دعا وسیله است یا هدف؟

ممکن است برای شما این سؤال تا کنون مطرح شده باشد که آیا دعا و درخواست از خدا، وسیله‏ای است برای رسیدن به نیازهای مادی ومعنوی؟ یعنی آیا ما به این وسیله از خداوند متعال درخواست می‏کنیم تا نیازهایمان برطرف شود؟ به عبارت دیگر آیا چون انسان موجودی وابسته است، به اقتضای این وابستگی از خدا درخواست و دعا می‏کنیم؟

فرض دیگر این است که: دعا کردن به خودی خود مطلوب باشد و بدون در نظرگرفتن نیاز ما، به عنوان یک ارزش برای بشر تلقی شود.

در این فرض، شایسته است که ما در مواقع مختلف برای اظهار بندگی، به درگاه خداوند بزرگ روی آوریم و به نیایش و دعا و راز و نیاز با او بپردازیم.

در پاسخ این سؤال خواهیم گفت که دعا علاوه بر آنکه وسیله‏ای برای رسیدن به مطلوب است، ذاتاً هم مطلوب می‏باشد.

دعا به عنوان وسیله‏

بشر مادی از آغاز تا پایان خلقت و در تمام مراحل دنیوی واخروی- مادّی و معنوی مطلقاً محتاج و نیازمند به درگاه خدای بی نیاز است. او قادر است و انسانْ ضعیف؛ او عالم است و انسانْ جاهل؛ او غنی است و انسانْ فقیر. باید در تمامی امور متوجه خدا بود و نیازهای مادی و معنوی خود را از او خواست:

 «یَا أَیُّهَا النَّاسُ أَنْتُمُ الْفُقَرَاءُ إِلَی اللَّهَ وَاللَّهُ هُوَ الْغَنِیُّ الْحَمِیدُ»[1]

 «ای مردم! شما به خدا نیازمند هستید و فقط خدای متعال بی‏نیاز و شایسته ستایش است.»

بهترین وسیله‏ای که می‏توان نیازمندی‏های خود را به وسیله آن از خدا طلب کرد، دعا و درخواست از اوست. خداوند راهی و دری به نام دعا و نیایش به روی بندگانش گشوده تا بر این اساس تمام نیازهای بشر را تأمین کند و به بندگانش اعلام فرموده که: بخوانید مرا تا اجابت کنم شما را.[2] این درخواست شامل هر نوع نیاز می‏شود تا آنجا که به حضرت موسی فرمود: ای موسی هر آنچه می‏خواهی- حتی علف گوسفندت را- از من بخواه و به کسانی که دچار یأس شده‏اند اخطار داده است که مبادا بجز خدا از دیگری درخواست و یا به غیر او امیدی داشته باشند.

پس چون خداوند قادر و غنی مطلق است و هر آنچه غیر اوست نیازمند و ضعیف، باید همه خواسته‏هایمان از خدا باشد. به فرموده امام صادق علیه السلام: دعا کلید بخشش خداوند و وسیله رسیدن به هر حاجت است.[3]

نیایش ذاتاً مطلوب است‏

دعا به خودی خود مطلوب و پسندیده است، بلکه لازم است که انسان قسمتی از اوقات شبانه‏روز خود را به دعا و مناجات با پروردگار یکتا به سر بَرَد و رابطه‏ای بین خود و خدا برقرار نماید. این مطلب از بعضی روایات و دعاها استنباط می‏شود؛ مثلا در دعای کمیل می‏خوانیم:

 «اللَّهُمَّ اغْفِرْ لِیَ الُّذنوُبَ الَّتی تَحْبِسُ الدُّعاءَ»[4]

 «پروردگارا! گناهانی را که باعث حبس دعا می‏شود بر من ببخش.»

این جمله زیبای امیر عارفان حضرت علی علیه السلام پیام‏آور آن است که صِرف دعا کردن، مسئلت نمودن از درگاه خداوند و راز و نیاز با حضرت حق، به خودی خود مطلوب است و باید از گناهانی که باعث می‏شود توفیق دعا کردن را از ما سلب کند یا دعای ما را بی اثر سازد، پرهیز کنیم.

اینکه در بعضی دعاها از گناهانی که باعث می‏شود حال دعا و نیایش از انسان گرفته شود درخواست عفو می‏کنیم، نشان دهنده این نکته است که از دست دادن حال دعا و نیایش خسارتی جبران‏ناپذیر است.

متأسفانه جمع زیادی از این حقیقت غافل‏اند و خیال می‏کنند که تنها در زمان گرفتاری و نیازمندی باید روی به درگاه خداوند تعالی آورد و تصور می‏کنند که اجابت دعا فقط دستیابی و رسیدن به درخواست‏های مادّی است. حال آنکه این حقیقت بر ارباب معرفت واضح است که نیایش در همه حال و در همه جاست. انسان هنگام نیایش، توفیق می‏یابد که در کمال آرامش با عزیزترین موجود عالم هستی ارتباط پیداکند و در آن حال بالاترین موهبت الهی شامل حال او شده است.

