چکیده:
از آن جا که دین نسخه ی کامل راهنمایی انسان ها به سوی کمال می باشد ، با ارایه راه کارهای مناسب در مورد زندگی او زمام امور وی را به دست می گیرد تا با راهی متقن و محکم او را به سرمنزل مقصود برساند.واکنش های رفتاری فرد در دوران بزرگسالی تا حدود زیادی بر مبنای شکل گیری او در دوران کودکی تا جوانی او انجام می گیرد.دورانی که غالبا در کانون خانواده سپری می شود.پس رفتار خانواده در این دوران نمی تواند بدون تأثیر در شکل گیری فرد باشد.در این مقاله در ابتداء اشاره ای به اهمّیّت تربیّت در متون دینی و بیان تفاوت آن با تعلیم می شود و سپس با عصاره گیری از آیات قرآن و روایات اهل بیت علیهم السّلام ، روزنه ای جدید به دنیای تربیّت دینی برای مخاطب باز می گردد.تربیّت دینی فرزندان دارای مراقبت های فراوانی است که در این جا حدود 19 تا از آن ها توضیح داده شده است.از جمله: مراقبت های دوران ازدواج ،شب زفاف ،بارداری،شیردهی ، امور جنسی- به بچّه ها محبّت کنیم-آنها را ببوسیم و در آغوش بگیریم-برای آنها نام نیکو انتخاب کنیم-آن ها را کامل و درست صدا بزنیم-با آنها حرف بزنیم-صدای آنها را بشنویم-در مشکلات با آنها همدرد شویم-با آنها قهر نکنیم-آنها را تشویق کرده و به آنها هدیّه بدهیم-با آنها مهربانی و مدارا کنیم-آشنا کردن آنها با خدا و دین-بازی کردن با بچّه ها-ازدواج فرزندان-لقمه حلال
کلید واژه
تربیّت فرزند، تربیّت دینی،مراقبت های تربیّتی،وظایف والدین در تربیّت فرزندان
مقدمه: اهمّیّت تربیّت در متون دینی
أَمَّا حَقُّ وَلَدِکَ فَأَنْ تَعْلَمَ أَنَّهُ مِنْکَ وَ مُضَافٌ إِلَیْکَ فِی عَاجِلِ الدُّنْیَا بِخَیْرِهِ وَ شَرِّهِ وَ أَنَّکَ مَسْئُولٌ عَمَّا وَلِیتَهُ بِهِ مِنْ حُسْنِ الْأَدَبِ وَ الدَّلَالَةِ عَلَى رَبِّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ الْمَعُونَةِ لَهُ عَلَى طَاعَتِهِ فَاعْمَلْ فِی أَمْرِهِ عَمَلَ مَنْ یَعْلَمُ أَنَّهُ مُثَابٌ عَلَى الْإِحْسَانِ إِلَیْهِ مُعَاقَبٌ عَلَى الْإِسَاءَةِ إِلَیْه(1) اما حق فرزند بر تو این است که بدانی این فرزند از تو و خوبی و بدی اش در جهان منسوب به توست.از این جهت که ولایت او بر عهده توست، نسبت به ادب کردن او و راهنمایی او به سمت پروردگارش و کمک به او در اطاعت خداوند مسؤول هستی. به گونه ای در تربیّت او تلاش کن که گویا می دانی اگر او عمل خوبی انجام دهد تو نیز در ثواب آن عمل شریک هستی و اگر بدی نیز از او سر بزند ، تو نیز بر بدی او عقوبت می شوی. (قسمتی از رساله حقوق امام سجّاد علیه السّلام)از جمله وظایف مهمّ که در آیات و روایات اهمّیّت زیادی نسبت به آن داده شده است، مسؤولیت پدر و مادر نسبت به تربیّت فرزندانشان می باشد.در اهمّیّت این وظیفه همین بس که در روایتی ، پیامبر خدا (صلی الله و علیه و آله ) ارزش تربیّت فرزند را بالاتر از صدقه دادن ذکر کرده اند.وَ عَنِ النَّبِیِّ ص أَنَّهُ قَالَ لَأَنْ یُؤَدِّبَ أَحَدُکُمْ وَلَدَهُ خَیْرٌ لَهُ مِنْ أَنْ یَتَصَدَّقَ بِنِصْفِ صَاعٍ کُلَّ یَوْم(2)اگر هر کدام از شما وقت خود را به ادب کردن فرزندش بپردازد این کار او نزد خداوند از اینکه هر روز نصف صاع صدقه بدهد با ارزش تر است.یا در روایتی دیگر امیر المومنین علیه السّلام می فرمایند:عَنْ عَلِیٍّ ع أَنَّهُ قَالَ مَا نَحَلَ وَالِدٌ وَلَداً نُحْلًا أَفْضَلَ مِنْ أَدَبٍ حَسَنٍ(3)هیچ هدیّه از طرف پدر و مادر با فضیلت تر از ادب برای فرزندانشان نیست.در قرآن کریم خداوند متعال انسان را امر می کند که علاوه بر آن که خود از آتش جهنّم محفوظ می دارند ، از خانواده اش نیز غافل نشده و آن ها رانیز باید از این عذاب سوزناک برهاند.
یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا قُوا أَنْفُسَکُمْ وَ أَهْلیکُمْ ناراً وَقُودُهَا النَّاسُ وَ الْحِجارَةُ عَلَیْها مَلائِکَةٌ غِلاظٌ شِدادٌ لا یَعْصُونَ اللَّهَ ما أَمَرَهُمْ وَ یَفْعَلُونَ ما یُؤْمَرُون(4)
ای کسانی که ایمان آورده اید ، خود و خانواده تان را نجات دهید از آتشی که آتش گیرانه ی آن مردمان و سنگ هایی بوده و بر آن آتش فرشتگان خشم آلوده گمارده شده اند که از دستور خدا به هیچ گونه سر پیچی نکرده و امر خدا را در عذاب مردمان انجام می دهند.البته این وظیفه خطیر آن چنان مشکل است که در انجام آن از خداوند مهربان نیز باید یاری جست و چون امام سجاد علیه السّلام دست به دعا برداشته و با خداوند این گونه مناجات کنیم که:وَ أَعِنِّی عَلَى تربیّتهِمْ وَ تَأْدِیبِهِمْ، وَ بِرِّهِم (5)بار الها! خودن مرا در تربیّت و ادب فرزندان و نیکی به آنها یاری فرما....در این نوشته کوتاه شما با قسمتی از این وظایف از دیدگاه آیات و روایات آشنا می شوید.
فصل اول : معنای تربیّت
حَدِیثِ النَّبِیِّ (صلی الله علیه و آله) :کُلُّ مَوْلُودٍ یُولَدُ عَلَى الْفِطْرَةِ فَأَبَوَاهُ یُهَوِّدَانِهِ وَ یُنَصِّرَانِهِ وَ یُمَجِّسَانِه(6)همه ی انسان ها با فطرت الهی به دنیا می آیند.اما از آن رو که خیر عالم بر مختار بودن انسان و حرکت نظام جهان بر اسباب و مسببات قرار گرفته است،احتمال انحراف این فطرت از مسیر اصلی اش وجود دارد.برای حفظ او در این مسیر باید او را تربیّت کرد. محقّقان و نویسندگان بحث های تربیّتی ،واژه تربیّت را به گونه های مختلفی تعریف کرده اند: تربیّت عمل عمدى فردى رشید است که مىخواهد رشد را در فردى که فاقد ولى قابل آنست تسهیل کند. تربیّت سرپرستى از جریان رشد، یعنى اتّخاذ تدابیر مقتضى جهت فراهم ساختن شرایط مساعد براى رشد است.(7) تربیّت عبارت است از انتخاب رفتار و گفتار مناسب، ایجاد شرایط و عوامل لازم و کمک به شخص مورد تربیّت تا بتواند استعدادهاى نهفتهاش را در تمام ابعاد وجود و به طور هماهنگ پرورش داده، شکوفا سازد و به سوى هدف و کمال مطلوب تدریجا حرکت کند(8)تربیّت این است که هر چیزى را از مرتبه استعداد و قابلیّت بمقام فعلیّت رسانده و کمالات لائق به او بخشیده شود.(9)کتاب لغوی مفردات واژه تربیّت را در ماده ی "ربب " آورده و می گوید:الرَّبُّ فی الأصل: التربیة، و هو إنشاء الشیء حالا فحالا إلى حدّ التمام(10)ربّ در اصل از ماده تربیّت است.تربیّت این است که چیزی را پیاپی و پشت سر هم ایجاد کنی تا به نقطه کمال و اتمام برسانی.برخی اشاره کرده اند که نمی توان برای تربیّت معنای جامعی در سخنان اندیشمندان پیدا کرد. "حقیقت این است که جستجوى یک تعریف صحیح و صریح در کتابهاى مهمّى که در زمینه تربیّت نوشته شده است کار بیهودهاى است"(11)به نظر می رسد مفهوم تربیّت از جمله مفاهیمی چون محبّت وعلاقه یا دشمنی و کینه ،مفهومی عام است که همه معنای آن را می دانند ولی در آوردن یک تعریف جامع و مانع در مورد آن عاجزند. پس سزاوار است در تبیین و توضیح این مفاهیم به جای تعریف حقیقی به تعریف لفظی یا تعریف به مصداق پناه ببریم.همان گونه که حضرت ابراهیم علیه السّلام ربّ و پروردگار خود را این طور برای بت پرستان معرفی می کند:
فَإِنَّهُمْ عَدُوٌّ لِی إِلاَّ رَبَّ الْعالَمِینَ (77) الَّذِی خَلَقَنِی فَهُوَ یَهْدِینِ (78)وَ الَّذِی هُوَ یُطْعِمُنِی وَ یَسْقِینِ (79) وَ إِذا مَرِضْتُ فَهُوَ یَشْفِینِ (80) وَ الَّذِی یُمِیتُنِی ثُمَّ یُحْیِینِ (81) وَ الَّذِی أَطْمَعُ أَنْ یَغْفِرَ لِی خَطِیئَتِی یَوْمَ الدِّینِ (82)(12)همه آنها(آن بت ها و خدایان دروغین شما) دشمن منند مگر پروردگار عالمیان.آن کسى که مرا آفرید و هدایت مىکند.و کسى که مرا غذا مىدهد و سیراب مىنماید.و هنگامى که بیمار شوم مرا شفا مىدهد.و کسى که مرا مىمیراند و سپس زنده مىکند.و کسى که امید دارم گناهانم را در روز جزا به بخشد. و به بیان دیگرمی توان گفت تربیّت یعنی یک سلسله کارهای مراقبتی در جدا نشدن انسان از مسیر کمال که این نقطه کمال در انسان همان فطرت اوست.تربیّت یعنی اینکه فرد را به گونه ای در مسیر زندگی هدایت کنیم که با برآورده شدن نیازهایش روز به روز به نقطه اوج و کمالش نزدیک تر شود.باید توجه داشت که با این بیان تعلیم قسمتی از تربیّت است.
فصل دوم: تفاوت تعلیم با تربیّت
تعلیم معنایی بسیار متفاوت با تربیّت را دارا می باشد.تعلیم از ماده علم و به معنای یاد دادن است.یا طبق تعریفی تعلیم یعنی:
" آموزش عبارت است از فعالیتهایى که به منظور ایجاد یادگیرى در یادگیرنده از جانب معلم طرح ریزى مىشود و به صورت کنش متقابل جریان مىیابد."(13)در این صورت باید دانست بین این دو واژه این تفاوت ها وجود دارند.
1 ـ پرورش غیر از آموزش است، در پرورش(تربیّت) هدف رشد دادن و شکوفایى همه قابلیتها و تواناییهاى بالقوه انسان است، بخلاف آموزش که هدف اصلى آن انتقال معلومات است.
٢ـ به همین دلیل در مقایسه با تعلیم، تربیّت به مدت زمان بیشترى نیاز دارد.
٣ ـ در تعلیم فقط (و یا به عبارتى بیشتر) با یک بعد از ابعاد وجودى انسان یعنى بعد شناختى و عقلانى او سر و کار داریم اما تربیّت فراگیر و همه جانبه است و بیشتر با دل و قلب و روان او سروکار داریم.
