خبرگزاری مهر، گروه سیاست، محمد مهدی ملکی: یکی از اصول روابط بین الملل اولویت بخشیدن توسعه تعاملات و همکاری ها با کشورهای همسایه است و با عنایت به این مهم، کشور آذربایجان به عنوان یکی از کشورهای شمالی و همسایه ایران برای ما حائز اهمیت بوده و خواهد بود. مقامات تهران همواره اعلام کرده اند که خواهان توسعه و ارتقای سطح مناسبات سیاسی، اقتصادی و فرهنگی میان ایران و آذربایجان هستند.
به لحاظ مذهبی هم آذربایجان به عنوان دومین کشور شیعه در منطقه به لحاظ درصد جمعیت شیعیان آن کشور از پتانسیل و اشتراک بالایی جهت همکاری ها در زمینه های مختلف با ایران اسلامی برخوردار است.
با در نظر گرفتن اهمیت مساله روابط با کشورهای همسایه شمالی و به طور خاص آذربایجان با «محسن پاک آیین» سفیر سابق ایران در باکو، که چند ماهی است ماموریتش به پایان رسیده، به گفتگو نشستیم و نظرات وی را پیرامون روابط فی مابین دو کشور و همینطور مسایل و تحولات منطقه ای و بین المللی جویا شدیم.
متن کامل این گفتگو به شرح زیر است:
ما در ایران به تازگی هفته فرهنگی آذربایجان را پشت سر گذاشته ایم. به عنوان سفیر سابق ایران در آن کشور، بفرمائید برگزاری چنین مراسمی، چه اهمیتی دارد؟
هفته فرهنگی جمهوری آذربایجان یک تحول خوب در روند روابط میان دو کشور بود، به لحاظ حجم و تنوع برنامه های مختلف، اقدامات و برنامه های فرهنگی خوبی را شاهد بودیم. یک هیئت 60 نفره به ریاست وزیر فرهنگ و گردشگری آذربایجان به ایران آمدند و شاهد اجرای برنامه های مختلفی از جمله نمایش فیلم، اجرای موسیقی و نمایشنامه بودیم.
برای اولین بار این مراسم به طور همزمان در سه شهر تهران، اردبیل و اصفهان برگزار شد و نتایج موفقیت آمیزی را داشت. به عنوان نمونه از جمله توافقات صورت گرفته میان مقامات آذربایجان و ایران در مدت زمان برگزاری این مراسم، این بود که اصفهان با یکی از شهرهای آذربایجان، خواهرخوانده شود و یا اینکه در زمینه مسائل گردشگری، پروازهای میان دو کشور افزایش پیدا کند و سال آینده هم نمایشگاه فرهنگی ایران در جمهوری آذربایجان برگزار شود.
در حوزه گردشگری اقدام خوبی انجام شد و آن این که دو طرف موافقت کردند که ویزا برای کسانی که می خواهند به آذربایجان سفر کنند یک ساعته صادر شوددر بخش میراث فرهنگی قرار بر این شد که دو طرف، آثار مشترک فرهنگی خود را مشترکا در یونسکو به ثبت رسانند، همچنین در حوزه گردشگری اقدام خوب دیگری انجام شد و آن این که دو طرف موافقت کردند که ویزا برای کسانی که می خواهند به آذربایجان سفر کنند یک ساعته صادر شود و مسافران ایرانی به صورت اینترنتی می توانند تقاضای درخواست صدور ویزا را داشته باشد و در مقصد، ویزا را دریافت کنند، به عبارتی بعد از تکمیل فرم، در فرودگاه و یا در مرزهای زمینی مشترک میان دو کشور ویزا صادر می شود.
در کشور آذربایجان سیستمی وجود دارد به نام «آسان خدمت» که کلیه امور اتباع داخلی و خارجی را به صورت الکترونیک انجام می دهد و فرم هایی دارد که به زبان های مختلف روسی، انگلیسی و فرانسوی است و در این سفر قرار شد که از این پس، این فرم ها به زبان فارسی هم در دسترس تجار و گردشگران ایرانی قرار بگیرد.
در حوزه دینی و فرهنگی قرار بر این شد به صورت ایدئولوژیکی و اعتقادی در مسیر مبارزه با تروریسم و تفکرات وهابی گری اقدامات مشترکی میان دو کشور انجام شود چرا که هر دو بر این اعتقاد هستیم که تروریسم یک تهدید مشترک برای ما و تمام منطقه است.
تراز تجاری میان ایران و آذربایجان سالیانه به چه میزان است و برنامه های ما جهت افزایش مبادلات تجاری با آن کشور چیست؟
خوشبختانه روابط تجاری دو کشور در بخش صادرات غیرنفتی روند رو به رشدی دارد و حدود 500 میلیون دلار در سال است و امسال بر حسب آمار اعلام شده 25 درصد نسبت به سال گذشته رشد را شاهد هستیم.
هر دولتی برای پیشبرد اهداف خودش در کشورهای دیگر باید افکار عمومی آن کشورها را با خود همراه و هسمو سازددر خصوص این مسئله که چه اقداماتی باید انجام داد تا صادرات ما به آذربایجان بیشتر شود باید بگویم که با تسهیل صدور ویزا، تجار دو طرف راحت تر می توانند رفت و آمد داشته باشند، 24 ساعته شدن گمرکات مرزی هم می تواند یکی از راهکارهای افزایش تعاملات تجاری ایران و آذربایجان باشد و این مسئله می تواند بر افزایش تردد ترانزیت میان این دو کشور نیز تاثیرگذار باشد.
همچنین با توجه به تحریم های موجود علیه روسیه که به دلیل مشکلات آن کشور با دولت های غربی است ما با آذربایجان می توانیم به صورت مشترک و با استفاده از معافیت های عوارضی که آذربایجان دارد، به بازار کشور پهناور روسیه، نگاه داشته باشیم و همکاری های مشترکی را برای صدور مواد غذایی، میوه و صیفی جات به روسیه انجام دهیم. همچنین می توانیم در جهت تشویق بخش خصوصی به تعامل بیشتر تجاری با جمهوری آذربایجان تسهیلاتی را برای آن بخش در نظر بگیریم.
یکی از مشکلات ما با بیشتر کشورهای همسایه سرنوشت ایرانیان زندانی در آن کشورهاست. در حوزه امور کنسولی سطح تبادل زندانیان ایران و آذربایجان از زمان تصدی شما در سفارتخانه تا به امروز روند رو به رشدی داشته است یا خیر؟
بله با حسن نیتی که در طرفین وجود دارد و تفاهم نامه ای که در خصوص انتقال زندانیان میان طرفین امضا شده است این روند سرعت گرفته البته نباید این به معنای تشویق مجرمین باشد مبنی بر اینکه اگر جرمی را در جمهوری آذربایجان مرتکب و توسط آنها بازداشت شده اند این توقع را داشته باشند که از سوی جمهوری اسلامی ایران خیلی زود مبادله گردند.
مجرمین بدانند که باید نیمی از دوران محکومیت خود را در آن کشور بگذرانند و بعد ما می توانیم اقدامات لازم را در خصوص انتقال آنها به ایران انجام دهیم.
قوانین کشورهای مختلف در خصوص تعریف مواد مخدر با یکدیگر متفاوت است و از نظر جمهوری آذربایجان برخی از قرص های آرامش بخش هم جزو مواد مخدر به حساب می آید، از این رو مسافران ایرانی که قصد سفر به آن کشور را دارند باید با آگاهی کامل نسبت به این موارد به آذربایجان سفر کنند.
علت فشارها بر برخی گروههای اسلام گرای آذربایجان را چه می دانید؟
باید این را بدانیم که نظام آذربایجان یک نظام لائیک و غیردینی است و چندان تغییری در حوزه دینی نسبت به دوران پیش از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی در آن کشور ایجاد نشده و به همین دلیل در مقاطعی شاهد ایجاد برخی فشارها بر گروه های اسلام گرا هستیم.
ما امیدواریم همانطور که مسئولان عالی رتبه آذربایجان از جمله «الهام علی اف» رئیس جمهور آن کشور نیز بر این مسئله تاکید کردند، شاهد ایجاد فضایی امن تر و مثبت تر برای مسلمانان و شیعیان آن کشور باشیم.
آیا ما می توانیم روسیه را به عنوان شریک راهبردی خود تعریف کنیم و یا این حجم از همکاری ها میان تهران و مسکو صرفا تاکتیکی است؟
روابط بسیار خوب و گسترده ای میان ایران و روسیه وجود دارد و می توان این طور گفت که روسیه در شرف تبدیل شدن به یک شریک و «همکار راهبردی» برای ایران است، چرا که ما در ابعاد مختلف سیاسی، نظامی، امنیتی و اقتصادی با آنها همکاری های خوبی را داریم و از جمله در بحث مبارزه با تروریسم هم تاکنون تهران و مسکو هماهنگی ها و اقدامات مشترک موثری را انجام داده اند.
چندی قبل میان ارمنستان و آذربایجان در ادامه کش و قوس ها پیرامون مسئله قره باغ، درگیری هایی رخ داد که در آن دو غیر نظامی هم کشته شدند، تحلیل شما از آینده روابط این دو کشور چیست؟
بله؛ نیروهای ارمنستان به یکی از شهرک های کشور آذربایجان به نام «آخانلی»، چندگلوله خمپاره شلیک می کند و دو نفر غیر نظامی یعنی یک دختر و مادر بزرگ وی، در این درگیری کشته شدند. موجی از نارضایتی هم در داخل جمهوری آذربایجان ایجاد شد و مردم آذربایجان ضمن محکوم کردن این مسئله، خواستار اقدام متقابل دولتشان شدند و در عین حال کشورهای مختلف جهان از جمله اعضای سازمان همکاری های اسلامی هم، آن اقدام ارمنستان را محکوم کردند و خواستار کاهش تنش میان این دو کشورشدند.
امیدواریم همانطور که مسئولان عالی رتبه آذربایجان از جمله «الهام علی اف» رئیس جمهور آن کشور نیز بر این مسئله تاکید کردند، شاهد ایجاد فضایی امن تر و مثبت تر برای مسلمانان و شیعیان آن کشور باشیمسفیر جمهوری اسلامی ایران در آذربایجان هم موضع ایران را اعلام کرد. در مجموع همه می دانیم که حمله به غیرنظامیان یک عمل ناشایست و خلاف مقررات و حقوق بین‌الملل است، از سوی دیگر مقامات نظامی امنیتی آذربایجان هم اظهاراتی داشتند که این طور برداشت می شود آنها در پی عمل متقابل هستند و ممکن است این تنش تشدید شود.
اما تشدید تنش برای ایروان و باکو و هیچ یک از کشورهای منطقه خوشایند نیست و هر دو طرف را باید به خویشتنداری و آرامش دعوت کرد. برخوردهای نظامی ممکن است منجر به بی ثباتی و ناامنی منطقه شود و در درجه اول هم بیشترین ضرر و تأثیر منفی متوجه دو کشور آذربایجان و ارمنستان خواهد شد.
به طور طبیعی درگیری و تنش در منطقه می تواند پای بازیگران فرامنطقه ای را به اینجا باز کند که این منجر به بی ثباتی بیشتر خواهد شد و دامنه حضور و نفوذ گروه های تکفیری، تروریستی را هم در منطقه بیشتر خواهد کرد.
به نظر من نهادهای بین‌المللی مثل «گروه مینسک» که در مسئله قره باغ نقش میانجی را دارند باید جدی تر از گذشته، دخالت موثر داشته باشند چرا که اقدامات قبلی آنها تاکنون نتیجه بخش نبوده و باید تلاششان را در جهت کاهش تنش ها افزایش دهند.
به نظر شما زمینه رشد گروه های تروریستی در منطقه قفقاز و آسیای میانه تا چه حد امکانپذیر است؟
گروه های تکفیری که دارای تفکر وهابی هستند و مورد حمایت برخی قدرت های فرامنطقه ای و بازیگران منطقه ای همچون عربستان هستند، یکی از اهداف خود را کشورهای شیعه جهان می دانند و جمهوری آذربایجان هم دومین کشور شیعه در جهان است.
به طور طبیعی درگیری و تنش در منطقه می تواند پای بازیگران فرامنطقه ای را به این منطقه باز کندگروه های تروریستی معمولاً از بی ثباتی و ناامنی در کشورهای شیعه استقبال می کنند و امروز هم داعش به دلیل شکست های سنگین در عراق و سوریه به دنبال مقاصد جدید در منطقه می گردد و افغانستان، آسیای مرکزی و قفقاز را در این خصوص مد نظر دارد.
یکی از اهداف گروه های تروریستی، قفقاز شمالی و گروه های مسلمان جمهوری های خودمختار روسیه هستند، چرا که داعش و دیگر گروه های تکفیری سعی دارند با این اقدام به روسیه فشار آورند تا به زعم خود این اقدام آنها منجر به کوتاه آمدن مسکو از مقابله با تروریسم در سوریه گردد.
در قفقاز جنوبی هم به طور طبیعی یکی از اهداف داعش آذربایجان است که البته مسئولین آذری اقدامات خوبی برای آموزش جوانان جهت آشنائی با تفکرات منحرف وهابی را دنبال می کنند و لذا نوعی نارضایتی را میان جوانان آن کشور نسبت به تروریست های تکفیری شاهد هستیم.
شما مدتی هم در زامبیا سفیر بوده اید، دلیل مهجور ماندن قاره آفریقا در داخل کشور و کم توجهی نسبت به توسعه روابط سیاسی و اقتصادی با کشورهای آن قاره را چه می دانید؟
آفریقا دارای کشورهای متعدد و متنوعی است، برخی از کشورهای آن همچون کنیا و آفریقای جنوبی کشورهایی ثروتمند و دارای امکاناتی هستند و روابط ما با این کشورها خوب و نهادینه شده است. کشورهای زیادی هم در این قاره وجود دارد که متاسفانه فقیر و محروم هستند و امکانات تجاری و اقتصادی آنها در سطح محدودی است و برخی از آنها شرکای اقتصادی خود را از میان کشورهای اروپایی انتخاب کرده اند.
به طور مثال کشور زامبیا با انگلیس و آلمان همکاری های بلندمدت اقتصادی دارد و بنابراین خلق ظرفیت های جدید در این کشورها دشوار است. من فکر می کنم که در ایران اراده خوبی برای کار کردن با آفریقا وجود دارد و ما نگاه مثبتی نسبت به همکاری با کشورهای آفریقایی داریم. سفرهای مقامات عالی رتبه کشورمان از جمله آقایان روحانی و ظریف به کشورهای آفریقایی نشانگر توجه ایران است.
ما بنا بر برخی دلایل از جمله بُعد مسافت با آنها، تاکنون نتوانسته ایم آن میزان حجم مبادلات تجاری و اقتصادی که با کشورهای همسایه داریم را با آنها هم داشته باشیم. باید اقدامات زیرساختی انجام شود، مثلا پروازهایی میان ایران و کشورهای آفریقایی یا خطوط کشتیرانی برقرار شود که این مسئله نیاز به توجیه اقتصادی دارد و تا زمانی که تعاملات تجاری رونق مناسب را پیدا نکند پروازها صرفه اقتصادی نخواهند داشت.
به عنوان کسی که سالها تجربه فعالیت دیپلماتیک دارد، دیپلماسی عمومی از منظر شما چه اهمیتی دارد؟
دیپلماسی به دو نوع است، نوع رسمی آن روابط میان دولت ها است و نوع عمومی آن روابط میان دولت ها با اقشار مختلف مردم از جمله نخبگان، ورزشکاران، هنرمندان و دیگر اقشار اجتماعی هر کشوری می‌شود.
گروه های تروریستی معمولاً از بی ثباتی و ناامنی در کشورهای شیعه استقبال می کنند و امروز هم داعش به دلیل شکست های سنگین در عراق و سوریه به دنبال مقاصد جدید در منطقه می گرددهر دولتی برای پیشبرد اهداف خودش در کشورهای دیگر باید افکار عمومی آن کشورها را با خود همراه و هسمو سازد و برای آنکه این اتفاق بیفتد باید از ابزارهای دیپلماسی عمومی استفاده کند.
یکی از محورهای اصلی دیپلماسی عمومی در جهان، رسانه است، هر چه کشورها بتوانند از ابزار رسانه در جهت شناخت بهتر افکار عمومی جهان نسبت به سیاست ها و روش فکری خود استفاده کنند می توانند تاثیرگذاری بیشتری در حوزه مسائل دیپلماتیک و بین الملل داشته باشند.
دیپلماسی عمومی امروز یکی از مهمترین ابزارهای مورد استفاده دولت ها در جهان است، در کشور ما هم در این حوزه اقدامات خوبی تاکنون انجام شده که البته کافی نیست و باید با عزم بیشتر و جدی تر و معرفی یک متولی برای این امر، اقدامات موثر و جدی بیشتری را در زمینه دیپلماسی عمومی انجام دهیم.