اجابت دعا نه تنها به دست آوردن چیزی است که انسان از خدا خواسته بلکه اجابت برتر، همین رابطه و انس میان انسان و معبود خود است. بالاترین اجابت‏ها همین است که خدا اجازه داده و پذیرفته است که ما با او سخن بگوییم.

دعای بنده عین اجابت خداست‏

مولوی گوید: مردی بود که همیشه با خدای خودش راز و نیاز می‏کرد و پیوسته اللَّه گویان بود. زمانی شیطان بر او ظاهر شد و وی را وسوسه نمود و کاری کرد که این مرد خاموش شد. به او گفت: ای مرد! این همه که تو اللَّه اللَّه می‏گویی و سحرگاهان با این سوز و گداز خدا را می‏خوانی، آیا یک بار جواب (لبیک) هم شنیده‏ای؟ تو اگر به درِ هر خانه‏ای رفته‏ بودی و این همه فریاد کرده بودی، لا اقل یک دفعه پاسخ تو را می‏دادند.

این سخن به نظر مرد، منطقی آمد؛ دهانش بسته شد و دیگر اللَّه اللَّه نگفت. در عالم رؤیا هاتفی به او گفت: چرا مناجاتِ خدا را ترک کردی؟ گفت: می‏بینم با اینکه این همه مناجات می‏کنم و با این همه درد و سوزی که دارم، یک بار هم در جوابْ به من لبیک گفته نمی‏شود.

هاتف به او گفت: اما من از طرف خدا مأمورم تا جواب تو را بگویم.

خداوند می‏گوید: ای بنده من! همین سوز و گداز و حال نیایش و دعا را من به تو داده‏ام و همان اللَّه گفتن تو لبیک ماست.

بالاترین توفیق آن است که انسان خاکی بتواند با خدای خویش انس بگیرد و با دلی شکسته او را بخواند:

 «طُوبی‏ لِلْمُنْکَسِرَةِ قُلُوبُهُمْ مِنْ أَجْلِ اللَّه»[6]

 «خوشا به حال آنان که دل‏هایشان برای خدا بشکند.»

آنان که لذت مناجات و دعا و راز و نیاز با خدا را درک می‏کنند،

حاضر نیستند لحظه‏ای مناجات با او را با دنیا و آنچه در آن است عوض کنند، چون بهترین لحظه‏های عمر آنان لحظاتی است که با دوست می‏گذرد و نسیم‏های روحانی از جانب او جان آنان را لبریز از شوق و شعف می‏کند:

 «إِنَّ للَّهِ فی أَیَّامِ دَهْرِکُمْ نَفَحاتٍ أَلا فَتَعرَّضُوا لَها»[7]

 «همانا برای خدا در روزگار شما نسیم‏هایی است، آگاه باشید تا در معرض آنها قرار گیرید.»

فرصت شمر طریقه رندی که این نشان             چون راه گنج بر همه کس آشکاره نیست[8]

و مهم‏تر آن که خداوند سبحان نیز دوست دارد و مشتاق است که بنده‏اش هر چه بیشتر به درگاهش رو بیاورد و با او به دعا و راز و نیاز بپردازد.

شاهد این مطلب، کلام نورانی صادق آل محمد علیه السلام است که فرمود:

 «إِنَّ الْمُؤمِنَ لَیَدْعُو اللَّهَ عَزَّ وَجَلَّ فی حاجَةٍ یَقوُلُ اللَّهُ عَزَّ وَجَلَّ أَخِّرُوا إِجابَتَهُ شَوْقاً إلی‏ صَوْتِهِ وَدُعائِهِ فَإِذا کانَ یَوْمَ القِیامَةِ قالَ اللَّهُ تَعالی‏ عَبْدی دَعَوْتَنی فَأَخَّرْتُ إِجابَتَکَ وَثَوابَکَ کَذا وَکَذا»[9]

 «گاه می‏شود که مؤمن خدایش را می‏خواند و حاجتی درخواست می‏کند و خداوند متعال اجابتش را به تأخیر می‏اندازد زیرا که علاقه دارد بنده مؤمن بیشتر او را بخواند و صدایش را بیشتر بشنود و چون روز قیامت فرا می‏رسد گوید: بنده من! اجابت دعای تو را به تأخیر انداختم و در مقابل آن ثواب فراوانی به تو خواهم داد.»