٤ ـ تعلیم معمولاً بیشتر بوسیله معلم و در جاى معینى همچون مدرسه و کلاس درس صورت مىگیرد ولى در تربیّت همه عوامل موجود در محیط به نحوى بر فرد تأثیر مىگذارند. (14)
فصل سوم – دو اصل اساسی در تربیّت
3-1- زمان شروع تربیّت
خیلی ها ممکن است فکر کنند تربیّت فرزندان از موقعی شروع می شود، که بچّه ها به سن فهم و درک نسبی یا تقریبا سن بلوغ رسیده باشند. در صورتی که برنامه ریزی برای تربیّت فرزند نه از بدو بلوغ و نه از زمان بسته شدن نطفه ، بلکه از زمانی که فرد تصمیم به ازدواج می گیرد باید شروع شود.قال رسول الله : و انظر فی أیّ نصاب تضع ولدک فانّ العرق دسّاس(15)بنگر که نطفه ات را در چه ظرفی قرار می دهی . رگ و ریشه ادامه پیدا می کند. همسری که من برای خود بر می گزینم مادر آینده ی فرزند من است .فرزند من اکثر روز را به طور معمول با او همراه و هم صحبت است.نزدیک ترین و مؤثر ترین گزینه ای که نقش مستقیمی در سعادت یا شقاوت او را دارا می باشد.از سوی دیگر ، مرد خانواده دو کارکرد اصلی در کانون خانه و خانواده دارد.او هم مدیر اصلی خانه و هم عهده دار تأمین معاش خانواده است.آیا این مدیر تا چه حد با مبانی تربیّتی خانواده آشنایی دارد و یا اهمّیّت این موضوع تا چه حد برای او تبیین شده است؟ آیا نظر او در مورد مراجعه به یک مشاور دانا و دلسوز در مسیر زندگی چیست؟آیا غیر از وظیفه تأمین ضروریات زندگی ، تا چه مقدار برای ارتباط عاطفی با خانواده سرمایه گذاری می کند؟دیدگاه او در مورد کتاب، رسانه و عوامل اثرگذار دیگر مانند ارتباطات خانوادگی و دوستانه ای که باعث اوج یا افول بنیان یک خانواده است،چگونه می باشد؟ بر اساس مبانی دینی ما و گفتار بزرگان، لقمه اثر فراوانی بر تربیّت در خانواده دارد.آیا مرد زندگی آینده ی من تا چه حد پایبند به رعایت حقوق مالی جامعه خویش می باشد؟(توضیح بیشتر در بخش4-1بحث ازدواج و بخش4-19-بحث لقمه ی حلال)
3-2- سبقت گرفتن در تربیّت فرزندان
علاوه بر دقّت ها و مراقبت های تربیّتی که در فصل بعد به پاره ای از آنها اشاره می کنیم،از دیگر نکاتی که در روایات بر آن تأکید شده است سبقت گرفتن و عجله کردن در شروع تربیّت است.منظور از سبقت در تربیّت عجول بودن و شتاب زده عمل کردن نیست.بلکه منظور ربودن گوی سبقت در شروع تربیّت و مدیریت آن است قبل از آن که دیگران این کار را به عهده بگیرند. تربیّت را ما پیش ببریم نه این که تربیّت فرزندمان مقهور تربیّت جامعه و اطرافیّان شود.انسان به مقتضای طبعش همیشه به دنبال یافتن و کنجکاوی است. نفس انسان به دنبال یافته های نو و سرگرمی های جدید است. این حس یافتن و سرگرمی باید اشباع شود. اگر تو برای آن مقابلش را تعریف کنی به سوی آن می رود اما اگر کسی برای اشباع این حس برنامه نداشته باشد چه بسا به وسیله اسباب دیگری از مسیر سعادتش خارج شود."نفس را باید مشغول کرد که اگر تو آن را مشغول نکنی ، او تو را مشغول می کند. "امام علی علیه السّلام در نامه ای به امام مجتبی علیه السّلام می نویسد:
إِنَّمَا قَلْبُ الْحَدَثِ کَالْأَرْضِ الْخَالِیَةِ مَا أُلْقِیَ فِیهَا مِنْ شَیْءٍ قَبِلَتْهُ فَبَادَرْتُکَ بِالْأَدَبِ قَبْلَ أَنْ یَقْسُوَ قَلْبُکَ وَ یَشْتَغِلَ لُبُّکَ(16)
قلب جوان (و نوجوان)مانند زمینی بایر و بکری است که هر انچه در آن کشت کنی همان را قبول می کند.پس من قبل از آنکه قلب تو کشتزار تیرگی ها شود و فکرت به جای دیگری (غیر از آنچه سعادت تو درآن است)مشغول شود، شروع به ادب کردن تو نمودم. ربودن گوی سبقت در تربیّت فرزندان اگر همیشه دارای اهمّیّت بوده است،در این دوره با توجه به هجوم سرمایه گذاری های استکبار و شیاطینی که تنها به فکر پر کردن جیب خود هستند، اهمّیّت دو چندانی یافته است.سیل برنامه ریزی هایی که در نهایت آن از بین بردن روحیه علم خواهی ،کمال طلبی و غیرت دینی و ملّی در فرزندان ما و سلطه اقتصادی، سیاسی و فرهنگی بر جامعه هدف می باشد.امام صادق علیه السّلام در مبارزه با این تفکرات شیطانی،ما را به اجرای برنامه ای پیشگیرانه فرا خوانده اند.عَلِّمُوا صِبْیَانَکُمْ مَا یَنْفَعُهُمُ اللَّهُ بِهِ لَا تَغْلِبُ عَلَیْهِمُ الْمُرْجِئَةُ بِرَأْیِهَا(17)به کودکان خود چیزى بیاموزید که خدا آنها را بدان سود دهد تا مبادا طائفه مرجئه (یکی از فرقه های گمراه) عقیده خود را به آن ها تحمیل کنند.
فصل چهارم : مراقبت های تربیّتی
برای تربیّت صحیح فرزندان و داشتن یک جامعه سالم انسانی باید این مراقبت ها را در نظر گرفت:
4-1- مراقبت های مورد نظر در انتخاب همسر و ازدواج
نِساؤُکُمْ حَرْثٌ لَکُمْ فَأْتُوا حَرْثَکُمْ أَنَّى شِئْتُمْ وَ قَدِّمُوا لِأَنْفُسِکُمْ وَ اتَّقُوا اللَّهَ وَ اعْلَمُوا أَنَّکُمْ مُلاقُوهُ وَ بَشِّرِ الْمُؤْمِنِینَ (سوره بقره –آیه 223)ازدواج وسیله ای برای تولّد انسان هایی صالح است که به عنوان مقدمه ای نیک برای آخرت پیش فرستاده می شوند.در تفسیر نمونه به نکته ای زیبایی در مورد این آیه شریفه اشاره شده است .به این نکته توجه کنید :"در اینجا زنان تشبیه به مزرعه شدهاند، و این تشبیه ممکن است براى بعضى سنگین آید که چرا اسلام درباره نیمى از نوع بشر چنین تعبیرى کرده است در حالى که نکته باریکى در این تشبیه نهفته شده، در حقیقت قرآن مىخواهد ضرورت وجود زن را در اجتماع انسانى نشان دهد که زن وسیله اطفاء شهوت و هوسرانى مردان نیست، بلکه وسیلهاى است براى حفظ حیات نوع بشر، این سخن در برابر آنها که نسبت به جنس زن همچون یک بازیچه یا وسیله هوسبازى مىنگرند، هشدارى محسوب مىشود."(18) ازدواج و نزدیکی برای بقاء نسل بشر و به وجود آمدن انسان هایی است که خلیفه پروردگار شوند. هیچ فردی برای جهنّمی شدن به دنیا نمی آید.اما سهل انگاری درازدواج،ابتذال و بی بند وباری،عدم آشنایی خانواده با روش های تربیّتی،عدم توجه به تربیّت صحیح فرزندان،پایین بودن سطح فرهنگی جامعه ،ضعف اعتقادات و بسیاری مشکلات دیگر همه دست به دست هم داده و باعث جدایی و دور افتادن افراد از مسیر درست زندگی می شود. خداوند در سوره بقره و نور مومنان را از ازدواج با افراد بی ایمان و اهل فحشاء برحذر می دارد.
وَ لا تَنْکِحُوا الْمُشْرِکاتِ حَتَّى یُؤْمِنَّ وَ لَأَمَةٌ مُؤْمِنَةٌ خَیْرٌ مِنْ مُشْرِکَةٍ وَ لَوْ أَعْجَبَتْکُمْ وَ لا تُنْکِحُوا الْمُشْرِکِینَ حَتَّى یُؤْمِنُوا وَ لَعَبْدٌ مُؤْمِنٌ خَیْرٌ مِنْ مُشْرِکٍ وَ لَوْ أَعْجَبَکُمْ أُولئِکَ یَدْعُونَ إِلَى النَّارِ وَ اللَّهُ یَدْعُوا إِلَى الْجَنَّةِ وَ الْمَغْفِرَةِ بِإِذْنِهِ وَ یُبَیِّنُ آیاتِهِ لِلنَّاسِ لَعَلَّهُمْ یَتَذَکَّرُونَ (19)
و با زنان مشرک و بتپرست، تا ایمان نیاوردهاند، ازدواج نکنید! (اگر چه جز به ازدواج با کنیزان، دسترسى نداشته باشید، زیرا) کنیز با ایمان، از زن آزاد بتپرست، بهتر است، هر چند (زیبایى، یا ثروت، یا موقعیت او) شما را به شگفتى آورد. و زنان خود را به ازدواج مردان بتپرست، تا ایمان نیاوردهاند، در نیاورید! (اگر چه ناچار شوید آنها را به همسرى غلامان با ایمان در آورید، زیرا) یک غلام با ایمان، از یک مرد آزاد بتپرست، بهتر است، هر چند (مال و موقعیت و زیبایى او،) شما را به شگفتى آورد. آنها دعوت به سوى آتش مىکنند، و خدا دعوت به بهشت و آمرزش به فرمان خود مىنماید، و آیات خویش را براى مردم روشن مىسازد، شاید متذکّر شوند .الزَّانِی لا یَنْکِحُ إِلاَّ زانِیَةً أَوْ مُشْرِکَةً وَ الزَّانِیَةُ لا یَنْکِحُها إِلاَّ زانٍ أَوْ مُشْرِکٌ وَ حُرِّمَ ذلِکَ عَلَى الْمُؤْمِنِینَ (20)مرد زناکار جز با زن زناکار یا مشرک ازدواج نمىکند، و زن زناکار را جز مرد زناکار یا مشرک به ازدواج خود در نمىآورد، و این کار بر مؤمنان تحریم شده است.امام صادق علیه السّلام فرمودند: پدر در حقّ فرزند خود سه وظیفه دارد: گزینش مادر خوب براى او، انتخاب نام نیکو براى او، و سعى بلیغ در تربیّت او(21)قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ص: وَ إِیَّاکُمْ وَ تَزْوِیجَ الْحَمْقَاءِ فَإِنَّ صُحْبَتَهَا بَلَاءٌ وَ وُلْدَهَا ضَیَاع(22)مبادا با زن احمق ازدواج کنید که همنشینی با او بلاست و فرزندان او بهره ای از درستی ندارند.قال رسول الله : و انظر فی أیّ نصاب تضع ولدک فانّ العرق دسّاس(23)بنگر که نطفه ات را در چه ظرفی قرار می دهی . رگ و ریشه ادامه پیدا می کند. و عنه (ص): لا تنکحوا القرابة القریبة فانّ الولد یخلق ضاویا.(24)و نیز (پیامبر خدا صلی الله علیه و آله) فرموده است: با بستگان نزدیک ازدواج نکنید که فرزند ضعیف و لاغر بوجود مىآید.محمّد حنفیّه یکى از فرزندان حضرت على علیه السّلام است ، حضرت على علیه السّلام در جنگجمل ، او را پرچمدار لشکر نمود، حضرت به او فرمان حمله داد، محمّد حمله کرد، امادشمن با بارش تیر مانع از حمله او شد، او صبر کرد تا تیرها کمتر شود، حضرت خود را به او رسانید و فرمود: نترس ، در میان نیزه ها حمله کن که مرگ سپر خوبى است اوکمى پیشروى کرد، ولى باز متوقّف شد،على علیه السّلام از این ضعف فرزندش آزرده شد،نزدیک آمد و با قبضه شمشیر بر او کوبید و فرمود :ادرکک عرق من امک ،این ضعف و ترس را از مادرت به ارث برده اى، آرى ، اگر پدرىهمچون حضرت امیر علیه السّلام که قهرمان بى همتاى میدان نبرد است ، براى کسى باشداما مادر او داراى برخى صفات نباشد، باز تاءثیر مادر سبب انتقال آن ضعف به فرزند مىشود (25)یحیى بن عمران حلبى گوید: امام صادق علیه السّلام فرمود: شجاعت و دلیرى در خراسانیها است و شهوت و غریزه جنسى بسیار در سودانیها، وجود و کرم، و رشک و حسد در اعراب، پس توجّه کنید براى داشتن فرزندان چه ظروفى را انتخاب مىکنید.(26)البته مترجم محترم این جمله را با کلمه "شرح " اضافه می کند که: شرح: «این گونه اخبار بیشتر ناظر بخریدارى کنیزان مىباشد که در آن زمان مرسوم مىبوده است».اما به هر حال مفهوم اصلی این روایت مویّد دقّت در انتخاب همسر و به تعبیری مادر آینده فرزند این مرد می باشد. شیخ حسین انصاریان در کتاب ارزنده نظام خانواده در اسلام در بحث نقش تربیّتی مادر این داستان زیبا را نقل می کند: نوشته اند جوانى محکوم به اعدام شد، از او خواستند اگر وصیّت دارد بنویسد، گفت : وصیّت ندارم، ولى بسیار مایلم در این لحظات آخر عمر مادرم را ببینم.مادرش را آوردند، هنگام وداع مادر زبان و لب مادر را چنان گاز گرفت که مادر از شدت درد ضعف کرد، به او حمله کردند که ستمگر ظالم این چه کارى بود کردى ؟ گفت : ستمگر ظالم این مادر است، این دار اعدام من برپاشده مادر است، آن روزى که کودک بودم از همسایه یک عدد تخم مرغ دزدیدم مرا تشویق کرد تا شتردزد شدم، و سپس قاتل از آب درآمدم!(27)
4-2-مراقبت های شب زفاف
در احادیث اهل بیت علیهم السّلام علاوه بر توصیه در دقّت در ازدواج با مومنان صالح و خوش اخلاق، به دستوراتی نیز در مورد شب زفاف پرداخته و مومنان را توصیه می کند که با مراقبت های لازم از به وجود آمدن فرزند ناقص و بی ایمان جلوگیری کنند.از امام صادق (علیه السّلام) روایت است که به یکى از اصحاب خود فرمود: چون همسرت بخانه ات آمد، (شب عروسى) دست به پیشانى او بگذار، و رو به قبله بایست، و بگو:«خداوندا امانت ترا گرفتم، و با کلمات تو (صیغه عقد) ناموس و عورت او را بر خود حلال کردم، اگر از او فرزندى بمن دادى، او را مبارک و سالم بدار، و شیطان را در نطفهاش شریک مکن».و در روایت دیگرى است که: «پروردگارا به پیروى کتاب تو تزویج نمودهام، و به امانت تو دست گذاردهام»، تا آخر. از کتاب نجات: روایت از ائمه (ع): چون زفاف نزدیک گشت، مستحب است که به همسرت دستور دهى دو رکعت نماز بخواند، و چون بر تو وارد شد با وضوء باشد، و تو نیز باید همین طور نماز بخوانى، و خدا را سپاس بگو و بر پیغمبر (ص) و آل او درود بفرست، و بگو «خداوندا مهر و الفت و دوستى و محبّت و خشنودى او را نصیبم کن، و او را وسیله خوشدلى و دلشادى من قرار ده، و بین ما را به بهترین صورت و راحتترین همکارى با هم جمع کن، که تو حلال را دوست دارى و از حرام بیزارى».و به هنگام آمیزش بگو «خداوندا فرزندى بمن عطا کن که پاک و متقى باشد، و در او نقص و اضافهاى نباشد، و پایان کارش بخیر انجامد» و بهنگام جماع (بسم اللَّه ...) بگو.(28)
فِقْهُ الرِّضَا، ع: فَإِذَا دَخَلَتْ عَلَیْکَ فَخُذْ بِنَاصِیَتِهَا وَ اسْتَقْبِلِ الْقِبْلَةَ بِهَا وَ قُلْ اللَّهُمَّ بِأَمَانَتِی أَخَذْتُهَا وَ بِمِیثَاقِی اسْتَحْلَلْتُ فَرْجَهَا اللَّهُمَّ فَارْزُقْنِی مِنْهَا وَلَداً مُبَارَکاً سَوِیّاً وَ لَا تَجْعَلْ لِلشَّیْطَانِ فِیهِ شِرْکاً وَ لَا نَصِیبا(29)
در کتاب فقه الرضا علیه السّلام آمده است که وقتی بر همسرت داخل شدی موی پیشانی اش را بگیر و روی به قبله کن و بگو:....خدایا فرزندی با برکت و سالم نصیبم کن و در او نصیب و سهمی برای شیطان قرار مده.(بنده خوب و صالح تو باشد.)
