاق نیستیم باید اشتیاقمون رو بالا ببریم. شما حساب کنید سرباز و مادر. زن همسایه هم میدونه که پسر رفته به سربازی. اون هم شاید منتظر باشه اما رفتار اون با مادر یکی نیست. ما اگر میخوایم مشتاق باشیم باید یک سری رفتارهایی داشته باشیم که این رفتارها حاکی از اشتیاق ما باشه. این هم فقط به دانستن نیست که امام زمان داریم و قراره بیاد. خوب این دانستن کار به جایی نمیبره. علاوه بر اینکه ما باید دست به یک سری رفتارهای دیگه هم بزنیم.
تبیین: چه کنیم منتظر واقعی باشیم؟
اولین مساله ای که در انتظار واقعی هست اینکه ما خودمون شخص صالحی باشیم و به صلاح رفتار کنیم. این قدم اوله. من نمی تونم منتظر منجی باشم که اگر بیاد اولین نفری که خفتشو می چسبه من باشم. ما گرچه تلاش داریم که محیط رو درست کنیم اما محیط همیشه دست ما نیست. همه ی ما با استکبار مخالفیم. اگر محیط فساد و زمینه های فسادی داشته باشه ما باید سعی کنیم منحل در این فساد نشیم.
مثالی عرض کنم مساله ی ماهواره فساد ازش برمیخیزه. نمیخوام بگم هیچ جنبه ی مثبتی نداره نه، ولی اکثر مردم عادی که ازش استفاده میکنند چی ازشون برمیاد. نمیشه بگین من منتظر امام هستم و به این تن دادم این یعنی منحل شدن در فساد است. ما نمیتونیم بگیم دیگران دارند. توجیهاتی از این دست راه رو هموار میکند تا انسان منحل در فساد اجتماعی بشه.
میگیم اقا چرا رشوه میگیری؟ میگه من اگر نگیرم بغل دستیم میگیره. خوب اینکه توجیه نمیشه. رفتارها و توجیهاتی از این دست توجیه کننده ی این است که انسان ها در فساد های محیط منحل بشن. منتظر واقعی اینگونه نیست. باید تلاش بکنه جذب فساد نشه.
باید در مقابل فسادها مبارزه کرد ایستادگی کرد والبته سخت هم هست. مخصوصا اگر این مشکلات فراگیر هم باشه انسان در مقابل جو بزرگی بخواد ایستادگی کنه سخته اما اینگونه نیست که انسانها موفق نشوند. جهاد ومبارزه در همین سختی ها معنی پیدا می کند. والا در عیش و نوش و در راحتی جهاد و انتظار معنا نداره. از این جهت یکی از ویژگی هایی که منتظر واقعی داره این است که سعی کند در فسادهای اجتماعی منحل نشود.
هر کدام از انسانها اگر تک تک این وظیفه رو در خودشون ایجاد کنند، این بزرگترین قدم برای اصلاح جامعه ست. چون جامعه از افراد تشکیل شده و چیز دیگری نیست.
البته ما وظیفه ای که در دوران غیبت امام داریم این است که برای ظهور حضرت باید دعا کنیم. اول اینکه به یاد امام زمان باشیم نه اینکه روزها بگذره و ما فقط جمعه رو به امام اختصاص بدیم. حداقل این هست که هر روزی به یاد امام بیفتیم.
چگونه برای فرج امام زمان (عج) دعا کنیم که اثر گذارباشد؟
یک مساله توجه ویژه داشتن است که انسان به یاد امام میشه و دعا برای شناخت امام. گرچه اعتقاد داریم ولی چون امام رو نمی شناسیم قدرش رو نمیدونیم. کی قدر میدونیم؟ وقتی معرفت داشته باشیم. اگر در دست بچه الماس باشد، پفک به او بدهید، او الماس را به شما میدهد. چرا؟ چون ارزش اونی که در دستش داره رو نمیدونه. فکر میکنه اون الماس هم قیمت یک پفک است.
باید امام رو خوب بشناسیم که البته جزو یکی از وظایف منتظران امام این است. در روایتی زراره از امام نقل میکنه درباره ی مساله ی غیبت که اگر من اون زمان غیبت رو درک کردم چه کاری باید انجام بدم؟ امام فرمود: اگر اون زمان رو در ک کردی با این دعا ملازم باش خدایا خودت را به ما بشناسان که اگر من تو را نشناسم نبی تو را هم نمی شناسم. خدایا رسول خودت را بمن بشناسان که اگر تو به من نشناسانی من ولی تو را نخواهم شناخت. خدایا حجت خودت رو بمن بشناسان اگر من نشناسم از دین خودم گمراه میشم
اگر بخواهیم مسلمان واقعی باشیم باید معرفت خودمون رو به امام زیاد کنیم و امام را خوب بشناسیم. مصداق این فرمایش نباشیم که؛ کسی که بمیرد وامام خودش را نشناسد...وما نباید بگیم فرزند امام حسن عسگری بدنیا امده. این نشد شناختن. به این می گویند معرفت شناسنامه ای. اگر این گونه باشه هر نامسلمانی این را میخوانه ومعرفت پیدا میکنه. ولی ایا اون معرفت داره به امام عصر ایا رسول خدا از ما این معرفت رو میخواد.