بزرگ‏ترین نعمت‏

یکی از نعمت‏های بزرگ پروردگار به انسان این بوده که به بشر خاکی اجازه داده است با او ارتباط بر قرار نماید و دعا و راز و نیاز کند. اگر این اجازه و این نعمت نبود چگونه بشر می‏توانست با او به نیایش بپردازد؟

 (مَا لِلتُّرابِ وَرَبُّ الْأَرْباب) «چه نسبت خاک را با عالم پاک؟» او با لطف بی‏پایان خود و بدون هر گونه محدودیت زمانی و مکانی، باب دعا و راز و نیاز با خود را به سوی بندگان گشوده است.

 «اللَّهُمَّ أَذِنْتَ لی فی دُعائکَ وَمَسْئَلَتِکَ فَاسْمَعْ یا سَمیعُ مِدْحَتی وَأَجِبْ یا رَحیمُ دَعْوَتی وَأَقِلْ یا غَفُورُ عَثْرَتی»[10]

 «پروردگارا! تو اجازه دادی که من دعا کنم و از تو درخواست نمایم، پس نیایشم را بشنو و دعایم را اجابت کن و از لغزش‏هایم در گذر.»

و مهم‏تر اینکه خداوند مهربان با عنایت ویژه خود به انسان گنهکار اجازه داده که توبه نماید و به سوی او باز گردد و با او به مناجات بنشیند.

 «إِلهی أَنْتَ الَّذی فَتَحْتَ لِعِبادِکَ باباً إِلی‏ عَفْوِکَ سَمَّیْتَهُ التَّوْبَةَ»[11]

 «خداوندا! تو آن کسی هستی که به خاطر بندگانت دری به سوی‏

عفو و گذشت گشودی و آن را توبه نامیدی.»

از رسول خدا صلی الله علیه و آله نقل شده است که فرمود:

 «کسی که دَرِ دعا به رویش گشوده باشند حتماً درهای رحمت را نیز به رویش گشوده‏اند و در روایتی دیگر آن حضرت فرمود کسی که دَرِ دعا به رویش باز شود درهای بهشت به رویش باز شده است.»[12]

کدام نعمت بالاتر از اینکه خداوند متعال نعمتی را به نام دعا پیش روی بندگان گذاشته که به وسیله آن می‏توانند توبه کنند، لغزش‏های گذشته را جبران نمایند و رحمت و عنایات او را به سوی خود روانه سازند و کدام نعمت والاتر و بالاتر از اینکه به پیروی از مکتب انسان‏ساز تشیع و رهبری و هدایت امامان معصوم علیهم السلام راه مناجات و دعا و چگونگی راز و نیاز با خدا را به ما آموخته‏اند. این همه دعا و مناجات که روش انس و ارتباط با خدا را به ما می‏آموزند، از افتخارات منحصر به فرد مکتب تشیع است. به وسیله این دعاهاست که می‏توانیم نردبان ترقی و تعالی را تا بالاترین درجات و تا رسیدن به مبدأ کمال طی کنیم.

در سخنان امام خمینی آمده است:

اگر نبود در ادعیه جز دعای مناجات شعبانیه، کافی بود بر اینکه امامان ما امامان حقند، آنهایی که این دعا را انشاء کردند و تعقیب کردند؛ تمام این مسائلی که عرفا در طول کتاب‏های طولانی خودشان می‏گویند، در چند کلمه مناجات شعبانیه هست؛ بلکه عرفان اسلام از همین ادعیه و از همین‏ دعاهایی است که در اسلام وارد شده است. اینهاست که به تعبیر بعض مشایخ ما قرآن نازل آمده است به طرف پایین و دعا از پایین به بالا می‏رود؛ این قرآن صاعد است.[13]

نه تنها خداوند متعال باب دعا و مناجات را به روی بندگان باز نموده بلکه او اشتیاق فراوان دارد که بندگان از دامن کبریایی او سؤال و درخواست نمایند؛ چنانکه در حدیث آمده است:

 «وَاسْئَلوُا اللَّهَ مِنْ فَضْلِهِ فَإِنَّهُ یُحِبُّ أَنْ یُسْأَلَ»[14]

 «فضل خدا را طلب کنید که خدا دوست دارد از او بخواهند.»

و در حدیث دیگر فرمود:

 «ثَلاثُ خِصالٍ یُدْرَکُ بِها خَیْرَ الدُّنیا وَالآخِرَةِ الشُّکرُ عِنْدَ النَّعْماءِ وَالصَّبْرُ عِنْدَ الضَّرّاءِ وَالدُّعاءُ عِنْدَ البَلاءِ»[15]

 «سه خصلت است که با داشتن آن خیر دنیا و آخرت نصیب انسان می‏شود، شکرگزاری هنگام نعمت‏ها و صبر هنگام مصیبت‏ها و دعا هنگام بلاها.»

پی نوشت ها: