مسجد نمونه اسلام عهده دار نقشهای مهمّی در عرصه های عبادی، تربیتی، فرهنگی، اجتماعی، سیاسی و نظامی است. مطالعه این نقش ها، سیمای مسجد نمونه را برای ما روشن می کند. اکنون در چند فراز به بررسی این رسا لت های مهمّ می پردازیم.
ویژگی های عبادی مسجد
الف ـ ویژگی های عبادی مسجد نمونه
در فرهنگ دینی نام مسجد یادآور بندگی کرنش در پیشگاه خداوند متعال است. مسجد یعنی جایگاه سجده؛ و سجده اوج عبادت و بندگی انسان برای خداست؛ که: «السُّجودُ مُنتَهَی العِبَادَة مِن بَنی آدَمَ».
در حقیقت در آیین پاک محمّدی صلّی الله علیه و آله با آن که همه گستره خاک، مسجد است که: «جُعِلَت لِی الاَرضُ مَسْجِداً...» ولی برترین و اصیل ترین محفل برای عبادت و تقرّب جستن به خداوند متعال مسجد است.
از این رو، در قرآن کریم بر جنبه های عبادی مسجد بیش از هر بُعد دیگر آن تأکید شده است.
مسجد جایگاه عبادت و پرستش خالصانه خداوند است. «وَ اَنَّ الْمَساجِدَ لِلّهِ فَلا تَدْعُو مَعَ اللَّهِ أَحَداً»
در گفتار معصومان علیهم السّلام که ترجمان قرآن است نیز بر این بُعد مسجد فراوان تأکید شده است.
بر پایه حدیثی قدسی از پیامبر صلّی الله علیه و آله خداوند مسجد را زیارتگاه خویش برشمرده؛ که:«اَلا طُوبَی لِعَبْدٍ تَوَضَّأ فِی بِیتِهِ ثُمَّ زارَنی فِی بَیتی» خوشا به حال بنده ای که در خانه خویش وضو بگیرد، آنگاه مرا در خانه ام زیارت کند.»
این زیارت و اُنس و قُرب در سایه عبادت خالصانه مؤمنان در مسجد فراهم می آید. انوار تابناک این پرسش پاک و بی آلایش، برای عرش نشینان پرتو افکنی می کند؛ آنسان که ستارگان آسمان برای ما خاک نشینان نور افشانی می کنند. که:«اِنَّ بُیوتی فی الأرْضِ المَساجِدُ تُضِیءُ لِأهْلِ السَّماء کمَا تُضِیءُ النُّجُومُ لِاَهْلِ الاَرْضِ.»
حضور در مساجد و عبادت در خانه خدا افزون بر آن که خود توفیقی بزرگ و کما لی ارزشمند است، کمالات روحی دیگری را نیز در پی دارد. رحمت خاصّ خداوند، آمرزش الهی بهشت برین، همنشینی و همدمی با فرشتگان الهی از آن جمله است.
کوتاه سخن آن که یکی از نقشهای اساسی مسجد آن است که زمینه را برای عبادت پر حضور و خا لصانه فراهم نماید؛ تا مؤمنان در آنجا با پرداختن به نماز و ذکر و دعا، زنگار غفلت از دل و جان بشویند و با خداوند متعال به معنای واقعی کلمه اُنس بگیرند. پس هر اندازه مسجد در ایفای این نقش حیاتی موفّق تر و کار آمدتر باشد، به مسجدی که قرآن و سنّت آن را ترسیم نموده، یعنی همان«مسجد نمونه» نزدیکتر است.
ب ـ ویژگی های تربیتی مسجد نمونه
پس از جنبه های عبادی مسجد، نوبت به بررسی ابعاد تربیتی آن می رسد. البتّه از نگاهی آنچه در بخش پیشین، تحت عنوان جنبه های عبادی مسجد مورد بحث قرار گرفت، نیز به گونه ای به ابعاد تربیتی مسجد ـ به معنای عامّ آن ـ باز می گردد؛ زیرا عبادت پرورش دهنده روح و روان آدمی و پاسخ گفتن به یک نیاز طبیعی و مهمّ اوست. کسی که نیازهای جسمی و روانی خود را به طور منطقی پاسخ گوید، شخصیتی متعادل می یابد. برعکس، عدم پاسخ منطقی به نیازهای واقعی و فطری، شخصیت انسان را دچار تباهی و یا دست کم، نقصان و کمبود می کند.
