خوش خلقی، عامل تحکیم خانواده

خلق نیکو در منابع اسلامی، عامل بسیار مؤثر در سازگاری و تحکیم بنیاد خانواده معرفی شده است. در روایتی، شخصی به نام حسین بن بشار واسطی می گوید: نامه ای به امام رضا (علیه السّلام) نوشتم و در آن به حضرت عرضه داشتم: یکی از بستگانم برای خواستگاری نزد من آمده، ولی بداخلاق است؛ چه کنم؟ حضرت در پاسخ فرمودند: اگر بداخلاق است، به او زن ندهید. (1) این فرمایش، بیان کننده نقش مهم حسن خلق در زندگی زناشویی است.
در این جا، پس از روشن ساختن مفهوم حسن خلق و بیان برخی از مصداق های آن، آثار آن را در سازگاری همسران پی می گیریم.

مفهوم حسن خلق

خلق در لغت، به معنای کیفیتی نفسانی است که افعال به آسانی از آن صادر می شود. (2) بعضی حسن را ضد قبح دانسته اند؛ (3) بنابراین، حسن خلق، به معنای کیفیت نیکوی نفسانی است که رفتارهای پسندیده بر اساس آن به سهولت صورت می گیرد.
حضرت امام خمینی (قدس سره) در کتاب چهل حدیث ضمن تعریف خلق، به بیان تأثیر حسن خلق در انجام دادن آسان رفتار نیکو می پردازند و می گویند:
بدان که خلق، عبارت از حالتی است در نفس که انسان را دعوت به عمل می کند، بدون رویه و فکر، مثلاً کسی که دارای خلق سخاوت است، آن خلق او را وادار به جود و انفاق می کند، بدون آن که مقدماتی تشکیل دهد و مرحجاتی فکر کند. گویی یکی از افعال طبیعیه از مثل دیدن و شنیدن است و همین طور است که نفس عفیف که این صفت خلق آن شده است، به طوری حفظ نفس می کند که گویی یکی از افعال طبیعیه اوست. (4)
بنابراین آن قسم خلق و خویی که در شرع مقدس ممدوح شناخته شده و با غرایز حیوانی و تمایلات نفسانی هماهنگ است. یا حدّاقل با آنها تضادی ندارد، « حسن خلق » است. (5)

حد و مرز حسن خلق

از تعریف بالا روشن شد که حسن خلق، مفهومی کلی است و مصداق های متعددی را در بر می گیرد؛ ولی در منابع اسلامی به نمونه هایی از حسن خلق اشاره شده است. در زیر به سه مورد از روایاتی که مصداق های حسن خلق را بیان می کند، نظر می اندازیم:
- پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) پس از آن که محبوب ترین مردم در پیشگاه خداوند متعال را خوش اخلاق ترین آنان معرفی می کنند، به بیان ویژگی آنان می پردازند و می فرمایند:
احبّکم الی الله احسنکم اخلاقاً، الموطؤن اکنافاً، الذین یألفون و یؤلفون (6)؛ کسانی از شما که بهترین اخلاق را دارند، متواضعند، با دیگران الفت می گیرند و مردم نیز با آنها الفت می گیرند، محبوب ترین شما نزد خدایند.
- و نیز امام رضا (علیه السّلام) در پاسخ مردی که از ایشان درباره ی محدوده ی حسن خلق پرسیده بود، فرمودند:
ان تعطی الناس من نفسک ما تحب ان یعطوک مثله؛ (7) حسن خلق این است که آنچه دوست داری دیگران به تو دهند، تو نیز مثل آن را به دیگران بدهی.
- از امام صادق (علیه السّلام) درباره ی حسن خلق پرسیده شد، حضرت فرمودند:
تلین جانبک و تطیب کلامک و تلقی اخاک ببشر حسن؛ (8) با مردم به نرمی برخورد کنی و به آن ها جا بدهی، پاک و منزه و در کمال ادب سخن بگویی و در مواجه با برادرانت متبسم و گشاده رو باشی.