اما این معرفت شناسنامه ای مورد نظر رسول خدا نیست. خوب ما هم همینطوریم. اگه ما هم میخواهیم مرگ مان خدای نکرده مرگ جاهلی نباشد ما باید معرفتمان را از سطح معرفت شناسنامه ای ببریم بالاتر. حالا اینکه چکار باید بکنیم این خودش یک بحث مفصلی است که این معرفتی که رسول خدا میفرماید یا در اون روایت قبلی داریم یا روایاتی که از این دست داریم این چه جور معرفتی است که ما باید نسبت به امام داشته باشیم؟
مسئله دیگر این است که ما دعا بکنیم برای سلامتی حضرت، همانطور که دعای سلامتی حضرت را بعد از نماز میخونیم این دعا رو تکرار کنیم تو بعضی از مباحث داریم بزرگان گفته اند دستور هم دادند که برای سلامتی حضرت هم صدقه بدیم حتی بعضی ها گفته اند که وقتی میخواهید برای سلامتی خانواده خودتون و خودتون صدقه بدین ابتدا نیت امام عصر سلام الله علیه بکنین و در پناه امام عصر اون صدقه رو برای خودتون جاری کنین. که اتفاقا به اجابت هم نزدیکتر خواهد بود چون پای امام عصر به وسط میاد خداوند برای امام عصر شرایط ویژه و اهمیت ویژه قائل است. خوب این یه امر مهمی است که ما شیعیان هم میتونیم انجام بدیم هر وقت صدقه میخواییم بدیم اول برای امام زمان بعد برای خودمون و خانوادمون و ملتمون و... و این یه توجه ویژه رو میاره چون کسی میتونه این کارو بکنه که توجه ویژه داشته باشه.
دعا برای تعجیل حضرت هم انجام بدیم که خود حضرت فرمودند و از ما تقاضا کرده اند در توقیعی از حضرت آمده است: احتجاج طبرسی جلد 2 صفحه 284 و اکثروا الدعا بتعجیل فی الفرج یا در یه جای دیگه باز به همین مضمون داره که شما برای فرج من دعا کنید. این یه خواسته ایست که امام عصر که ما همه هستی و دارای مون مال ایشونه و همه امیدمون به ایشونه یه تقاضایی هم کرده که برای فرجم دعا کنید. خوب این خواسته امام عصر از ماست و ایشون از ما میخواد برای فرجشون دعا کنیم البته فرج ایشون همونطور که از توی روایات اومده فرج خود ماست. اما از ما تقاضا کرده است.
زمینه ظهور امام زمان ظهور چگونه ایجاد می شود؟
مطلبی که هست اینکه امام عصر که ظهور کنند زمین را پر از عدل و داد میکنند. عدالت رو اجرا میکنند. ایا ما امادگی پذیرش عدالت رو داریم یا نداریم؟ آقا ظهور کنند و بفرمایند؛ این مقامی که تو داری حق تو نیست بیا پایین. در خانه بچه ات اومد ازت شکایت کرد. زنت شکایت کرد. حق با اونهاست. بیا تاوان پس بده. ایا اون زمان هم در صف طرفداران امام زمان باقی میمانم؟ یا در صف مقابل امام؟ مشکل امام علی ع چی بود؟ ایشان دنبال عدالت بودند.
ما می گوییم اهل کوفه نیستیم. این درست؟ سوال اینه علی ع دنبال عدالت است. حضرت در زمان حکومتش مشکلات اقتصادی را حل کرد. پس مشکل شون چی بود که امام رو شهید کردند؟ مشکل شون عدالت بود! علی که میخواست عدالت رو اجرا کنه بزرگان تن ندادند. طلحه و زبیر از بزرگان جهان اسلام بودند. سیف الاسلام را پیامبر در موردش فرمود. خود امام علی هم وقتی شمشیر زبیر را اوردند چی گفت؟ فرمود: این شمشیر چقدر گره ها از پیشانی پیامبر باز کرد. خوب صاحب این شمشیر از بزرگان بود. ابتدا با علی بیعت کرد اما از صفش رفت به صف ام المومنین.
ایا وقتی عدالت بر ما اجرا بشه ما این را قبول داریم بعید میدونم. چون پذیرش عدالت سخته زن من، بچه ی من، فامیل من درباره ی مسایل شخصی از من شکایت کنند در دادگاه عدل مهدوی اون وقت من تن میدم یا نمیدم؟
ایا اون زمان هم من در صف علی بن ابی طالب قرارمیگیرم یا در صف معاویه؟ وقتی از اهداف میانی حضرت اجرای عدالت است پس درمورد من هم اجرا می شود و فقط برای بغل دستی من نیست. ما انسانها معمولا تصورمون این طوریست. قرار است که عدالت را در رفتار من، وظایف شخصی یا عمومی من اجراکنه و حضرت به من بگوید تو عدالت را اجرا نکردی بیا تقاص پس بده. اگر قراره این چنین باشه خیلی از ماها که حرف از امام زمان میزنیم در صف مقابل حضرت قرار می گیریم. از این رو باید زمینه ی پذیرش رو در خودمون محقق کنیم. باید امادگی را ایجاد کنیم برای خودمون و از خودمون شروع کنیم. چون هیچ چشم پوشی انجام نمیشه.
آیا نسبت به عموم جامعه نیز چنین وظیفه ای وجود دارد؟
یکی از وظایفی که شیعه در عصر غیبت داره این است که امادگی رو برای اهداف امام زمان که عدالت هست ایجاد کنه. برای ظهور امادگی فکری داشته باشه واین باید در جامعه هم پذیرفته شده باشه تا جامعه و مردم پذیرای عدالت نباشند حضرت ظهور پیدا نخواهد کرد.
این براساس روایت هم هست به این دلیل که مردم اگر دنبال عدالت نباشند وقتی حضرت ظهور پیدا کرد جلوی حضرت قرار میگیرند. خوب حضرت چی کار باید بکنه؟ باید همه رو بکشه اینکه معنا نداره وخود پیغمبر هم می تونست اینکار را انجام بده. خود امیرالمومنین نمی توانست همه رو بکشه؟
اگر میخواهیم زمینه رو اماده کنیم یک بحثش این است که انسانها باید پذیرای عدالت باشند.. پس باید جوامع پذیرا ی عدالت باشند. مردم باید به این باور برسند که این مکتبها موجود عدالت را نمی توانند اجرا کنند. پذیرای این بشوند که کسی برای نجات بیاد.
مثل مساله ی بیمار می مونه خدایی نکرده ما مریضی بگیریم و بریم پیش پزشک همون جلسه ی اول بگن جراحی کن میایم بیرون چند تا فحش میدهیم که میخواهد ما را جراحی کنه. الکی مگه؟ بعد میریم کمی دنبال دوا و دنبال میکنیم بعد میبینم خوب نشدیم چند ماه میگذره و هنوز مریضی ادامه داره حالا اماده میشویم برای جراحی به دکتر میگیم عمل کنه، رو میزی و زیر میزی هم میدیم تا بخواهد جراحی کنه. اما چرا اون موقع به دکتر ناسزا گفتیم؟ چون اون موقع امادگی جراحی رو نداشتیم و عکس العمل منفی نشون دادم ولی حالا به مرحله ای رسیدیم و پول هنگفت هم میدم تا مرا جراحی کنه. باید جوامع به این حد برسند که بروند زیر تیغ جراحی. اگر به این حد نرسند و بخواهیم قبل از موعد عمل کنیم دنیا عکس العمل نشون میده. لذا یکی از وظایف ما این است که دنیا اماده بشوند.
آیا آمادگی فکری و اجتماعی کافی برای ظهور کافی است؟
مساله ی دیگر امادگی نظامیست اما متاسفانه ظهور حضرت به درازا کشیده هیچ کاری از لحاظ نظامی نداریم. حضرت نیرو میخواد سرباز میخواد چه کار باید بکنیم. زمان های گذشته این فضا بیشتر بود چون مردم بیشتر انتظار میکشیدن و آمادگی جنگی پیدا می کردند اما اگر همین الان حضرت ظهور پیدا کنه چکار کنیم؟ باید امادگی نظامی پیداکنیم چون حضرت بالاخره جنگ داره وبرای جنگ هم نیرو میخواهد
در مراکز بسیج و این طور جاها که یک پتانسیل خیلی مهمی ست کارهای این چنینی انجام بدهند. معلوم نیست که اصلا این ظهور به تاخیر بیفته. حضرت رضا فرمودند: انتظرو والفرج من تحت اقدامک قدم من با من چقدر فاصله داره؟ باید از این موقعیت های نظامی استفاده کنیم تا بتوانیم این وظیفه رو انجام بدیم وظایف دیگر این است که وقتی نام امام زمان ع برده می شود بپا خیزیم. از امام رضا (ع) روایت داریم که هر موقع نام قائم رو میشنیدند دستهای مبارکشون رو بر سرشون میگذاشتند که بین شیعیان این امر معمول هست.