عبادت و راز و نیاز با خداوند، نیاز واقعی و فطری هر انسان و مکمّل، بلکه مقوّم شخصیت اوست. گر چه عبادت در هر مکانی این نیاز روحی را به طور نسبی تأمین می کند؛ ولی این نیاز در مسجد و عبادتگاه بهتر و کاملتر تأمین می شود.
بر این پایه، انسان بنا به فطرت خویش معبد و مسجد را دوست می دارد و بدان عشق می ورزد. تاریخ نیز به درستی این سخن گواهی می دهد؛ پژوهش های تاریخی نشان می دهد که معبد با انسان همراه و همزاد بوده است.
از همین رو معصومان علیهم السّلام در سخنان خویش مسجد را آشیانه و پناهگاه مؤمن بر شمرده اند؛ پناهگاهی که انسان در آن جا از دغدغه و اضطراب فاصله می گیرد و به آرامش و سکون دست می یابد.
آری مسجد گرد ملال و اندوه را از چهره جان می زداید. «افسردگی» را که یک بیماری شناخته شده روحی است، برطرف می کند و شادمانی و نشاط را که نشان سلامت و تکامل روحی است، جایگزین آن می کند.
از این رو امام صادق علیه السّلام به مسلمانان سفارش می کنند که به هنگام رویارویی با مشکلات و اندوههای دنیوی، به نماز و مسجد پناه ببرند. راز این امر روشن است. آن گاه که مؤمن به مسجد وارد می شود، در فضایی آکنده از قُدس و طهارت قرار می گیرد؛ خانه ای ساده و عاری از پیرایه های مادّی امّا انباشته از جلوه های معنوی و الهی.
با آن که گناه در همه جا نکوهیده و زشت است، اما در مسجد قباحتی دو چندان می یابد؛ پس مؤمن باید تلاش و کوشش بیشتری کند تا در آن مکان مقدّس به گناه آلوده نشود؛ سخنان ظالمان بر زبان نیاورد؛ به آبروی دیگران تجاوز نکند؛ غیبت و سخنان لغو و بی فایده را کنار نهد و از گفت و گوهایی که بوی دنیا پرستی و دنیا خواهی می دهد، پرهیز کند.
در حقیقت، مواظبت بر به کار بستن این گونه امور، خود نوعی تمرین بر کارهای خیر و دوری از بدی هاست. همان گونه که حاجی با احرام بستن، دوری از دنیا و گناه را تمرین می کند و نمازگزار آن گاه که تکبیرة الاحرام می گوید، در آزمون بریدن از خلق و پیوستن به خالق شرکت می کند. آثار سازنده و تربیتی حضور در مسجد رفته رفته به دیگر اعمال مؤمن نیز سرایت می کند زیرا حضور در مسجد، حضور در خانه خداست به طور طبیعی کسی که با خانه خدا اُنس دارد، تلاش می کند تا در خارج از مسجد نیز عملکردی متناسب و همگون با حضور در مسجد داشته باشد. این نقش تربیتی، آن گاه مؤثّرتر خواهد بود که مؤمن به یاد آورد که هنگام حضور در مسجد باید علاوه بر زینتهای مادّی، زینتهای معنوی خویش همچون صدق و صفا و خلوص را نیز با خود برگیرد و فرمان:«خُذُوا زِینَتَکمْ عِنْدَ کلِّ مَسْجِدٍ» را با عمل پاسخ گوید و گر نه پروردگار، او را به خانه خود راه نمی دهد؛ و اولیای بزرگ خدا نیز دست ردّ به سینه اش خواهند زد. از جنبه های دیگری که در حقیقت به ابعاد تربیتی مسجد برمی گردد، نقش مؤثّری است که این کانون مقدّس در پیوند دادن دلدادگان خود با انسان های صالح و برگزیده ایفا می کند. امروزه از نظر آگاهان مسائل تربیتی، نقش دوست خوب در سعادت انسان، نقشی ممتاز به شمار می آید.