شرافت خانوادگی عاملی برای خلق نیکو

یکی از عوامل حسن خلق، نسب پاک و طهارت باطنی خانواده است که آثار آن را می توان در فرزندان و رفتار آنان مشاهده کرد. قرآن کریم می فرماید:
وَالْبَلَدُ الطَّیِّبُ یَخْرُجُ نَبَاتُهُ بِإِذْنِ رَبِّهِ وَالَّذِی خَبُثَ لاَ یَخْرُجُ إِلاَّ نَکِدًا؛ (9) سرزمین پاکیزه گیاهش به فرمان پروردگار می روید؛ امّا سرزمین بد طینت و شوره زار جز گیاه ناچیز و بی ارزش از آن نمی روید.
اساساً فرزند، نمادی از خانواده ی خود است. در روایت آمده است: « الولد سرُّ ابیه؛ (10) فرزند وجود محض و خالص پدر است ».
آینه ای است که می تواند پدر را در خود نشان دهد. نه تنها پدر و مادر در ویژگی های فرزند نقش دارند، بلکه دایی نیز نقش اساسی دارد. در روایتی پیامبر گرامی اسلام (صلی الله علیه و آله و سلم) می فرماید:
اختاروا لنطفکم فانّ الخال احد الضجیعین؛ (11) برای نطفه های خود گزینش کنید؛ چرا که دایی، در حکم یکی از دو نفری است که همبستر می شوند.
شخصیت و ویژگی های دایی، در فرزند بسیار تأثیرگذار است. پس باید با گزینشی دقیق با فردی مثبت در بعد خانوادگی ازدواج کرد. چنانچه انسان در این جهت بی مبالاتی کند، با مشکلاتی رو به رو می شود. به همین جهت، پیامبر گرامی اسلام (صلی الله علیه و آله و سلم) فرمودند:
ایاکم و خضراء الدّمن فقیل یا رسول الله، و ما خضراء الدّمن فقال المرأة الحسناء فی منبت السوء؛ (12) از گیاه سبزی که بر زباله ها روییده است، بپرهیزید. سؤال شد: ای رسول خدا، مقصود از گیاه سبزی که بر زباله روییده است، چیست؟ حضرت فرمودند: زن زیبایی که در خانواده ای ناشایسته رشد کرده باشد.
این یک قاعده ی عمومی است که برای انتخاب آسان تر فرد مطلوب، راهنمای خوبی است؛ ولی گاهی افرادی را می توان یافت که هر چند شرافت خانوادگی والایی ندارد، خود انسان شریف و پاکی اند؛ امّا اوّلاً چنین کسانی در اقلّیّت هستند و ثانیاً شناسایی آن ها کار ساده ای نیست. پس برای اطمینان بیشتر، باید به قاعده ی عمومی توسل جست تا از آرامش بیشتری برخوردار بود.
انسان های شریف به طور کلّی، رأفت و آرامش خاصّی دارند و بر خلاف انسان های خبیث که تندخو و عصبی اند، متین برخورد می کنند. امام صادق (علیه السّلام) می فرماید:
من کَرُمَ اصله لانَ قلبه و من خَشُن عنصره غَلُظَ کبده؛ (13) کسی که کریم الاصل است و از شرافت خانوادگی برخوردار است، قلبی لیّن و آرام دارد وکسی که اصل پسندیده ای ندارد، قساوت قلب دارد.
رفتارهای انسان، برخاسته از حالت های درونی اوست. چنان چه انسان از نرمش و عطوفت بهره داشته باشد، در مواجهه با دیگران پرجاذبه و کم تنش ظاهر می شود؛ ولی اگر از درون انسانی خشن و عصبی باشد، در برابر دیگران دافعه ای قوی دارد و از جاذبه ی ضعیف برخوردار است. به همین جهت امیر مؤمنان علی (علیه السّلام) می فرماید:
من خبث عنصره ساء محضره؛ (14) کسی که عنصر وجودی او خبیث باشد، نشستن با او رضایتمندی نمی آورد و چنین کسی باعث نارضایتی دیگران می شود.
خمیر مایه عنصر وجودی هر کس، همان چیزی است که از خانواده گرفته است. رفتار انسان نماد بیرونی شخصیت اوست و شخصیت او، عمدتاً برخاسته از ویژگی هایی است که از خانواده به دست آورده؛ از این رو طهارت و شرافت جایگاه تولد او، نقش چشمگیری در رفتار نیک وی دارد. معروف است که « از کوزه همان برون طراود که در اوست » و این نکته در متون دینی ما ریشه دارد. علی (علیه السّلام) می فرماید:
من کرم اصله حسن فعله؛ (15) کسی که کریم الاصل است و از شرافت خانوادگی برخوردار است، رفتارش نیکوست.