دَعَائِمُ الْإِسْلَامِ، عَنْ عَلِیٍّ ع أَنَّهُ قَالَ: النَّظَرُ إِلَى الْمُجَامَعَةِ یُورِثُ الْعَمَى(30)امام علی علیه السّلام فرمودند: هنگام نزدیکی به شرمگاه نگاه نکنید که باعث کوری فرزند می شود.عَنْ رَسُولِ اللَّهِ ص أَنَّهُ قَالَ: یَا عَلِیُّ لَا تَتَکَلَّمْ عِنْدَ الْجِمَاعِ فَإِنَّهُ إِنْ قُضِیَ بَیْنَکُمَا وَلَدٌ لَا یُؤْمَنُ أَنْ یَکُونَ أَخْرَسَ(31)در وقت جماع سخن مگو که اگر کودکی از این عمل حاصل شود بیم آن می رود که لال شود.وَ لَا تُجَامِعْ فِی أَوَّلِ الشَّهْرِ وَ فِی وَسَطِهِ وَ فِی آخِرِهِ فَإِنَّهُ مَنْ فَعَلَ ذَلِکَ فَلْیُسَلِّمْ لِسِقْطِ الْوَلَدِ وَ إِنْ تَمَّ أَوْشَکَ أَنْ یَکُونَ مَجْنُوناً أَ مَا تَرَى أَنَّ الْمَجْنُونَ أَکْثَرُ مَا یُصْرَعُ فِی أَوَّلِ الشَّهْرِ وَ وَسَطِهِ وَ آخِرِه(32)در اول و وسط و آخر ماه نزدیکی نکن که در این صورت بچّه سقط می شود و اگر بماند بیم آن می رود که دیوانه شود.اطاعت از شوهر با وجود اهمّیّت بسیار و جهاد محسوب شدن برای زنان در برخی موارد که این اطاعت باعث تولّد فرزند ناقص می شود توسط شرع مقدس منع شده است.از جمله این موارد وقتی است که زن در ایام عادت ماهیانه قرار دارد و یا شوهر دچار گناه یا زشتی یا نقصی می باشد که باعث تولّد یک فرزند ناصالح می شود.(33)وَ قَالَ ع أَیُّمَا امْرَأَةٍ أَطَاعَتْ زَوْجَهَا وَ هُوَ شَارِبُ الْخَمْرِ کَانَ لَهَا مِنَ الْخَطَایَا بِعَدَدِ نُجُومِ السَّمَاءِ وَ کُلُّ مَوْلُودٍ یَلِدُ مِنْهُ فَهُوَ نَجِسٌ وَ لَا یَقْبَلُ اللَّهُ تَعَالَى مِنْهَا صَرْفاً وَ لَا عَدْلًا حَتَّى یَمُوتَ زَوْجُهَا أَوْ تَخْلَعَ عَنْهُ نَفْسَهَا(34)هر زنی که از شوهر شرابخوارش اطاعت کند، به عدد ستارگان آسمان برای او گناه می نویسند و هر مولودی که از او به دنیا بیاید نجس می باشد. خداوند هیچ خیری را از او نمی پذیرد تا این که یا شوهرش بمیرد و یا او از این شوهر طلاق بگیرد.
4-3- مراقبت های دوران بارداری
پیامبر خدا فرمودند: أَطْعِمُوا حَبَالاکُمْ السفرجل یُحَسِّنْ أَوْلَادَکُم(35)به زنان باردار میوه به بدهید که باعث نیکویی فرزندانشان می شود.وَ عَنِ الرِّضَا ع قَالَ أَطْعِمُوا حَبَالاکُمُ اللُّبَانَ فَإِنْ یَکُنْ فِی بَطْنِهَا غُلَامٌ خَرَجَ ذَکِیَّ الْقَلْبِ عَالِماً شُجَاعاً وَ إِنْ تَکُنْ جَارِیَةٌ حَسُنَ خُلُقُهَا وَ خِلْقَتُهَا وَ عَظُمَتْ عَجِیزَتُهَا وَ حَظِیَتْ عِنْدَ زَوْجِهَا(36)امام رضا علیه السّلام فرمود: بزنان آبستن خود کندر بخورانید که اگر در شکم پسر دارند هوشمند و دلیر گردد و اگر دختر باشد خوش خلق و زیبا گردد و کفلش بزرگ شود و نزد شوهر خوشبخت و بهرهمند شود.أَبِی الْبَخْتَرِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ مَا اسْتَشْفَتْ نُفَسَاءُ بِمِثْلِ الرُّطَبِ لِأَنَّ اللَّهَ أَطْعَمَ مَرْیَمَ جَنِیّاً فِی نِفَاسِهَا «2»(37)امام صادق علیه اسلام فرموند: چیزی مانند خرما برای زنی که تازه وضع حمل کرده ، به اندازه رطب شفا بخش نیست.زیرا خداوند مریم سلام الله علیها را در نفاسش به آن اطعام نمود.عَلِیٍّ ع قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ص لِیَکُنْ أَوَّلُ مَا تَأْکُلُ النُّفَسَاءُ الرُّطَبَ فَإِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ قَالَ لِمَرْیَمَ بِنْتِ عِمْرَانَ- وَ هُزِّی إِلَیْکِ بِجِذْعِ النَّخْلَةِ تُساقِطْ عَلَیْکِ رُطَباً جَنِیًّا قِیلَ یَا رَسُولَ اللَّهِ فَإِنْ لَمْ یَکُنْ إِبَّانَ الرُّطَبِ قَالَ سَبْعُ تَمَرَاتٍ مِنْ تَمَرَاتِ الْمَدِینَةِ فَإِنْ لَمْ یَکُنْ فَسَبْعُ تَمَرَاتٍ مِنْ تَمَرَاتِ أَمْصَارِکُمْ فَإِنَّ اللَّهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَى قَالَ وَ عِزَّتِی وَ جَلَالِی وَ عَظَمَتِی وَ ارْتِفَاعِ مَکَانِی لَا تَأْکُلُ نُفَسَاءُ یَوْمَ تَلِدُ الرُّطَبَ فَیَکُونُ غُلَاماً إِلَّا کَانَ حَلِیماً وَ إِنْ کَانَتْ جَارِیَةً کَانَتْ حَلِیمَةً .(38)پیامبر خدا صلی الله علیه و آله فرمودند: اولین چیزی که باید به زن نفساء داده شود رطب است.سؤال شد که یا رسول الله اگر خرما تازه نباشد چه کنیم؟ پیامبر جواب دادند : اگر رطب نبود 7 عدد از خرمای روستا و منطقه خودتان و اگر آن هم در دسترس نبود ،7 خرما از خرماهای شهربه او بدهید.خداوند باری تعالی فرموده است به عزت و جلال و عظمتم سوگند؛اگر زنی در روز زایمانش رطب بخورد اگر فرزندش پسر باشد یا دختر، بردبار و صبور خواهد شد.یَا عَلِیُّ إِذَا حَمَلَتِ امْرَأَتُکَ فَلَا تُجَامِعْهَا إِلَّا وَ أَنْتَ عَلَى وُضُوءٍ فَإِنَّهُ إِنْ قُضِیَ بَیْنَکُمَا وَلَدٌ یَکُونُ أَعْمَى الْقَلْبِ بَخِیلَ الْیَد(39)ای علی وقتی که همسرت باردار است نباید با او نزدیکی کنی مگر اینکه وضو داشته باشی و گرنه بچّه شما کور یا بخیل خواهد شد.
4-5- مراقبت های دوره شیر دهی
مادر شیخ انصارى ، همیشه فرزندش را با وضو شیر مى داد.یکى از بزرگترین علماء شیعه که کتابهاى ارزنده وى هم اکنون در حوزه هاى علمیه تدریس مى شود، آیةالله العظمى شیخ مرتضى انصارى است ، به مادر شیخ گفته شد: فرزندت به درجات عالیه اى از علم و تقوى رسیده است ، پاسخ داد: من ترقى بیشترى هم از او انتظار داشتم ، زیرا هنگام شیر دادن ، هرگز او را بدون وضو شیر ندادم ، حتى در شبهاى سرد زمستان هم وضو مى گرفتم و سپس به وى شیر مى دادم. طبق روایات اعتقادات،اخلاق و حتی رفتار زمان شیردهی زنی که طفل شیر او را می خورد بر خلق و خوی او اثر گذاشته و سنگ بنایی در شکل گیری شخصیّت فرد می شود.
قَالَ لِی أَبُو جَعْفَرٍ ع اسْتَرْضِعْ لِوَلَدِکَ بِلَبَنِ الْحِسَانِ وَ إِیَّاکَ وَ الْقِبَاحَ فَإِنَّ اللَّبَنَ قَدْ یُعْدِی(40)برای شیر خوردن طفل،زنان نیکو را انتخاب کنید و از زنان بدسیرت بپرهیزید که شیر تجاوز می کند.عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ ع انْظُرُوا مَنْ تُرْضِعُ أَوْلَادَکُمْ فَإِنَّ الْوَلَدَ یَشِبُّ عَلَیْه(41)در انتخاب زنان شیرده دقّت کنید که فرزند شما بر آن شیری که می خورد بزرگ می شود.(خلق و خوی زنی که به او شیر می دهد،از طریق این شیر به بچّه منتقل شده و در او اثر می گذارد.)عَنِ الرِّضَا عَنْ آبَائِهِ ع قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ص لَا تَسْتَرْضِعُوا الْحَمْقَاءَ وَ لَا الْعَمْشَاءَ فَإِنَّ اللَّبَنَ یُعْدِی(42)طفل را برای شیر خوردن به زن احمق و کور ندهید.شیر تعدی و تجاوز می کند.(این که این شیر از سینه چه کسی مکیده می شود مهمّ است و اخلاق زن شیرده بر اخلاق بچّه اثر می گذارد.)
عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ لَا تَسْتَرْضِعُوا لِلصَّبِیِّ الْمَجُوسِیَّةَ وَ اسْتَرْضِعْ لَهُ الْیَهُودِیَّةَ وَ النَّصْرَانِیَّةَ وَ لَا یَشْرَبْنَ الْخَمْرَ وَ یُمْنَعْنَ مِنْ ذَلِک(43)امام صادق علیه السّلام فرمودند:برای شیردهی طفل،او را به زن مجوسی ندهید.و زن یهودی و مسیحی نیز زمانی می توانند به او شیر دهند که شراب نخورده باشند و مواظب باشید که در زمان شیر دهی سراغ شراب نروند.عَنِ الصَّادِقِ ع عَنْ أَبِیهِ ع قَالَ قَالَ عَلِیٌّ ع لَا تَسْتَرْضِعُوا الْحَمْقَاءَ فَإِنَّ اللَّبَنَ یَغْلِبُ الطِّبَاع(44)فرزندتان را برای شیر به زن احمق ندهید که شیر بر طبع ها غلبه می کند.(این که فرد ، شیر چه کسی را بخورد بر طبیعت و خلق و خوی او اثر می گذارد.)جَعْفَرِ بْنِ محمّد عَنْ آبَائِهِ ع قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ص إِیَّاکُمْ أَنْ تَسْتَرْضِعُوا الْحَمْقَاءَ فَإِنَّ اللَّبَنَ یَشِبُّ عَلَیْه(45)فرزندتان را برای خوردن شیر به زن احمق ندهید که فرزند بر شیر بزرگ می شود.(این شیر بر خلق و خوی او تا دوران بزرگیش اثر می گذارد.)عن الکاظم (علیه السّلام) سئل عن امرأة زنت هل یصلح أن تسترضع؟ قال: «لا یصلح و لا لبن ابنتها التی ولدت من الزنا».(46) از امام کاظم علیه السّلام سؤال شد که آیا سزاوار است طفل شیرخوار را برای خوردن شیر به زن زناکار بدهیم؟امام فرمودند که نه تنها صلاح نیست طفل را به او بسپارید بلکه اگر دختری نیز از زنا برای او به دنیا بیاید،طفل شیرخوار را به آن دختر نیز نمی توان سپرد.
4-5- مراقبت هایی در امور جنسی(تربیّت جنسی)
سوره نور،از پر محتواترین سور قرآنی است که محور اصلی آن سوق دادن افراد و جوامع بشری به سمت پاکی و عفّت است.در آیه 60 سوره نور می خوانیم:
یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لِیَسْتَأْذِنْکُمُ الَّذِینَ مَلَکَتْ أَیْمانُکُمْ وَ الَّذِینَ لَمْ یَبْلُغُوا الْحُلُمَ مِنْکُمْ ثَلاثَ مَرَّاتٍ مِنْ قَبْلِ صَلاةِ الْفَجْرِ وَ حِینَ تَضَعُونَ ثِیابَکُمْ مِنَ الظَّهِیرَةِ وَ مِنْ بَعْدِ صَلاةِ الْعِشاءِ ثَلاثُ عَوْراتٍ لَکُمْ لَیْسَ عَلَیْکُمْ وَ لا عَلَیْهِمْ جُناحٌ بَعْدَهُنَّ طَوَّافُونَ عَلَیْکُمْ بَعْضُکُمْ عَلى بَعْضٍ کَذلِکَ یُبَیِّنُ اللَّهُ لَکُمُ الْآیاتِ وَ اللَّهُ عَلِیمٌ حَکِیمٌ (58) وَ إِذا بَلَغَ الْأَطْفالُ مِنْکُمُ الْحُلُمَ فَلْیَسْتَأْذِنُوا کَمَا اسْتَأْذَنَ الَّذِینَ مِنْ قَبْلِهِمْ کَذلِکَ یُبَیِّنُ اللَّهُ لَکُمْ آیاتِهِ وَ اللَّهُ عَلِیمٌ حَکِیمٌ (59) وَ الْقَواعِدُ مِنَ النِّساءِ اللاَّتِی لا یَرْجُونَ نِکاحاً فَلَیْسَ عَلَیْهِنَّ جُناحٌ أَنْ یَضَعْنَ ثِیابَهُنَّ غَیْرَ مُتَبَرِّجاتٍ بِزِینَةٍ وَ أَنْ یَسْتَعْفِفْنَ خَیْرٌ لَهُنَّ وَ اللَّهُ سَمِیعٌ عَلِیمٌ (60)
ترجمه: اى کسانى که ایمان آوردهاید باید بردگان شما و همچنین کودکانتان که به حد بلوغ نرسیدهاند در سه وقت از شما اجازه بگیرند: قبل از نماز فجر، و در نیمروز هنگامى که لباسهاى (معمولى) خود را بیرون مىآورید، و بعد از نماز عشاء، این سه وقت خصوصى براى شما است، اما بعد از این سه وقت گناهى بر شما و بر آنها نیست (که بدون اذن وارد شوند) و بر گرد یکدیگر طواف کنید (و با صفا و صمیمیت به یکدیگر خدمت نمائید) اینگونه خداوند آیات را براى شما تبیین مىکند و خداوند عالم و حکیم است.آیت الله مکارم شیرازی در تفسیر نمونه در بیان فلسفه این دستور الهی در عنوان " فلسفه استیذان و مفاسد عدم توجه به آن " این گونه می نویسند: براى ریشه کن ساختن یک مفسده اجتماعى مانند اعمال منافى عفّت تنها توسل به اجراى حدود و تازیانه زدن منحرفان کافى نیست، در هیچ یک از مسائل اجتماعى چنین برخوردى نتیجه مطلوب را نخواهد داد، بلکه باید مجموعهاى ترتیب داد از آموزش فکرى و فرهنگى آمیخته با آداب اخلاقى و عاطفى، و همچنین آموزشهاى صحیح اسلامى، و ایجاد یک محیط اجتماعى سالم، سپس مجازات را به عنوان یک عامل در کنار این عوامل در نظر گرفت.به همین دلیل در این سوره نور که در واقع سوره عفّت است از مجازات تازیانه مردان و زنان زناکار شروع مىکند، و به مسائل دیگر مانند فراهم آوردن وسائل ازدواج سالم، رعایت حجاب اسلامى، نهى از چشمچرانى، تحریم متهم ساختن افراد به آلودگى ناموسى، و بالآخره اجازه گرفتن فرزندان به هنگام ورود به خلوتگاه پدران و مادران، گسترش مىدهد.این نشان مىدهد که اسلام از هیچ یک از ریزهکاریهاى مربوط به این مساله غفلت نکرده است.خدمتکاران موظفند به هنگام ورود در اطاقى که دو همسر قرار دارند اجازه بگیرند.کودکان بالغ نیز موظّفند در هر وقت بدون اجازه وارد نشوند، حتى کودکان نابالغ که مرتّبا نزد پدر و مادر هستند نیز آموزش داده شوند که لا اقلّ در سه وقت (قبل از نماز صبح و بعد از نماز عشاء و هنگام ظهر که پدران و مادران به استراحت مىپردازند) بدون اجازه وارد نشوند. این یک نوع ادب اسلامى است هر چند متاسّفانه امروز کمتر رعایت مىشود و با اینکه قرآن صریحا آن را در آیات فوق بیان کرده است، در نوشتهها و سخنرانىها و بیان احکام نیز کمتر دیده مىشود که پیرامون این حکم اسلامى و فلسفه آن بحث شود، و معلوم نیست به چه دلیل این حکم قطعى قرآن مورد غفلت و بى توجّهى قرار گرفته؟! گر چه ظاهر آیه وجوب رعایت این حکم است حتى اگر فرضا آن را مستحبّ بدانیم باز باید از آن سخن گفته شود، و جزئیات آن مورد بحث قرار گیرد.بر خلاف آنچه بعضى از سادهاندیشان فکر مىکنند که کودکان سر از این مسائل در نمىآورند و خدمتکاران نیز در این امور باریک نمىشوند ثابت شده است که کودکان (تا چه رسد به بزرگسالان) روى این مساله فوق العاده حساسیت دارند، و گاه مىشود سهلانگارى پدران و مادران و بر خورد کودکان به منظرههایى که نمىبایست آن را ببینند سرچشمه انحرافات اخلاقى و گاه بیماریهاى روانى شده است. ما خود با افرادى بر خورد کردیم که به اعتراف خودشان بر اثر بى توجهى پدران و مادران به این امر و مشاهده آنان در حال آمیزش جنسى یا مقدمات آن به مرحلهاى از تحریک جنسى و عقده روانى رسیده بودند که عداوت شدید پدر و مادر در سر حد قتل! در دل آنها پیدا شده بود، و خود آنها نیز شاید تا مرز انتحار پیش رفته بودند! اینجا است که ارزش و عظمت این حکم اسلامى آشکار مىشود که مسائلى را که دانشمندان امروز به آن رسیدهاند از چهارده قرن پیش در احکام خود پیش- بینى کرده است.و نیز در همین جا لازم مىدانیم به پدران و مادران توصیه کنیم که این مسائل را جدى بگیرند، و فرزندان خود را عادت به گرفتن اجازه ورود بدهند، و همچنین از کارهاى دیگرى که سبب تحریک فرزندان مىگردد از جمله خوابیدن زن و مرد در اطاقى که بچّههاى ممیز مىخوابند تا آنجا که امکان دارد پرهیز کنند، و بدانند این امور از نظر تربیّتى فوق العاده در سرنوشت آنها مؤثر است(47)
جالب اینکه در حدیثى از پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله مىخوانیم که فرمودند:ایاکم و ان یجامع الرجل امرأته و الصبى فى المهد ینظر الیهما:" مبادا در حالى که کودکى در گهواره به شما مىنگرد آمیزش جنسى کنید"(48)تربیّت سالم یک نوجوان و جوان بایسته ها و مراقبت فراوانی نیاز دارد.از جمله این بایسته ها دور نگه داشتن آن ها از محیط هایی است که زمینه ساز انحراف جنسی در آن ها می شود.خوابیدن به صورت برهنه ،خوابیدن پسر و دختر با هم جنس یا جنس مخالف خود با یک روانداز،روبرو شدن با حرکات جنسی یا مقدمات زناشویی،شنیدن و مشاهده مسایل مربوط به روابط جنسی از جمله نکاتی است که در روایات مورد توجه قرار گرفته است.عن ابى عبد اللَّه علیه السّلام قال: لا یجامع الرّجل امرأته و لا جاریته و فی البیت صبىّ فانّ ذلک ممّا یورث الزّنا.(49) امام صادق (ع) می فرمود: موقعى که در اطاق، کودکى حضور دارد مردان با زنان یا کنیزان خود نیامیزند، زیرا این عمل طفل را به راه بىعفّتى و زناکارى سوق می دهد.قال ابو جعفر علیه السّلام: ایّاک و الجماع حیث یراک صبىّ بان یحسن ان یصف حالک.(50)امام باقر (ع) می فرمود: بپرهیز از مواقعه در جایى که کودک ممیزى تو را مىبیند و رفتارت را آن چنان درک میکند که قادر است بخوبى براى دیگران توصیف و تشریح نماید.قال علىّ علیه السّلام: مباشرة المرأة ابنتها اذا بلغت ستّ سنین شعبة من الزّنا.(51) على علیه السّلام فرمود: دست مالى کردن مادر به آلت دختر بچّه ی شش ساله خود یک قسم زنا محسوب است.بوسیدن، در آغوش گرفتن، روى زانو نشاندن، به عضو مخصوص طفل دست زدن، عواملى براى تهییج تمایل جنسى هستند. براى اینکه غریزه جنسى کودکان از شش سال ببالا در حال خمود و اختفاء بماند، اسلام در برنامههاى تربیّتى خود اولیاء اطفال را از این اعمال بر حذر داشته است.(52) قال رسول اللَّه صلّى اللَّه علیه و آله : اذا بلغت الجاریة ستّ سنین فلا یقبّلها الغلام و الغلام لا تقبّله المرأة اذا جاوز سبع سنین.(53)رسول اکرم میفرمود: دختر بچّه شش ساله را، پسر بچّه نبوسد و همچنین زنها از بوسیدن پسر بچّهاى که سنش از هفت سال تجاوز کرده است خوددارى کنند.عن ابى الحسن علیه السّلام قال: اذا اتت على الجاریة ستّ سنین لم یجز ان یقبّلها رجل لیست هى بمحرم له و لا یضمّها الیه.(54)حضرت ابى الحسن (ع) فرموده است: وقتى دختر بچّه شش ساله شد مرد نامحرم حق ندارد او را ببوسد، و همچنین نمی تواند او را در آغوش بگیرد.عن ابى عبد اللَّه علیه السّلام قال: اذا بلغت الجاریة ستّ سنین فلا ینبغى لک ان تقبّلها.(55)امام صادق (ع) به راوى حدیث فرموده است: وقتى دختر بچّه به سن شش سالگى رسید براى تو شایسته نیست او را ببوسى.و عنه علیه السّلام سأله احمد ابن النّعمان فقال عندى جویریة لیس بینى و بینها رحم و لها ستّ سنین. قال فلا تضعها فی حجرک و لا تقبّله(56)احمد بن نعمان از امام (ع) سؤال میکند که دختر بچّه شش سالهاى نزد من است و با من محرم نیست. امام در جواب فرمود او را نبوس و در دامن خود قرار نده.قال رسول اللَّه صلّى اللَّه علیه و آله: الصّبىّ و الصّبىّ، و الصّبىّ و الصّبیّة، و الصّبیّة و الصّبیّة یفرّق بینهم فی المضاجع لعشر سنین.(57) رسول اکرم (ص) میفرمود: بستر خواب پسر بچّه با پسر بچّه و پسر بچّه با دختر بچّه و دختر بچّه با دختر بچّه در سن ده سالگى باید از هم جدا شود.عن الباقر علیه السّلام قال: یفرّق بین الغلمان و النّساء فی المضاجع اذا بلغوا عشر سنین.(58) امام باقر (ع) می فرمود: بایستى بستر خواب پسر بچّه ده ساله را از زنها جدا کنید.عن ابن عمر قال قال النّبىّ صلّى اللَّه علیه و آله: فرّقوا بین اولادکم فی المضاجع اذا بلغوا سبع سنین.(59)رسول اکرم میفرمود: موقعى که فرزندان شما هفت ساله شدند بستر خوابشان را از یک دیگر جدا کنید.روى انّه یفرّق بین الصّبیان فی المضاجع لستّ سنین.(60)در حدیث دیگرى آمده است که بستر خواب کودکان در شش سالگى از هم جدا مىشود.عن موسى بن جعفر قال قال علىّ علیه السّلام: مروا صبیانکم بالصّلاة اذا کانوا ابناء سبع سنین و فرّقوا بینهم فی المضاجع اذا کانوا ابناء عشر سنین. (61)حضرت موسى بن جعفر از امام على - علیهما السّلام- نقل کرده است که فرمود: در هفت سالگى فرزندان خود را به نماز وادارید و در ده سالگى بستر خواب آنها را از یک دیگر جدا کنید.