مسجد با ایجاد آشنایی و پیوند میان مؤمن با نخبگان و صالحان جامعه، بستری مناسب برای پرورش و تربیت روحی انسان فراهم می کند. کسی که با خوبان پیوند خورد، حتّی اگر به آنان درجه از تکامل نرسد که به سبب ترس از خداوند به گناه دست نیازد، دست کم از سر حیا و شرم از برادران دینی خود، راه انحراف را در پیش نمی گیرد.
در مکتب تربیتی اسلام و بسیاری دیگر از مکتب های تربیتی، «انزوا طلبی» و«جمع گُریزی» یک بیماری روحی شناخته می شود؛ در حالی که اجتماعی بودن و جمع گرایی ـ در حد معقول آن ـ نشان سلامت روح و روان انسان و تعادل فکری او به حساب می آید. مسجد با فرا خوانی پیوسته مسلمانان به جمع، روح جمع گرایی، انعطاف و نظم پذیری را در آنان تقویت می کند و درون گرایی افراطی و بیگانگی از جمع را از آنان می زداید.
افزون بر آنچه گذشت، مسجد معمولاً جایگاه طرح مشکلات و نارسایی های اجتماعی است. به طور طبیعی، حضور در چنین مکانی روح تعهّد و دردمندی را در فرد می دمد. پرورش این خوی پسندیده در اشخاص، خود نوعی مبارزه با روح بی تعهّدی و بی تفاوتی است؛ روحیه ای که هر گاه در افراد جامعه ای ـ بویژه نسل جوان آن ـ پیدا شود، آسیبهای اساسی بر پیکر آن اجتماع وارد خواهد شد.
ج ـ ویژگی های فرهنگی ـ آموزشی مسجد نمونه
اکنون به بررسی نقش فرهنگی ـ آموزشی مسجد نمونه می پردازیم.
می توان گفت: این نقش مسجد پس از حنبه های عبادی آن، سرآمد دیگر ابعاد است.در حقیقت بنای مسجد النّبی که مسجد نمونه اسلام است، تنها تأسیس یک عبادت گاه نبود؛ که به شهادت مورّخان و محققّان و حتّی خاورشناسان، پی ریزی یک مدرسه بزرگ اسلامی بود.
کشورهای اسلامی از آغاز اسلام تا چند قرن پس از آن، با پدیده ای به نام مدرسه روبرو نبودند. تاریخ تأسیس مدارس هر وقت که باشد، محقّقان و مورّخان پذیرفته اند که پیش از پیدایش مدرسه، مسجد یگانه مرکز مهم آموزشی ـ فرهنگی در کشورهای اسلامی بوده است.
هر چند برخی محقّقان از جایگاه های آموزشی دیگری مانند مکتب های خانگی و دارالقرّاء نیز یاد کرده اند.
شاید خوانندگان عزیز تعجّب کنند روزگاری این مسأله در میان فقیهان مطرح بوده که آیا تأسیس مدرسه جایز است یا نه؟
گرچه طرح این مسأله در فضای کنونی برای ما شگفت انگیز می نماید؛ ولی این مسأله در زمان خود که مسجد یگانه پایگاه آموزشی بوده و به ناگاه سخن از ایجاد مدارس به میان آمده، دست کم مسأله ای قابل طرح بوده است.
البتّه فقیهان اعمّ از شیعه و سنّی هیچ گاه منعی در احداث مدارس ندیده اند؛ آنان همواره گسترش مدارس را مورد تأیید قرار داده اند؛ بلکه برخی از آنان به بنای مدارس مهمّی دست زده اند. غرض از طرح این نکته، تنها تأکید بر این است که روزگاری مسجد، یگانه پایگاه مهمّ آموزشی در کشورهای اسلامی بوده است.
نقطه آغازین این حرکت نیز ـ همان گونه که گذشت ـ بنای مسجد النّبی بوده است.
پیامبر صلّی الله علیه و آله در مسجد خویش آیه های قرآنی، احکام و معارف دینی و حتی مسائل تاریخی را به مردم آموزش می داد. مطالبی که در این جلسات ارائه می شد، متناسب با میزان توان فکری شنوندگان بود. این جلسات از نظر فاصله زمانی به گونه ای تنظیم شده بود که باعث خستگی و ملال شنوندگان نشود. عبدالله بن مسعود گفته است:
«پیامبر صلّی الله علیه و آله جلسات سخنرانی را همه روزه برگزار نمی کرد؛ زیرا بیم آن داست که شنوندگان خسته شوند.»
شواهد نشان می دهد که این جلسات پس از برخی نمازها مانند نماز صبح و شام که شمار بیشتری از مردم در مسجد حضور می یافته اند، بیشتر برگزار می شده است. شور و نشاط فراوانی در حفظ و ثبت مطالبی که رسول خدا ـ صلّی الله علیه و آله ـ بیان می نمود، در میان شنوندگان وجود داشت.
افرادی که احیاناً به دلیلی توفیق حضور در این جلسات را نمی یافتند، به دیگران سفارش می کردند تا گفته های پیامبر صلّی الله علیه و آله را کلمه به کلمه ثبت و حفظ کنند و در فرصت مناسب برای آنان بازگو نمایند.
علاوه بر جلسات رسمی سخنرانی، جلسات آموزشی و پرسش و پاسخ نیز در مسجد پیامبر تشکیل می شد. در این جلسات تنها یک نفر سخن نمی گفت؛ بلکه به صورت گفتگو و محاوره ای ادامه می یافت. آن حضرت بسیاری اوقات پس از نماز صبح تا طلوع آفتاب در مسجد می ماندند. بخشی از این وقت صرف پاسخگویی به پرسشهای دینی و حتّی تعبیر خوابهایی که مسلمانان دیده بودند، می شد.
پیامبر صلّی الله علیه و آله همچنین برای تازه مسلمانان ـ که طبعاً به آموزشهایی ویژه نیاز داشتند ـ جلساتی جداگانه تشکیل می دادند. گاه در حضور آن حضرت مراسم مسابقه شعر و سخنرانی برپا می شد و پیامبر صلّی الله علیه و آله جوایز برگزیدگان را به آنان اهدا می فرمود.
فعالیتهای آموزشی مسجد پیامبر در غیاب آن حضرت و هنگامی که ایشان در جبهه های جنگ حضور می یافتند، تعطیل نمی شد؛ بلکه کسانی چون عبدالله بن امّ مکتوم و عبدالله بن رواحه، اداره امور مسجد را بر عهده می گرفتند. جلسات آموزشی نیز با نبود آن حضرت ادامه می یافت؛ زیرا استاد و مدرّس کلاسهای آموزشی مسجد النّبی تنها پیامبر ـ صلّی الله علیه و آله ـ نبود. افراد دیگری نیز که از صلاحیت های علمی لازم برخوردار بودند، اداره این جلسات را بر عهده داشتند.
عبدالله بن رواحه که یک چهره علمی بود، جلسات مربوط به توحید و معاد و مسائل اعتقادی را اداره می کرد. پیامبر ـ صلّی الله علیه و آله ـ حتّی در هنگام حضور، گاه در چنین مجالسی شرکت می نمود و به عنوان شنونده و تماشاگر، گفت و شنودهای علمی را نظاره می کرد. آن حضرت درباره چنین مجالس می فرمود: «کم نشستن در چنین مجالسی را بر نشستن در جلسات دعا و نیایش ـ که در گوشه ای دیگر مسجد برپا بود ـ ترجیح می دهم؛ زیرا من برای آموزش و تعلیم مردم، به پیامبری مبعوث شده ام.»
امیرالمؤمنین علیه السّلام نیز گاه در حالی که یک پلّه پایین تر از جایگاه پیامبر صلّی الله علیه و آله می نشست، بر منبر برای مردم سخن می گفت. پیامبر صلّی الله علیه و آله کوشش می نمود تا دامنه این تلاشهای آموزشی به دیگر مساجد نیز سرایت کند. بر پایه شواهد تاریخی، مسجد قبا نیز دارای شور و نشاط علمی و فعالیت های فرهنگی بوده است. به دلیل شرایط خاصّ سیاسی، حضور علمی امام باقر و امام صادق ـ علیهم السّلام ـ در مسجد النّبی نسبت به دیگر امامان رشدی فزاینده یافت. شاگردان آن دو امام بزرگوار همچون: ابان بن تغلب، مُعاذ بن مسلم، حمران بن اعین و زرارة بن اعین نیز دارای جلسات علمی بودند.
اینها همه به ما می فهماند که مسجد برای همیشه جایگاه آموزش و فراگیری معارف اسلامی است.
نکاتی چند پیرامون ابعاد فرهنگی مسجد نمونه
در این جا لازم است چند نکته را پیرامون ابعاد فرهنگی ـ آموزشی مسجد مورد تأکید بیشتری قرار دهیم:
1 ـ همان گونه که اشاره شد، ابعاد فرهنگی آموزشی مسجد، یک رسالت اساسی و بنیادین این نهاد در تمامی عصرها و مکانهاست. مسجد یا ویژگیهایی که دارد، برای همیشه آموزشگاه مبانی دینی و معارف اسلامی است. از این رو، مسجدی که نقش مؤثر خود را در زمینه های فرهنگی آموزشی ایفا نکند، در حقیقت از ادای بخش مهمّی از رسالت خویش باز مانده و از«مسجد نمونه» بسی فاصله گرفته است.
بر پایه همین ارزیابی است که امیر المؤمنین علیه السّلام مسجدی را که در آن از هدایت، تبلیغ و ترویج دین نباشد، مسجد خراب برشمرده است.
2 ـ بی تردید شکوفایی علمی مسجد و طرح دانشهای گوناگون در آن، کمالی برای مسجد به شمار می آید؛ ولی پرداختن به این امور، نباید سبب شود تا رسالت اولیه مسجد که پراختن به دانشهای دینی است، فراموش شود. از نگاه امیرالمؤمنین علیه السّلام یکی از رسالتهای مهمّ و اساسی مسجد آن است که به معنای حقیقی کلمه، «کانون هدایت» مسلمانان باشد.
3 ـ دانش های دیگر جز علوم اسلامی را در صورتی می توان در مسجد مورد بحث و گفتگو قرار داد که دست کم دارای دو ویژگی باشند:
اوّل آن که آموختن آن شرعاً روا باشد.
دوّم این که حدّ اقل سودی دنیوی داشته باشد؛ یعنی لغو و بی فایده نباشد.
بر همین اساس، پیامبر صلّی الله علیه و آله به مردمی که در مسجد، گرد شخصی جمع شده بودند و با او درباره شعرهای جاهلیت و رخدادهای آن زمان سخن می گفتند، فرمود:«اینها دانشی است که دانستن آن سودی ندارد و ندانستن آن نیز ضرری دربر ندارد.» این گفتار پیامبر صلّی الله علیه و آله در حقیقت یک ضابطه و معیار به ما ارائه می دهد.
4. در میان همه مباحث و علوم دینی، پرداختن به علوم قرآنی در مسجد دارای اهمّیتی ویژه است؛ زیرا قرآن و مسجد پیوندی خاصّ با یکدیگر دارند. پیامبر صلّی الله علیه و آله در این باره فرموده است:«اِنّما نُصِبَتِ المَساجِدُ لِلقُرآن» «مساجد را برای(خواندن و فهمیدن) قرآن بنا کرده اند.» و نیز: «مَن اَحَبَّ القُرآنَ فَلیحِبَّ المَساجِدَ»«دوستدار قرآن، دوستدار مسجد نیز هست.»
5. مطالعه تاریخ مساجد از آغاز تاکنون، نشان می دهد که مسجد و کتابخانه همواره همراه بوده اند. از همان آغاز که قرآن به صورت مکتوب درآمد، مسلمانان قرآنهای نوشته را به مسجد اهداء و یا وقف می کردند. با افزایش شمار کتاب ها، کتابخانه های مساجد نیز رشدی فزاینده یافت. این کتابخانه ها نقشی بزرگ در شکوفایی فرهنگ و تمدّن اسلامی داشته اند.
6. روایتهایی که مسجد زن را خانه او دانسته، بر آن نیست که زنان را از آمد و شد به مسجد بازدارد؛ بلکه همان گونه که بسیاری از فقیهان فرموده اند، مقصود این روایات، تأکید بر لزوم رعایت حجاب و پاکدامنی است. زنان بخش عظیمی از هر جامعه را تشکیل می دهند. حضور آنان در مسجد، فرصت مناسبی برای بهره گیری معنوی از این جایگاه مقدّس و آشنایی با معارف اسلامی است. بلکه برای برخی از آنان، این تنها فرصت است.
ویژگی های اجتماعی ـ سیاسی مسجد نمونه
آنچه اکنون به عنوان«معبد» در دیگر ادیان مطرح است، ارتباطی عمیق و ریشه دار با جامعه و مسائل اجتماعی ندارد.
به عنوان نمونه کلیسا تنها مکانی است برای اعتراف کردن نزد کشیشان و به دست آوردن خشنودی خداوند. مراسمی که در آن جا برگزار می شود، تنها جنبه فردی دارد. حتّی کلیساهایی که دارایی مؤسسّات امور خیریه است، نیز با مسائل مهمّ اجتماعی بیگانه است. این گفته درباره خانقاهها، زاویه ها و جاهایی مانند آن نیز صادق است. امّا مسجد در ارتباط با مسائل اساسی و بنیادین جامعه، نهادی مؤثر و دارای موضع است.
ما در این نوشتار از مجموع نقشهایی که مسجد نمونه باید در رابطه با مسائل مهمّ اجتماعی و سیاسی ایفا کند، زیر عنوان ابعاد سیاسی ـ اجتماعی مسجد بحث می کنیم. در این جا پاره ای از این ابعاد را به اختصار مورد بحث قرار می دهیم.
مسجد، کانون رایزنی و مشورت
می دانیم که مشورت و مراجعه به آرای عموی در مسائل اجتماعی، نقشی بسزا در تکامل جامعه دارد. تبادل آرا در مسائل اجتماعی، رشد و شکوفایی را به ارمغان می آورد. مسجد در جایگاه اصیل خویش، محلّ رایزنی های سیاسی ـ اجتماعی است. خداوند متعال پیامبر خویش را فرمان داده بود تا در کارهای مهمّ با مردم مشورت کند. مسجد، پایگاهی بود که رسیدن بدین مهمّ را عملی می ساخت. از این رو نویسندگانی که مسجد را«مجلس شورای مسلمانان» نام نهاده اند، سخنی گزاف نگفته اند.
رسم مسلمانان در زمان پیامبر صلّی الله علیه و آله این بود که هرگاه حادثه ای مهمّ رخ می داد، جارچی ندا می کرد: «الصلاة جامعة»؛ یعنی«برای نماز در مسجد جمع شوید.» این جمله برای مردم آن زمان معنایی خاصّ داشت. آنان از این ندا می فهمیدند که امر مهمّی مطرح است.
شواهد گویایی نشان می دهد که مسلمانان حتّی پیرامون مسائل نظامی نیز در مسجد به شور و مشورت می پرداخته اند. بر این پایه می توان گفت: مسجدی که نمازگزاران آن با مسائل مهمّ اجتماعی ـ سیاسی رابطه ای فعّال دارند و در آنجا پیرامون مسائل مهمّ جامعه به رایزنی و تبادل آرا می پردازند، به مسجد نمونه نزدیکتر است.