اهمیت ازدواج با فرد خوش اخلاق

اخلاق نیکو گاهی به صورت طبیعی و فطری و گاه با عادت دادن خود به انجام دادن کارهای زیبا و در مواردی با مشاهده، مصاحبت و هم نشینی با نیکان به دست می آید؛ از این رو (16) تغییر دادن اخلاق گرچه محال نیست، تا حدودی دشوار به نظر می رسد. بر این اساس، فردی که مایل است زندگی گوارا، آسیب ناپذیر، سرشار از لطف و محبت و ... داشته باشد، در مرحله ی اول تشکیل خانواده باید در پی همسری باشد که از اخلاق خوش و خوی پسندیده برخوردار باشد. با توجه به این اصل، سفارش اکید اسلام در میان همه ی ویژگی هایی که درباره ی انتخاب همسر مطرح است، بر موضوع صفات اخلاقی وی متمرکز شده است. در روایتی، رسول گرامی اسلام (صلی الله علیه و آله و سلم) می فرمایند: هرگاه کسی به خواستگاری نزد شما آمد که اخلاق و دین او را پسندیدید، شرایط ازدواج او را فراهم آورید. راوی می پرسد: ای رسول خدا، هر چند از نظر نسب پست باشد؟ حضرت می فرمایند: هنگامی که کسی نزد شما آمد و اخلاق و دین او را پسندیدید، برای ازدواج زمینه سازی کنید که اگر چنین نکنید، فتنه و فساد بزرگی در زمین رخ خواهد داد. (17)
روایات متعددی به این مضمون وارد شده است که نشان می دهد خوش اخلاقی، بسیاری از کاستی های فرد را جبران می کند و پرهیز از ازدواج با چنین فردی، آسیب های اجتماعی فراوانی را به دنبال می آورد. از سوی دیگر، فرد بداخلاق هر چند امتیازات دیگری داشته باشد، صلاحیت لازم برای ازدواج را ندارد و معصومان (علیهم السّلام) اصحاب خود را از ازدواج و وصلت با چنین افرادی بر حذر داشته اند.
بنابراین از مهم ترین عوامل سازگاری همسران در بعد اخلاقی آن است که هنگام ازدواج، خوش اخلاقی را یکی از اصلی ترین ملاک های گزینش قرار دهند و با فرد خوش اخلاق ازدواج کنند.
حال چنان که دقت لازم هنگام ازدواج مراعات نشد و با فرد بداخلاق ازدواج صورت گرفت یا موقعیت های خاصی بعد از دوران ازدواج زمینه ی سوء خلق همسر را فراهم کند. چه باید کرد؟ آیا باید از او جدا شد؟ آیا باید مقابله به مثل کرد و با او به تندی رفتار کرد؟ در چنین شرایطی وظیفه ی طرف مقابل چیست؟ در این قسمت به پاسخ این پرسش ها می پردازیم.

اهمیت معاشرت پسندیده با همسر بدخلق

از تعالیم قرآن کریم استفاده می شود در چنین وضعیتی باید کوشید که پیوند ازدواج از هم نپاشد و وحدت خانواده از بین نرود، هر چند لازم باشد که یک طرف، برای حفظ خانواده و بقای زندگی زناشویی، در برابر طرف دیگر انعطاف بیش از حد نشان دهد و حتی از حق مسلّم خود بگذرد. خداوند متعال در قرآن به مردان مؤمن دستور می دهد که با همسران خود به شیوه های پسندیده معاشرت کنند و سپس خطاب به آنان می فرماید:
فان کرهتموهن فعسی ان تکرهوا شیئاً و یجعل الله فیه خیراً کثیراً؛ (18) اگر از آن ها دلخوش نبودید ( فوراً تصمیم به جدایی نگیرید ) چه بسا چیزی خوشایند شما نباشد و خداوند برای شما خیر فراوانی در آن قرار داده باشد.
معاشرت نیکو با همسر بدخلق، نوعی تحمیل بر نفس به شمار می رود که در عین سختی، نتایج بسیار ارزشمند معنوی برای فرد به دنبال می آورد. نقل شده است که بوعلی سینا آوازه ی شیخ ابوالحسن خرقانی را شنیده بود و به قصد دیدار با او عازم خرقان (19) شد، چون به منزل شیخ رسید، شیخ برای جمع آوری هیزم به صحرا رفته بود. او پرسید: شیخ کجاست؟ زنش گفت: با آن زندیق کذّاب چه کار داری و زبان به بدگویی او گشود! بوعلی عزم صحرا کرد تا شیخ را دید که هیزم بر شیری نهاده است و می برد. بوعلی پرسید: این چه حالت است؟ شیخ گفت: آری، تا ما بار چنان گرگی ( همسر ) نکشیم، چنین شیری بار ما را نکشد! (20) پس در رهگذر صبر بر سوء اخلاق همسر و معاشرت پسندیده با وی- علاوه بر آسیب ناپذیری بنیاد خانواده - برکات معنوی متعددی نیز نصیب همسر می شود. درمان رذایل اخلاقی بسیاری از قبیل کبر، غرور، عجب و ... از راه تعامل صحیح با همسر کج خلق حاصل می شود. به همین دلیل است که رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) صبر مرد بر بدی خلق همسر را بسیار با ارزش دانستند و فرمودند:
من صبر علی سوء خلق امرأته و احتسبه اعطاه الله ( بکل مرة ) یصبر علیها من الثواب مثل ما اعطی ایوب علی بلائه؛ (21) کسی که بر بد اخلاقی همسرش صبر پیشه سازد و آن را به حساب خداوند بگذارد، خداوند ( هر بار ) صبر کردن او را با اجری همچون اجر ایوب در مقابل بلاهایش جبران می کند. »

آثار حسن خلق در سازگاری همسران

خلق نیکو می تواند نتایج ذل را در سازگاری همسران به بار آورد:

أ. ایجاد و تثبیت محبت

از مهم ترین نتایج خوش خلقی، ایجاد محبت در میان همسران و تثبیت و تقویت آن است. امیرالمؤمنین (علیه السّلام) در روایتی کسب محبت را پیامد حسن خلق بر شمرده اند. (22) حضرت در روایت دیگری حسن خلق را باعث محبت و تأکید کننده ی مودت دانسته و فرموده اند: « حسن الخق یورث المحبة و یؤکد المودة ». (23)
در بیان تفاوت میان محبت و مودّت اهل لغت تا حدودی اختلاف نظر دارند، به گونه ای که صاحب کتاب معجم مقائیس اللّغه « ودّ » را کلمه ای می داند که بر محبت دلالت می کند. بر این اساس، مودت همان اظهار محبت است؛ ولی الفروق اللغویه محبت را ناشی از میل طبیعی و حکمت، اما مودت را تنها ناشی از میل طبیعی دانسته است. (24) تأثیر حسن خلق آن چنان است که علاوه بر ایجاد دوستی میان همسران، زمینه اظهار این محبت را نیز فراهم می سازد. هنگامی که دوستی ابراز شود، تأثیر شگرفی بر تداوم زندگی زناشویی دارد؛ (25) از این رو اسباب سازگاری هر چه بیشتر آنان را فراهم می کند. از سوی دیگر، پیامدهای مبتنی بر حکمت و طبیعت دارد که بر استقرار فضای صلح و سازش میان زن و شوهر بسیار مؤثر خواهد بود.

ب. افزایش روزی

بسیاری از مشکلاتی که در خانواده میان همسران بروز می کند، از مشکلات و تنگناهای اقتصادی سرچشمه می گیرد. آن گاه که نیازهای ضروری خانواده در بعد مالی بی پاسخ بماند و همسران نیز از بینش توحیدی کم بهره و یا بی بهره باشند، به مرور زمینه ی ابراز نارضایتی از وضع موجود و به تبع آن ناسازگاری آنان فراهم می شود. در منابع اسلامی، علاوه بر کار و فعالیت، حسن خلق نیز به عنوان عاملی تأثیرگذار در رشد اقتصادی معرفی شده است. امیرالمؤمنین (علیه السّلام) جایگاه گنج های روزی را در اخلاق نیکو دانسته اند. (26) همچنان که امام صادق (علیه السّلام) حسن خلق را عامل افزایش رزق بر شمرده اند. (27)
روشن است که اقبال عمومی به افراد متواضعی که با مردم اُنس می گیرند ( ویژگی افراد خوش خلق ) قابل مقایسه با دیگران نیست. مردم ترجیح می دهند افراد خوش خلق را به کار گیرند، به استخدام آنان در آیند، با آنان معامله کنند و خلاصه طوری میان خود و آن ها پیوند برقرار کنند و این شاید خود یکی از عوامل جلب روزی به شمار رود. بر همین اساس امیرالمؤمنین (علیه السّلام) حسن خلق را سبب رفعت و ارتقای سطح زندگی دانسته اند. (28) علاوه بر حسن خلق در معاشرت اجتماعی که زمینه ساز افزایش روزی است، نیکوکاری و خوش اخلاقی با خانواده نیز تأثیر ویژه ای در این جهت دارد، چنانچه امام صادق (علیه السّلام) فرموده اند: هر که با خانواده خود نیکوکار باشد، روزی اش زیاد شود. (29)

3. گوارا ساختن زندگی

آثاری که بر شمرده شد، زمینه ساز زندگی طیّب و گوارا برای همسران خواهد شد که این همه در پرتو حسن خلق حاصل می شود.
امام علی (علیه السّلام) خوش خویی را موجب طهارت و پاکیزگی زندگی دانسته اند (30) و امام صادق (علیه السّلام) نیز فرموده اند: هیچ شیوه ی زندگانی گواراتر از زندگانی آمیخته با حسن خلق نیست. (31)
مسلماً زندگانی همراه با مسرّت، شادابی و طهارت جایی برای ناسازگاری باقی نخواهد گذاشت. حال آن که بداخلاقی نتیجه ی همه ی اعمال نیک را بر باد می دهد و باعث می شود تا فرد چشم خود را بر تمام خوبی های همسرش ببندد و تنها نگاه خود را به سوء خلق او بدوزد. همسر بداخلاق اگر وجودش به مثابه عسل باشد، باید بداند که بد خُلقی آن گونه وجود او را به فساد می کشاند که سرکه عسل را. (32)

زنش گفت بازی کنان شوی را *** عسل تلخ باشد تُرُش روی را (33)

از روایتی که گذشت، روشن می شود که خوش خویی از عواملی است که زندگی همسران را آسیب ناپذیر می سازد. در روایات آثار دیگری همچون آسانی راه، (34) عمران و آبادی (35) و سعادت مندی (36) برای خوش خلقی ذکر شده است. تأثیر این آثار بر استحکام بنیاد خانواده آن قدر روشن است که هیچ نیازی به توضیح ندارد.
از آنچه در خصوص اهمیت و آثار حسن خلق در زندگی گفته شد، روشن می شود که خوش خلقی امری غیر ضروری و تشریفاتی در خانواده نیست؛ بلکه زندگی سعادت مندانه را تأمین می کند. رسول خدا (صلی الله و علیه و آله و سلم) می فرمایند:
لو یعلم العبد ما فی حسن الخلق لعلم انه محتاج این یکون له خلق حسن؛ (37) اگر انسان به پیامدهای خوش اخلاقی آگاه باشد، به خلق خوش احساس نیاز می کند.
این بخش را با ذکر روایتی ارزشمند درباره اهمیت خوش خویی در زندگی خانواده از پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) به پایان می بریم.
وقتی خبر فوت سعد بن معاذ به حضرت (صلی الله علیه و آله و سلم) رسید، دستور داد او را غسل دهند و کفن کنند. آن گاه با پای برهنه در تشییع جنازه ی سعد شرکت کردند، گاهی قسمت راست تابوت و گاهی قسمت چپ آن را می گرفتند. وقتی جنازه به قبر رسید، حضرت وارد قبر شدند و سعد را در قبر گذاشتند و لحد را چیدند. مادر سعد چون چنین دید، گفت: ای سعد، گوارا باد تو را بهشت. حضرت فرمود: مادر سعد، ساکت باش. سعد دچار فشار قبر شد. هنگام بازگشت، اصحاب به حضرت گفتند: یا رسول الله، در تشییع جنازه سعد کاری کردی که برای دیگران نکرده بودی؛ پس چگونه او دچار فشار قبر شد؟ حضرت فرمود: او با خانواده اش بد اخلاق بود! (38)

مهارت هایی برای ایجاد و تقویت خلق نیکو

می توان با آموختن و به کار بستن مهارت های ذیل، به خلقی نیکو دست یافت:

أ. گوش دادن (39)

در تعاملات میان فردی، گوش دادن اهمیت زیادی دارد. ما برای پاسخ دهی مناسب به دیگران، باید به پیام های آنان توجه کنیم و پاسخ های بعدی شان را نیز به این پیام ها مرتبط سازیم. وقتی کسی به صحبت کردن و درک شدن از سوی ما نیاز دارد، با او همراه شده و به سخنانش گوش می دهیم. در این گونه مواقع نسبت به شنیدن و درک افکار، اعتقادات و احساسات طرف مقابل ابراز تمایل می کنیم. گوش دادن همدلانه، اثر بیرونی دارد و به نفع گوینده است و بیشتر میان دوستان صمیمی، زن و شوهرها و مشاوران و مراجعان پدید می آید. (40) بنابراین گوش دادن در صورتی که از روی همدلی باشد، از مهارت های مؤثر در حاکمیت حسن خلق بر روابط همسران است و آنان باید از این مهارت برخوردار باشند.
ما می توانیم بدون ابراز هرگونه نشانه ای دالّ بر گوش دادن، به حرف های همسر خود گوش دهیم؛ امّا بهتر است این موضوع را به او نشان دهیم. برخی علایم غیرکلامی که نشان دهنده ی توجه ما به سخنان همسر است، عبارت است از:
1. لبخندهای مناسب که نشانه ی تمایل ما به ادامه گفت و گو یا لذت بردن از سخنان طرف مقابل است؛
2. تماس چشمی مستقیم که نشانه گوش دادن به گفته های طرف مقابل است؛
3. منعکس کردن ابرازهای چهره ای سخن گو به منظور بازگردانی پیام های هیجانی او و همدلی با وی.
4. اتخاذ وضعیت بدنی که نشانگر توجه ما است ( مثلاً خم شدن به جلو یا تکیه دادن به دو طرف صندلی ). (41)
هنگام گوش دادن به سخن همسر، باید با تمام وجود به او توجه کنیم و ضمناً از استفاده نامطلوب از گوش دادن همچون مچ گیری، خرده گیری و ... نیز بپرهیزیم.