4-6- به بچّه ها محبّت کنیم و آنها را دوست بداریم.
سرمنشآ بسیاری از انحرافات در بین پسران و دختران جوان عدم رضایت از کانون محبّتی خانواده است.روابط پنهان، خانه گریزی،روی آوردن به مواد مخدر و مجالس گناه و بسیاری از معضلات دیگر ریشه در عدم ارضاء حس دوستی برای جوان در کانون خانواده می باشد.انسان ها کوچک و بزرگ ،مرد و زن همه تشنه محبّت و توجه دیگران هستند. یکی از حکمت های ازدواج و تشکیل خانواده به وجود آمدن یک کانون عاطفی برای گفتن و شنیدن ابراز محبّت هاست.امام ششم (علیه السّلام) از رسول خدا روایت مى کند :اَحِبُّوا الصِّبْیانَ وَ ارْحَمُوهُمْ.(62)فرزندانتان را دوست بدارید، و به آنان رحمت آورید.بعضى از مردم علاقه چندانى به کودکان خود نشان نمى دهند، یا اگر علاقه دارند اظهار نمى کنند، و در رفتار با آنان خشن و تند، و سخت گیرند، اینان بدانند که با این روش، که روشى غیرانسانى و اسلامى است خود را از رحمت حق محروم مى کنند.امام صادق (علیه السّلام) فرمود :اِنَّ اللّهَ لَیَرْحَمُ الْعَبْدَ لِشِدَّةِ حُبِّهِ لِوَلَدِهِ . (63)همانا خداوند به بنده اش محض شدت عشقش به فرزندانشان رحم مى کند.امام هفتم (علیه السّلام) فرمود :.اِنَّ اللّهَ عَزَّ وَ جَلَّ لَیْسَ یَغْضِبُ لِشَیْء کَغَضَبِهِ لِلنِّساءِ وَ الصِّبْیانِ.(64)خداوند بزرگ، به چیزى مانند خشمش به نفع زنان و کودکان خشم نمى گیرد.خشم حق محصول بى وفائى و بدرفتارى مردان نسبت به خانواده است.
4-7- آن ها را ببوسیم و در آغوش بگیریم.
فتال نیشابورى که از دانشمندان بزرگ شیعه است در کتاب باارزش روضة الواعظین از معصوم روایت مى کند :
اَکْثِرُوا مِنْ قُبْلَةِ اَوْلادِکُمْ فَاِنَّ لَکُمْ بِکُلِّ قُبْلَة دَرَجَةً فِى الْجَنَّةِ مَسیرَةَ خَمْسِمِأَةِ عام.(65)
فرزندان خود را زیاد ببوسید، که به هر بوسیدنى درجه اى در بهشت نصیب شما مى شود، درجه اى که طول مسیر آن پانصد سال راه است.مردى به محضر رسول خدا (صلى الله علیه وآله وسلم) آمد و گفت : تاکنون فرزندم را نبوسیده ام.حضرت فرمود : همانا که این مرد اهل آتش جهنّم است.در این زمینه فرقى بین دختر و پسر نیست، دختر و پسر عنایت خدا، و هر دو فرزند انسانند، آنان که دختردار مى شوند، و به این خاطر چهره درهم مى کشند، روحیّه اى همانند روحیّه اعراب زمان جاهلیت دارند، و وجودشان آلوده به حماقت است.
4-8- برای آن ها نام نیکو انتخاب کنیم.
پیامبر خدا (ص) فرمود: حقّ فرزند بر پدر سه چیز است: نام نیکو بر او بگذارد، و نوشتن به او بیاموزد، و هر گاه بالغ شد براى او همسر بگیرد(66)امام رضا علیه السّلام می فرمودند:سمّه باحسن الاسماء و کنّه باحسن الکنى.(67)فرزند خود را به بهترین اسم و کنیه نامگذارى کن.عن ابن عمر انّ ابنة لعمر کانت یقال لها عاصیة فسمّاها رسول اللَّه صلّى اللَّه علیه و آله جمیلة.(68)عمر دخترى داشت که نامش «عاصیه» بود یعنى گناهکار و رسول اکرم (ص) آن اسم را تغییر داد و او را «جمیله» یعنى زیبا، نامگذارى کرد.عن جعفر بن محمّد عن ابیه علیهما السّلام: انّ رسول اللَّه کان یغیّر الاسماء القبیحة فی الرّجال و البلدان.(69)امام صادق علیه السّلام فرمودند:رسول اکرم اسماء قبیح مردم و بلاد را تغییر می داد.
4-9-نام آن ها را کامل و درست بگوییم.
خداوند در قرآن انسان ها از دادن لقب زشت به همدیگر باز داشته است.ولاتنابزوا بالالقاب (70)و با القاب زشت و ناپسند یاد نکنید.در حدیث کساء حضرت زهرا سلام الله علیها بچّه هایش را این گونه صدا می زند."یا قرة عینی و یا ثمرة فؤادی"(71)ای نور چشمم و ای میوه دلم.چه زیباست که ما نیز به پیروی از اهل بیت علیهم السّلام فرزندانمان را به نیکوترین شکل صدا بزنیم.علی جان-مریم خانم-گل پسرم-دختر نازم-فدات بشم-قربونت برم.....
4-10- با آنها حرف بزنیم
حرف زدن و گپ زدن با دیگران پیام های زیادی دارد.علاقه داشتن به مخاطب- اهمّیّت او در شنیدن حرف های متکلم –قبول داشتن تکیه گاه محبّتی بودن مخاطب و... در سخن گفتن با بچّه ها نه تنها می توان به ارضاء نیاز محبّتی آنها پاسخ گفت ،بلکه می توان به درد دل ها و دغدغه های آنها نیز پی برده و به حل آنها پرداخت.در ارتباط کلامی با فرزندان قوه بیان و سخن گفتن آنها ارتقا یافته و می توان او را با مسایل زندگی و داستان ها و مثل های زیبا آشنا کرد.مقام معظم رهبری در مورد مادرشان می فرمایند: مادرم یک خانم بسیار فهمیده ، باسواد، کتابخوان ، دارى ذوق شعرى و هنرى ، حافظ شناس البته حافظ شناس که مى گویم ، نه به معناى علمى و اینها به معناى ماءیوس بودن با دیوان حافظ با قرآن کاملا آشنا بود و صداى خوشى هم داشت .ما وقتى بچّه بودیم ، همه مى نشستیم و مادرم قرآن مى خواند؛ خیلى هم قرآن را شیرین و قشنگ مى خواند. ماها دورش جمع مى شدیم و براى ما به مناسبت ، آیه هایى را که در مورد زندگى پیامبران هست ؛ مى گفت : من خودم اولین بار زندگى حضرت موسى ، زندگى حضرت ابراهیم و بعضى پیامبران دیگر را از مادرم به این مناسبت شنیدم . قرآن که مى خواند، به این جا که مى رسید، بنا مى کرد به شرح دادن . بعضى از شعرهاى حافظ که الان هنوز یادم است بعد از سنین نزدیک شصت سالگى از شعرهایى است که آن وقت از مادرم شنیدم ؛ از جمله ، این یک بیت یادم است :
سحر چون خسرو خاور علم در کوه ساران زد
به دست مرحمت یارم در امیدواران زد
دوش دیدم که ملائک در میخانه زدند
گل آدم بسرشتند و به پیمانه زدند
غرض ، خانمى بود خیلى مهربان ، خیلى فهمیده و فرزندانش را هم البته همه مادران دوست مى داشت و رعایت آنها را مى کرد.مادرم خیلى خوش برخورد بود، (72)
4-11- صدای آنها را بشنویم.
چه بسیار پدر ومادر هایی که آن قدر غرق صحبت های دوستانه و خانوادگی،فیلم و تلویزیون یا دغدغه های روزمره می شوند که به هیچ وجه متوجه حرف ها،دردل ها و شادی و غصه های فرزندشان نمی شوند.بابا من امروز 20 گرفتم...من امروز تشویق شدم...امروز معلم از من درس نپرسید....امروز هم شاگردیم مداد نو خریده بود...امروز در مدرسه مرا اذیت کردند...
می گویند فردی در گیشه سینما کار می کرده است.وقتی به منزل آمد پسرش با نشاط به سوی او دوید تا کارنامه اش را به بابا نشان دهد.بابا کارنامه را گرفت و پاره کرد...این نشان می دهد او هنوز از سر کار برنگشته بود. وقتی من گوش شنیدن سخنان او را ندارم پس باید به دنبال دیگری بگردد.
4-12- در مشکلات با آن ها همدرد شویم.
بسیاری اوقات بچّه ها از ما راه حل یا تشویق و تنبیه نمی خواهند.بلکه از ما انتظار هم زبانی و هم دردی دارند.مامان بابا ...من امروز امتحانم را خوب ندادم!چگونه باید جواب او را بدهیم؟خوب معلومه!خوب باید درست را می خوندی....بله!هر که به جا درس کاتون ببینه سزایش همین است....نکنه من باید به جایت امتحان می دادم....این ها راه حل هایی است که خودش نیز می داند.گفتن این جملات گوینده را ارضاء می کند اما اثری برای کودک ندارد. در این مواقع باید با مخاطب همراه و همدرد شد.حتما امتحانش خیلی سخت بوده...نکنه سؤالات را بد نوشته بودند....نکنه هوای کلاس خیلی سرد بوده...شاید خودکارت وسط امتحان تمام شد...و بعد از همدردی بسیاری از مواقع خودش اعتراف می کند که کوتاهی کرده است.
4-13- کتکشان نزده و با آنها قهر نکنیم.
کودکان خیلی نازک دل و زود رنجند.تنبیه هر فرد اگر متناسب با زشتی کار او نباشد و یا بیش از تحمل فرد باشد ظلم است.کتک زدن بچّه ها علاوه بر آنکه منع شرعی دارد و در بعضی موارد منجر به دیه می شود از نظر اخلاقی نیز اثر بدی بر آنها دارد.به این روایت توجه کنید:قَالَ بَعْضُهُمْ شَکَوْتُ إِلَى أَبِی الْحَسَنِ مُوسَى ابْناً لِی فَقَالَ لَا تَضْرِبْهُ وَ اهْجُرْهُ وَ لَا تُطِلْ.(73)فردی نزد امام موسی کاظم علیه السّلام از فرزند ابراز شکوایه کرد.امام فرمودند:او را نزن.با او قهر کن اما این قهر را طولانی نکن.
4-14- تشویقشان کرده و به آن ها هدیّه بدهیم.
رسول حق (صلى الله علیه وآله وسلم) فرمود :"کسى که به بازار مى رود و براى عیالش تحفه مى خرد، مانند کسى است که در خانه مستمندان صدقه مى برد، او باید تحفه خریده شده را وقتى به خانه برد ابتدا به دخترانش بدهد، زیرا هرکس دخترش را خوشحال کند چنان است که بنده اى از نسل اسماعیل آزاد کرده، و هرکس دیده پسرش را با بردن تحفه روشن کند، گویا از ترس خدا اشک ریخته، و کسى که از ترس خدا گریه کند حضرت حق او را وارد بهشت هاى پرنعمت کند."(74)
4-15- با آن ها مهربانی و مدارا کنیم.
یک روز پیامبر اعظم اسلام صلى اللَّه علیه و آله با گروهى مشغول نماز بود. امام حسین علیه السّلام که کودکى بود پهلوى آن حضرت بود،هر گاه که رسول خدا بسجده میرفت امام حسین مىآمد و بر پشت مقدس آن بزرگوار سوار مىشد و پاهاى خود را حرکت میداد و میگفت: "حل حل ".وقتى پیغمبر اکرم میخواست سر از سجده بر دارد امام حسین را میگرفت و در پهلوى خود مىنشانید. موقعى که رسول خدا بسجده میرفت امام حسین نیز بر پشت مبارک آن حضرت سوار میشد و میگفت: حل حل. امام حسین این عمل را همچنان انجام میداد تا پیامبر خدا از نماز فراغت حاصل نمود.شخص یهودى گفت: یا محمّد! شما با کودکان عملى انجام میدهید که ما انجام نمیدهیم.پیغمبر اعظم فرمود: اگر بخدا و رسول ایمان آورده باشید باید به کودکان ترحم کنید.یهودى گفت: من به خدا و رسول ایمان میاورم. وقتى آن یهودى کرامت و عظمت رسول خدا را دید اسلام آورد.(75)
4-16- با دین ،الگوهای دینی و آداب الهی آشنایشان کنیم.
خداوند در بین مخلوقاتش انسان هایی را به عنوان الگوی شخصیّتی و کمال بشری قرار داده است.انسان های کاملی که چراغ راه سعادت بشریت و در بالاترین نقطه بندگی خداوند قرار دارند.کودکان گمشده آرزوهای خود را در افراد جستجو می کنند. اگر ما نتوانیم الگوهای مناسب را به آنها معرفی کنیم ،آنها به سمت الگوهای کاذب سینمایی و کارتونی کشیده خواهند شد و به ناچار در کنار ارتباطعاطفه و نزدیک با این شخصیّت ها ، به الگوگیری از آنها دچار می شوند.قوه ی تشخیص کودکان به آن اندازه نیست که بتوانند در این بازتاب شخصیّتی زشتی های افراد را دفع کنند. از جمله مسایلی که به وفور در ماهیت فیلم ها و کارتون های جدید به چشم می خورد، خشونت های سینمایی،ظرافت های محبّتی و جنسی ،شوخی های رکیک ،جملات زننده و نکات زشت اخلاقی دیگر است که توسط گوش و چشم کودکان دریافت می شود و بدون هیچ گونه تحلیلی در رفتار آنها بروز می کند. پدران و مادران وظیفه دارند علاوه بر آنکه کودک را از این گونه مسایل دور نگه می دارند،با شیوه های جذاب دیگر آنها را با الگوهای اصیل دینی و ملی که روحیه محبّت و کمک به دیگران،شجاعت و دلاوری،مبارزه با ظلم وبدی و احترام به دیگران را در او زنده می کنند آشنا سازند.روایت شده است که پیامبر (ص) به برخى از کودکان نگاه کرد و فرمود: واى به حال فرزندان آخر الزّمان از پدرانشان! گفتند: اى پیامبر خدا! از پدران مشرک آنان؟ فرمود: نه، از پدران مؤمنشان که هیچ یک از واجبات را به آنان نمىآموزند، و اگر فرزندانشان خود، چیزى فرا گیرند آنان را از این کار باز مىدارند و به متاع اندک دنیا از آن خشنودند. من از آنان بیزارم و آنان نیز از من بیزار خواهند بود.(76) در سیره تربیّتی حضرت زهرا سلام الله علیها روایت شده است که ایشان از همان دوران کودکی فرزندانشان آن ها را با ولایت علی علیه السّلام و شب زنده داری و به یاد مردم بودن آشنا می کند . در روایتی می خوانیم: فاطمه سلام الله علیها با فرزندش حسن بازی می کرد و این اشعار را برای او می خواند:
أَشْبِهْ أَبَاکَ یَا حَسَنُ
وَ اخْلَعْ عَنِ الْحَقِّ الرَّسَنَ
وَ اعْبُدْ إِلَهاً ذَا مِنَنٍ
وَ لَا تُوَالِ ذَا الْإِحَن
تو شبیه پدرت علی هستی-(پس)از ریسمان را از گردن حق بگشا.عبادت کن خدایی را که بر تو منت و عطا دارد-و با انسان های کینه توز و بد خواه دوستی مکن(77)در کتاب شریف مفاتیح الجنان در عظمت شب زنده داری در شب بیست و سوم ماه مبارک رمضان به سیره ای از حضرت زهرا سلام الله اشاره می کنند که: حضرت فاطمه صلوات الله علیها نمىگذاشت در این شب احدى از اهلش بخوابد و علاج مىفرمود خواب آنها را به کمى طعام و مهیا مىکرد آنها را براى احیاء آن شب از روز یعنى امر مىفرمود که روز را خواب و استراحت کنند که شب خوابشان نبرد و احیا بدارند و مىفرمود که محروم کسى است که از خیر امشب محروم بماند.روایت زیر روایتی است که با توجه به اسامی سندش می توان فهمید فضیلتی که دراین روایت برای حضرت زهرا سلام الله علیها نقل می شود، از جمله فضایل عظیم آن بانوی بزرگوار است که زبانزد خاندان عصمت و طهارت علیهم السّلام بوده است." و روی عن جعفر بن محمّد ع عن أبیه عن علی بن الحسین عن فاطمة الصغرى عن الحسین بن علی عن أخیه الحسن بن علی بن أبی طالب ع قال رأیت أمی فاطمة ع قامت فی محرابها لیلة جمعة فلم تزل راکعة و ساجدة حتى انفجر عمود الصبح و سمعتها تدعو للمؤمنین و المؤمنات و تسمیهم و تکثر الدعاء لهم و لا تدعو لنفسها بشیء فقلت لها یا أماه لم لا تدعین لنفسک کما تدعین لغیرک فقالت یا بنی الجار ثم الدار "(78) امام جعفر صادق علیه السّلام از پدرش امام باقر علیه السّلام و ایشان از پدرشان امام زین العابدین نقل کردند که فاطمه صغری از امام حسین علیه السّلام شنید که امام حسن مجتبی علیه السّلام فرمود:شب جمعه ای دیدم مادرم فاطمه سلام الله علیها تا به صبح مشغول رکوع و سجود در محراب عبادتش بود.شنیدم که ایشان برای همه مردان و زنان مومن بسیاردعا می کرد و آن ها را به اسم یاد می نمود . اما برای خودش دعایی نکرد.(برایم سوال پیش آمد که چرا مادر خودش را دعا نمی کند؟)گفتم: مادر ! چرا آن گونه که برای دیگران دعا می کنی برای خودت دعا نمی کنی ؟ حضرت فرمودند: فرزندم اول همسایه بعد خانه.به راستی آیا فرزندی که با این فکر بزرگ می شود - که باید دیگران بر خود ترجیح داد- به مرز تجاوز به حقوق دیگران می رسد ؟یا شخص کریم و با سخاوتی می شود که هر مستمندی با ورود به شهر مدینه ابتدا سراغ خانه او را می گیرد.کسی که بارها اموالش را در راه خداوند بخشید و بارها با پای پیاده به حج رفت.عبد اللَّه بن فضاله گوید : از امام پنجم یا ششم شنیدم می فرمود چون پسر بچّه سه سالش شد به او هفت بار تلقین کنند « لا إِلهَ إِلَّا اللَّهُ » ، و او را واگذارند تا سه سال و هفت ماه و ده روز و باو تلقین کنند « محمّد رَسُولُ اللَّهِ» (هفت بار ) و او را گذارند تا چهار ساله شود و هفت بار «صلى اللَّه على محمّد» به او تلقین کنند و او را واگذارند تا پنج ساله شود و از او پرسند کدام دست راست تو است و کدام چپ چون آن را بداند به سوى قبلهاش وادارند و به او گویند سجده کند و او را واگذارند تا شش ساله شود و چون شش سالش تمام شود به نمازش وادارند و رکوع و سجود به او آموزند و نگذارند تا هفت سالش تمام شود و سپس به او گویند روى و دستت را بشوى و چون شست، بگذارند نه سالش تمام شود و پس از اتمام نه سال وضوء به او آموزند و اگر مسامحه کند ، او را براى یاد گرفتن آن تنبیه کنند و دستور نمازش دهند و براى آن او را بزنند و چون وضوء و نماز آموخت خدا او را و پدر و مادرش را بیامرزد (79)در صورت کوتاهی پدران و مادران در تربیّت فرزندان،گرگ های فراوانی هستند که برای آن ها دام گسترانده اند.از فرقه های ملحد و دارای انحرافات دینی و سیاسی گرفته تا گروه های ضد اخلاقی و شیطانی که تعداد آن ها بی شمار است.از امام صادق علیه السّلام نقل شده است که فرمودند:
عَلِّمُوا صِبْیَانَکُمْ مَا یَنْفَعُهُمُ اللَّهُ بِهِ لَا تَغْلِبُ عَلَیْهِمُ الْمُرْجِئَةُ بِرَأْیِهَا(80)
به کودکان خود چیزى بیاموزید که خدا آنها را بدان سود دهد مبادا طائفه مرجئه عقیده خود را به آن ها تحمیل کنند.وجود فرقه هایی مانند مرجئه و خوارج و صوفی ها و ...،در عصر حاضر تبدیل به ده ها فرقه ی بزرگ تر دیگر شده است که با پیشرفت تکنولوژی و ابزار ارتباطی ماهواره و اینترنت با حجم بیشتری در حال فعّالیّت بر علیه فرزندان ما هستند.
نکته ی مهمّ:
تربیّت، سیر راهی با شروع و آغازی مشخص است که باید با صبر و حوصله مربی همراه باشد تا به نتیجه برسد.هر گونه ناشکیبایی و یا خستگی از این کار ، چه بسا تمام زحمات مربی را از بین ببرد. رسول اکرم فرمود : رحم اللَّه من اعان ولده على برّه. قال قلت کیف یعینه على برّه؟ قال یقبل میسوره و یتجاوز عن معسوره و لا یرهقه و لا یخرق به. (81)خداى رحمت کند کسى را که در نیکى و نیکوکارى به فرزند خویش کمک کند. راوى حدیث پرسید: چگونه فرزند خود را در نیکى یارى نماید؟ حضرت در جواب چهار دستور داد:آنچه را که کودک در قوه و قدرت داشته و انجام داده است از او قبول کند.آنچه انجام آن براى کودک سنگین و طاقتفرسا است از او نخواهد. او را به گناه و طغیان وادار نکند.به او دروغ نگوید، و در برابر او مرتکب اعمال احمقانه نشود.
4-17- هم بازی آن ها شویم.
قال النّبىّ صلّى اللَّه علیه و آله: من کان عنده صبىّ فلیتصاب له.(82) رسول اکرم (ص) میفرمود: کسی که دارای فرزند است باید در تربیّت و پرورش او با اخلاق کودکانه اقدام کند.شاید برای ترجمه کامل تر این روایت می توان این بیت را آورد که :چون سر و کارت با کودک فتاد-راه و رسم کودکی باید نهاد عن الاصبغ قال قال امیر المؤمنین علیه السّلام: من کان له ولد صبا.(83) على (ع) فرموده است: کسى که کودکى دارد باید در راه تربیّت او خود را تا سر حدّ طفولیت و کودکى تنزّل دهد.قال صلّى اللَّه علیه و آله: رحم اللَّه عبدا اعان ولده على برّه بالاحسان الیه و التّألّف له و تعلیمه و تأدیبه.(84) رحمت خداوند بر پدرى که در راه نیکى و نیکوکارى بفرزند خود کمک کند، باو احسان نماید، و مانند کودکى، رفیق دوران کودکى وى باشد، او را عالم و مؤدّب بار آورد.بازى پدر و مادر با فرزند مانند لباس نو و کفش قشنگ و اسباب بازى، مایه مسرت و شادمانى کودک است. در اسلام مسرور کردن کودک از عبادت است. کارهاى اطفال در موقع بازى کردن و همچنین سخنانى که میگویند حاکى از طرز فکر و روحیّه کودکان و نشان دهنده درجه شخصیّت روانى آنان است. بزرگسالان میتوانند در ضمن بازى با کودکان به درجه هوش و مراتب لیاقت معنوى آنها نیز پى ببرند.عن ابى رافع قال: کنت ألاعب الحسن بن على علیهما السّلام و هو صبىّ بالمداحى. فاذا اصاب مدحاتى مدحاته قلت احملنى. فیقول و یحک! أ ترکب ظهرا حمله رسول اللَّه (ص) فاترکه. فاذا اصاب مدحاته مدحاتى قلت لا احملک کما لا تحملنى. فیقول او ما ترضى ان تحمل بدنا حمله رسول اللَّه (ص) فاحمله.ابو رافع با حضرت حسن علیه السّلام، که کودک خردسالى بود، با چنین قرار بازى که هر کدام بر پشت هم سوار شوند بازی را شروع کردند، وقتى نوبت سوارى به ابو رافع می رسید حضرت مجتبى علیه السّلام به او می گفت: عجب دارم از تو که می خواهى بر دوش کسى سوار شوى که پیغمبر او را بر دوش خود سوار می کرد.وقتى دوباره نوبت سوارى امام حسن علیه السّلام می شد ابو رافع می گفت: همان طور که تو به من سوارى ندادى من هم تو را بر دوش خود سوار نمی کنم.حضرت به او می فرمود: آیا میل ندارى کسى را که پیغمبر به دوش خود می نشاند بر دوشت سوار کنى؟ ناچار ابو رافع طفل را بر دوش خود سوار میکرد.(85)
غریزه بازى در کودک(86)
عن ابى عبد اللَّه علیه السّلام: الغلام یلعب سبع سنین و یتعلّم الکتاب سبع سنین و یتعلّم الحلال و الحرام سبع سنین.(87) امام صادق علیه السّلام میفرمود: طفل هفت سال بازى کند، هفت سال خواندن و نوشتن بیاموزد، هفت سال مقررات زندگى و حلال و حرام قانونى را یاد بگیرد.قَالَ الصَّادِقُ ع دَعِ ابْنَکَ یَلْعَبْ سَبْعَ سِنِینَ وَ یُؤَدَّبْ سَبْعَ سِنِینَ وَ أَلْزِمْهُ نَفْسَکَ سَبْعَ سِنِینَ....(88)همچنین امام صادق علیه السّلام فرمودند:فرزندت را 7 سال آسوده بگذار تا بازی کند.تا 7 سال نیز به او آداب دینی را بیاموز و 7 سال او را در کنار خودت ملزم به نیکی ها کن.....
یکى از فوائد بازى کردن تمرین استقلال اراده و احیاء حس ابتکار است. موقعى که طفل روى خاک ها چاه می کند، وقتى دست به کار بنائى شده اطاقک می سازد تمام دستگاه فکرش مانند یک مهندس ساختمان، کار می کند و از موفقیتهاى خود لذّت می برد. موقعى که در وسط کار، با مانع برخورد می کند، چاه فرو می ریزد یا اطاقک خراب مىشود، به فکر چارهجوئى مىافتد و همه این کارها به رشد فکر و بروز شخصیّت او کمک می کند.
4-18-وسیله ی ازدواج فرزندانمان را فراهم کنیم.
از جمله وظایف والدین فراهم کردن زمینه ازدواج برای جوانان است. ازدواج باعث دوری از زنا و محکم شدن ریشه های ایمان است.رسول اکرم (صلی الله علیه و آله) فرموده است: اى جوان ازدواج کن و از زنا بپرهیز که زنا ریشههاى ایمان را از دلت برمی کند.(89)آیات و روایات در ضمن تشویق جوانان به ازدواج،بخشی از خطاب خود را به سوی والدین و حاکمان و خیّرین جامعه قرار می دهد و می فرماید: وَ أَنْکِحُوا الْأَیامى مِنْکُمْ وَ الصَّالِحِینَ مِنْ عِبادِکُمْ وَ إِمائِکُمْ إِنْ یَکُونُوا فُقَراءَ یُغْنِهِمُ اللَّهُ مِنْ فَضْلِهِ وَ اللَّهُ واسِعٌ عَلِیمٌ(90)مردان و زنان بى همسر را همسر دهید و همچنین غلامان و کنیزان صالح و درستکارتان را، اگر فقیر و تنگدست باشند خداوند آنان را از فضل خود بى نیاز مىسازد، خداوند واسع و آگاه است. پیامبر خدا صلی الله علیه و آله فرمودند: تزوّجوا، و زوّجوا؛ ألا! فمن حظّ امرئ مسلم إنفاق قیمة أیّمة. و ما من شىء أحبّ إلى اللَّه عزّ و جلّ، من بیت یعمر فی الإسلام بالنّکاح. و ما من شیء أبغض إلى اللَّه عزّ و جلّ، من بیت یخرب فی الإسلام بالفرقة- یعنی الطّلاق.(91) همسر اختیار کنید، و وسایل همسرى دیگران را فراهم آورید، و بدانید که از خوشبختى فرد مسلمان، پرداختن هزینه ازدواج زن بىشوهر است. و هیچ چیز را خداى بزرگ- در اسلام- بیش از خانهاى دوست ندارد که با ازدواج آبادان شود. و هیچ خانهاى بیش از آن مورد بغض خداى بزرگ نیست در اسلام که با جدایى زن و شوهر از یک دیگر- یعنى با طلاق- ویران شود.در روایتی دیگر امام علی علیه السّلام می فرمایند: أفضل الشّفاعات أن یشفع بین اثنین فی نکاح حتّى یجمع اللَّه بینهما.(92)بهترین میانجی گری ها آن است که میانجی گرى در ازدواج دو نفر باشد.امام صادق علیه السّلام فرمودند: من زوّج أعزبا کان ممّن ینظر اللَّه عزّ و جلّ إلیه یوم القیامة.(93) هر کس عزبى را به همسرى برساند، از جمله کسانى است که خداى بزرگ در روز قیامت به او نظر خواهد کرد. هم چنین پیامبر خدا صلی الله علیه و آله فرمودند: سه کار را نباید تأخیر انداخت: نماز اول وقت، دفن میت، و تزویج پسر و دخترى که همسر مناسب یافتهاند.(94)پیامبر خدا صلی الله علیه و آله فرمود: حقّ فرزند بر پدر سه چیز است: نام نیکو بر او بگذارد، و نوشتن به او بیاموزد، و هر گاه بالغ شد براى او همسر بگیرد. (95)نکته:این توصیه نه تنها در مورد پسران بلکه با همین بیان شدید در مورد شوهر دادن دختران نیز مورد توجه دین قرار گرفته است.حضرت امام خمینی می فرمایند:مستحبّ است در شوهر دادن دخترى که بالغه است یعنى مکلّف شده عجله کنند، حضرت صادق علیه السّلام فرمودند: «یکى از سعادتهاى مرد آن است که دخترش در خانه او حیض نبیند.(96)در رساله آیت الله مکارم شیرازی می خوانیم: مستحبّ است در شوهر دادن دخترى که به حدّ بلوغ رسیده تعجیل کنند،همچنین در مورد زن دادن به پسرانى که نیاز به همسر دارند.(97)امام صادق علیه السّلام فرمودند : خداوند در مورد آن چه انسان ها به آن نیاز دارند کوتاهی نکرده و همه ی آن ها را به پیامبر آموخت. روزى رسول اکرم (صلی الله علیه و آله)به منبر رفت و پس از حمد و ثناى الهى فرمود:
أَیُّهَا النَّاسُ إِنَّ جَبْرَئِیلَ أَتَانِی عَنِ اللَّطِیفِ الْخَبِیرِ فَقَالَ إِنَّ الْأَبْکَارَ بِمَنْزِلَةِ الثَّمَرِ عَلَى الشَّجَرِ إِذَا أَدْرَکَ ثَمَرُهُ فَلَمْ یُجْتَنَى أَفْسَدَتْهُ الشَّمْسُ وَ نَثَرَتْهُ الرِّیَاحُ وَ کَذَلِکَ الْأَبْکَارُ إِذَا أَدْرَکْنَ مَا یُدْرِکُ النِّسَاءُ فَلَیْسَ لَهُنَّ دَوَاءٌ إِلَّا الْبُعُولَةُ وَ إِلَّا لَمْ یُؤْمَنْ عَلَیْهِنَّ الْفَسَادُ لِأَنَّهُنَّ بَشَرٌ قَالَ فَقَامَ إِلَیْهِ رَجُلٌ فَقَالَ یَا رَسُولَ اللَّهِ فَمَنْ نُزَوِّجُ فَقَالَ الْأَکْفَاءَ فَقَالَ یَا رَسُولَ اللَّهِ وَ مَنِ الْأَکْفَاءُ فَقَالَ الْمُؤْمِنُونَ بَعْضُهُمْ أَکْفَاءُ بَعْضٍ الْمُؤْمِنُونَ بَعْضُهُمْ أَکْفَاءُ بَعْض(98)
اى مردم، جبرئیل از پیشگاه الهى نزد من آمد و گفت دختران بکر مانند میوه درختند، موقعى که می رسد اگر چیده نشود اشعه آفتاب فاسدش میکند و وزش باد آن را پراکنده می سازد. همچنین دختران وقتى به حدّ بلوغ رسیدند و مانند زنان در خویشتن تمایل جنسى احساس نمودند داروئى جز شوهر ندارند و اگر همسر نگیرند از فساد ایمن نیستند چه آن که بشرند و بشر از خطا و لغزش مصون نیست.
4-19-جز لقمه حلال به آن ها ندهیم.
از جمله آثار شگفت این عالم ، اثر غذای حلال و حرام بر زندگی انسان هاست.در مورد غذایی که مورد استفاده قرار می گیرد باید دو پاکی رعایت شود.پاکی ظاهری و پاکی باطنی.اگر ظاهر غذایی آلوده باشد،جسم را به بیماری می کشاند و وقتی باطن غذا آلوده شد،باعث کدورت و آلودگی باطن انسان می شود.از امام صادق (ع) نقل شده که فرمود: هر که مستجاب شدن دعایش او را شادمان مىکند باید کسب خود را پاکیزه گرداند. و فرمود: نخوردن یک لقمه حرام، نزد خدا محبوبتر از دو هزار رکعت نماز مستحبّ است(99)رسول خدا (صلى الله علیه وآله وسلم) فرمود : خداوند فرموده :مَنْ لَمْ یُبالِ مِنْ اَیِّ باب اکْتَسَبَ الدّینارَ وَ الدِّرْهَمَ لَمْ أُبالِ یَوْمَ الْقِیامَةِ مِنْ اَیِّ اَبْوابِ النّارِ اَدْخَلْتُهُ.(100)کسى که در کسب مال پروا ندارد، از کجا مى آورد، من در قیامت پروا ندارم که از کدام در او را وارد آتش کنم!مَنْ کَسَبَ مالاً مِنْ غَیْرِ حِلِّهِ اَفْقَرَهُ اللهُ.(101)کسى که از غیر حلال به کسب مال برخیزد، خداوند او را دچار فقر مى کند.مَنِ اکْتَسَبَ مالاً مِنْ غَیْرِ حِلِّهِ کانَ زادُهُ اِلَى النّارِ.کسى که از غیر حلال کسب مال کند، آن مال توشه او به سوى جهنّم است.امیرالمؤمنین (علیه السّلام) فرمود :شَرُّ الاَْمْوالِ ما لَمْ یَخْرُجْ مِنْهُ حَقُّ اللهِ سُبْحانَهُ.بدترین اموال آن مالى است که حق خدا (خمس و زکات و ...) از آن خارج نشده باشد.ثروتى که زکات، خمس، حق سائل، حق محروم، و دیگر حقوق شرعى آن پرداخت نشده، حلال مخلوط به حرام است، و تصرف در آن جایز نیست، و خوراندن حرام یا حلال مخلوط به حرام به زن و بچّه و دیگران خود معصیتى غیر از معصیت به دست آوردن حرام، یا حبس حقوق واجبه است.قرآن کریم در سوره تحریم می فرماید: یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا قُوا أَنْفُسَکُمْ وَ أَهْلِیکُمْ ناراً وَقُودُهَا النَّاسُ وَ الْحِجارَةُ عَلَیْها مَلائِکَةٌ غِلاظٌ شِدادٌ لا یَعْصُونَ اللَّهَ ما أَمَرَهُمْ وَ یَفْعَلُونَ ما یُؤْمَرُونَ (102) اى کسانى که ایمان آوردهاید! خود و خانواده خویش را از آتشى که هیزم آن انسانها و سنگ ها است نگاه دارید، آتشى که فرشتگانى بر آن گمارده شده که خشن و سخت گیرند، و هرگز مخالفت فرمان خدا نمىکنند و دستورات او را دقیقا اجرا مىنمایند.در این آیه به خوبی به این نکته اشاره است که ما نه تنها نسبت به مراقبت خود،بلکه نسبت به اطرافیّان خود نیز وظیفه داریم که آن ها را از عذاب دوزخ حفظ کنیم.
پی نوشت ها :
1. أمالی الصدوق371 ، المجلس التاسع و الخمسون
2. مکارم الأخلاق222 ، فی فضل الأولاد،ص218
3. مستدرکالوسائل 15/ 164 ، 59،باب استحباب ترک الصبی سبع سنین
4. التحریم/ 6
5 . الصحیفة السجادیة ،120 (25)(و کان من دعائه علیه السلام لولده علیهم السلام)
6. بحار الأنوار الجامعة لدرر أخبار الأئمة الأطهار،ج58 ،187،باب44 حقیقة الرؤیا و تعبیرها و فضل الرؤیا الصادقة و علتها و علة الکاذبة،ص 151
7. شکوهى، غلامحسین؛ تعلیم و تربیت و مراحل آن، ص6
8. امینى، ابراهیم، اسلام و تعلیم و تربیت، ص ١٤
9. أطیب البیان فی تفسیر القرآن، ج1، ص99
10. المفردات فی غریب القرآن، ص 336
11. کاردان، علی محمد؛ معنى و حدود علوم تربیتى. ص15
12. شعراء
13. سیف، على اکبر، روانشناسى پرورشى، ص١
14. تلخیص براى توضیح بیشتر ر.ک به فصلنامه حوزه و دانشگاه سال دوم شماره پنجم، رابطه اخلاق و تربیت.
15. شهاب الأخبار، ص 309 ،الباب الرابع
16. نهج البلاغة ص 393، 31 و من وصیته وصیة له ع للحسن بن علی ع کتبها إلیه بحاضرین عند انصرافه من صفین ، ص 391
17. الخصال ج2 ، 614
18. تفسیر نمونه، ج2، ص 141
19. بقره/ 221
20. نور/ 3
21. تحف العقول-ترجمه حسن زاده 581
22. مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، ج14، ص 193
23. شهاب الأخبار،ص 309
24. الحدیت،روایات تربیتى ج1،184
25. اخلاق در خانواده و تربیت فرزند،سید محمد نجفى یزدى
26. من لا یحضره الفقیه، ترجمه غفارى ج5، 141
27. نظام خانواده در اسلام
28. مکارم الأخلاق،ترجمه میر باقرى، ج1، 398 فصل چهارم(در آداب زفاف و آمیزش و غیر از آن)، ص 398
29. مستدرک الوسایل حدیث 16545
30. مستدرک،حدیث 16551
31. مستدرک،حدیث 16554
32. مستدرک ،حدیث16564
33. رساله عملیه،[مسأله 450 چند چیز بر حائض حرام است]
مسأله 450 چند چیز بر حائض حرام است: اول: عبادتهایى که مانند نماز باید با وضو یا غسل یا تیمّم به جا آورده شود ...دوم: تمام چیزهایى که بر جنب حرام است سوم: جماع کردن در فرج، که هم براى مرد حرام است و هم براى زن ، اگر چه به مقدار ختنهگاه داخل شود و منى هم بیرون نیاید ، بلکه احتیاط واجب آن است که مقدار کمتر از ختنهگاه را هم داخل نکند و در دبر زن حائض، وطى کردن، کراهت شدیده دارد.
34. إرشاد القلوب إلى الصواب،ج1 ، 175 الباب الحادی و الخمسون فی أخبار عن النبی ص و الأئمة الأطهار
35. بحار الأنوار الجامعة لدرر أخبار الأئمة الأطهار ج63، 177باب 8 التفاح و السفرجل و الکمثرى و أنواعها و منافعها
36. بحار الأنوار الجامعة لدرر أخبار الأئمة الأطهار ج63 ، 444 باب 24 مضغ الکندر و العلک و اللبان و أکلها
37. بحار الأنوار الجامعة لدرر أخبار الأئمة الأطهار ج63 ، 135 باب 3 التمر و فضله و أنواعه
38. بحار الأنوار الجامعة لدرر أخبار الأئمة الأطهار ج63 ، 135 باب 3 التمر و فضله و أنواعه
39. من لا یحضره الفقیه، ج3 ، 553 باب النوادر، ص551
40. اصول کافی ج 6 صفحه 45،حدیث 12
41. اصول کافی ج 6 صفحه 45،حدیث 10
42. وسائل الشیعة،ج21،467،78 باب کراهة استرضاع الحمقاء و العمشاء
43. بحار الأنوار،ج100،324 و الکافی ج6 ، 44 باب من یکره لبنه و من لا یکره
44. وسایل ، باب 11 الرضاع و أحکامه
45 . بحار الأنوار ج100، 324 باب 11 الرضاع و أحکامه
46 . وسیلة النجاة (مع حواشی الإمام) 726 (مسألة 8): یستحب أن یختار لرضاع الأولاد، المسلمة العاقلة العفیفة الوضیئة ذات الأوصاف الحسنة
47. تفسیر نمونه، ج14، ص: 546
48. نقل روایی تفسیر نمونه از : بحار الانوار جلد 103 صفحه 295.
49. الحدیت،روایات تربیتى ج3 ،90 بستر خواب کودکان
50. الحدیت،روایات تربیتى ج3 ، 90 بستر خواب کودکان
51. مکارم الأخلاق ، ص 223
52. روایات تربیتی ج3 ، ص 90
53. الحدیت،روایات تربیتى، ج3، ص 89
54. همان
55. همان
56. همان
57. الحدیت،روایات تربیتى، ج3، ص 90
58 . الحدیت،روایات تربیتى، ج3، ص 90
59. همان
60. همان
61. همان
62. من لا یحضره الفقیه ج3، 483 باب فضل الأولاد
63. الحکم الزاهرة با ترجمه انصارى 440 ،132 حب الولد دوست داشتن فرزند
64. الحدیت،روایات تربیتى ج1 ، 101ورع اجتناب از گناه
65. روضة الواعظین و بصیرة المتعظین ج2 ، 369 فصل فی ذکر حق الولد على الوالد
66. مستدرک الوسائل 2، 25 البحار 74، 80
67. الحدیت،روایات تربیتى ج1 ،192تغییر نام
68. الحدیت،روایات تربیتى ج1،192تغییر نام
69. الحدیت،روایات تربیتى ج1، 192تغییر نام
70. حجرات/ 11
71. مفاتیح الجنان،حدیث کساء
72. صدرى مازندرانى ،حسن،گلهاى باغ خاطره (110 خاطره و حکایت جالب و شنیدنى از مقام معظم رهبری)
73. عدة الداعی و نجاح الساعی ،ص89
74. مکارم الأخلاق،ترجمه میر باقرى ج1،ص 424
75. زندگانى حضرت زهرا علیها السلام(نجفى)،ص 331 بخش دوازدهم در باره فضائل و مناقب و امامت حضرت حسین ع
76. الحکم الزاهرة با ترجمه انصارى،445
77. بحار الأنوار الجامعة لدرر أخبار الأئمة الأطهار ج43،ص 286، باب 12 فضائلهما و مناقبهما و النصوص علیهما صلوات الله علیهما ص26
78. الحکم الزاهرة با ترجمه انصارى200 ،44 عبادتها علیها السلام (عبادت فاطمه علیها سلام الله)
79. امالى شیخ صدوق،ترجمه کمرهاى متن 391 مجلس شصت و یکم
80. الخصال ج2،614
81. الحدیت،روایات تربیتى ج2،351
82. الحدیت،روایات تربیتى ج3، 70 بازى با کودک
83. همان
84. همان
85. الحدیت،روایات تربیتى، ج3، ص 72
86. برگرفته از کتاب روایات تربیتی،فلسفی
87. طرائف الحکم یا اندرزهاى ممتاز متنج2 ،117 الحدیث 1036 استحباب تعلیم الصبی الکتابة و القرآن سبع سنین
88. من لا یحضره الفقیه،ج3،492 باب تأدیب الولد و امتحانه
89. الحدیت،روایات تربیتى ج1،182 تسریع در ازدواج
90. نور/32
91. الحیاة با ترجمه احمد آرام، ج6، ص 230
92. الحیاة با ترجمه احمد آرام، ج6، ص230
93. الحیاة با ترجمه احمد آرام، ج6، ص 230
94. نصایح،ص128 فصل پنجم احادیثى بطرزى دیگر
95. الحکم الزاهرة با ترجمه انصارى ، ص446
96. توضیح المسائل (المحشى للإمام الخمینی)، ج2، ص 501، مسأله 2459
97. آیت الله مکارم شیرازی، رساله عملبه ، بخش ازدواج
98. الکافی، ج5، ص 33
99. الحکم الزاهرة با ترجمه انصارى ص 628 الکسب الحلال و الحرام کسب حلال و حرام
100. طرائف الحکم یا اندرزهاى ممتاز، متنج2، ص 30
101. بحار الأنوار الجامعة لدرر أخبار الأئمة الأطهار، ج66، ص 38
102. تحریم/ 6
منابع:
1. قرآن کریم
2. نهج البلاغة
3. الصحیفة السجادیة
4. آشتیانی،میرزا احمد، طرائف الحکم (اندرزهاى ممتاز)، نرم افزار گنجینه روایات
5. امینى ، ابراهیم، اسلام و تعلیم و تربیّت، نرم افزار کتاب های اسلامی در اینترنت 3
6. انصاریان،حسین،نظام خانواده در اسلام، نرم افزار کتاب های اسلامی در اینترنت 3
7. حلی،ابن فهد،عدة الداعی و نجاح الساعی، نرم افزار گنجینه روایات
8. حرانی،ابن شعبه ،تحف العقول،ترجمه حسن زاده ، نرم افزار گنجینه روایات
9. حر عاملی،محمّد،وسائل الشیعة، نرم افزار نور الفقاهه 3
10. حکیمی،الحیات ، ترجمه احمد آرام، نرم افزار گنجینه روایات
11. خمینی،روح الله،وسیلة النجاة (مع حواشی الإمام)، نرم افزار نور الفقاهه 3
12. خمینی، روح الله،توضیح المسائل، نرم افزار کتاب های اسلامی در اینترنت 3
13. دیلمی ،شیخ حسن، إرشاد القلوب إلى الصواب ، نرم افزار گنجینه روایات
14. راغب اصفهانی، المفردات فی غریب القرآن، نرم افزار گنجینه روایات
15. سیف، على اکبر،روانشناسى پرورشى ، نرم افزار کتاب های اسلامی در اینترنت 3
16. شکوهى، غلامحسین؛تعلیم و تربیّت و مراحل آن ، نرم افزار کتاب های اسلامی در اینترنت 3
17. صدوق،محمّد(شیخ صدوق)، خصال، نرم افزار گنجینه روایات
18 .صدوق،شیخ محمّد، أمالی ، نرم افزار گنجینه روایات
19. صدوق،شیخ محمّد،من لا یحضره الفقیه ، نرم افزار نور الفقاهه 3
20. صدرى مازندرانى،حسن ، گلهاى باغ خاطره (110 خاطره و حکایت جالب و شنیدنى از مقام معظم رهبرى)،نرم افزار کتاب های اسلامی در اینترنت 3
21 .صابرى یزدى،على رضا و انصارى محلاتی ، محمّد رضا ،الحکم الزاهرة ، ترجمه انصارى، نرم افزار گنجینه روایات
22. طبرسی،شیخ حسن،مکارم الأخلاق، نرم افزار گنجینه روایات
23. طیب،سید عبدالحسین، أطیب البیان فی تفسیر القرآن، نرم افزار جامع التفاسیر نور
24. کاردان، علی محمّد ، معنى و حدود علوم تربیّتى، نرم افزار کتاب های اسلامی در اینترنت 3
25. کلینی، شیخ محمّد، اصول الکافی، نرم افزار نور الفقاهه 3
26. فتال نیشابوری، روضة الواعظین و بصیرة المتعظین، نرم افزار گنجینه روایات
27. فلسفی،محمّد تقی،الحدیث(روایات تربیّتی)،نرم افزار گنجینه روایات
28. قاضی قضایی، شهاب الأخبار با ترجمه، نرم افزار گنجینه روایات
29. قمی،شیخ عباس، مفاتیح الجنان، نرم افزار نورالجنان نور
30. مجلسی،محمّد باقر، بحار الأنوار الجامعة لدرر أخبار الأئمة الأطهار ، نرم افزار گنجینه روایات
31. مشکینی،علی، نصایح، نرم افزار گنجینه روایات
32. محدث اربلی، کشف الغمة فی معرفة الأئمة، نرم افزار گنجینه روایات
33. مکارم شیرازی،ناصر، تفسیر نمونه،نرم افزار جامع التفاسیر نور
34. مکارم شیرازی،ناصر،رساله عملیه، نرم افزار کتاب های اسلامی در اینترنت 3
35. نجفی،زندگانى حضرت زهرا علیها السّلام، نرم افزار گنجینه روایات
36. نجفى یزدى ، سید محمّد اخلاق در خانواده و تربیّت فرزند، نرم افزار کتاب های اسلامی در اینترنت 3
37. نوری،میرزا حسین، مستدرک الوسائل ، نرم افزار نور الفقاهه 3
38. فصلنامه حوزه و دانشگاه سال دوم شماره پنجم، رابطه اخلاق و تربیّت.، نرم افزار کتاب های اسلامی در اینترنت 3
/ک