ب. تغافل (42)

تغافل مهارتی است که زمینه ی خوش خلقی در میان همسران را ایجاد می کند. تغافل آن است که آدمی چیزی را بداند؛ ولی با اراده و عمد، خود را غافل نشان دهد. این یکی از مهارت ها مهم خوش خلقی با همسر است که رفتارهای نامطلوب همسر را که چندان چشمگیر نبوده و در خفا صورت گرفته است، به رخ او نکشیم و خود را از آن غافل نشان دهیم. کسانی که مدام رفتار همسر خود را زیر نظر دارند و وانمود می کنند که به شدت مراقب اویند، علاوه بر آن که چهره ای بداخلاق از خود به نمایش می گذارند، به کج رفتاری هر چه بیشتر همسر خود نیز دامن می زنند. متخصصان در این خصوص سفارش می کنند:
هر موضوعی را که موجب اوقات تلخی شما می شود، روی یک تکه کاغذ یادداشت کنید. در موقع ناراحتی، گله خود را اظهار نکنید. وقتی که شما و همسرتان در آرامش روحی هستید، آن وقت شکایات را بیرون بیاورید و پیش خود بخوانید. بیشتر گله ها و شکایات به قدری در نظر شما کوچک و ناچیز جلوه خواهد کرد که از مطرح کردن آن خجالت می کشید و یادداشت را پاره کرده و به دور می اندازید؛ امّا وقتی درباره ی گله های عمده با همسرتان صحبت می کنید، سعی نمایید که عاقل، متین و منطقی باشید. بدون شک شکایات شما با همکاری و علاقه دو جانبه از بین خواهد رفت. (43)
امیرالمومنین (علیه السّلام) با اشاره به نقش مهم تغافل در آرامش زندگی می فرمایند:
من لم یتغافل و لا یغض عن کثیر من الامور تنغّصت عیشته؛ (44) کسی که تغافل نکند و چشم خود را از بسیاری از امور نبندد، زندگانی تلخی خواهد داشت.

ج. آشتی کردن (45)

آشتی کردن در پی تلاش یک عضو خانواده برای بهبود رابطه با عضو دیگر خانواده صورت می گیرد. این فرآیند به قیمت به جان خریدن خطر، فروریختن دیوارهای بی اعتمادی میان اعضای خانواده و برقراری ارتباط باز و آزاد با یکدیگر است. آشتی کردن همچنین شامل کنار زدن سرگذشت ( سناریو ) کهنه خانوادگی است. (46)
پس آشتی کردن، عامل مهم خوش خلقی و پس زدن اختلافات بی ارزش گذشته است و باعث می شود تا سردی در روابط همسران به درازا نکشد و مودت و محبت مجدداً در روابط حاکم شود. به همین منظور، در روایات اولیای دین قهر و هجران بیش از سه روز مذمت گردیده و باعث عقوبت های دنیایی و آخرتی به شمار آمده است. (47)

د. سخاوت مندی (48)

در موارد زیادی، خودداری از بذل و بخشش به همسر، عامل تندخویی و بداخلاقی طرف مقابل می شود. از سوی دیگر، بذل و بخشش به همسر آن هم بدون درخواست قبلی وی، از مصداق های خوش اخلاقی همسر شمرده شده است که به رفتار و اخلاق پسندیده طرف مقابل نیز می انجامد. امیرالمومنین (علیه السّلام) می فرماید:
حسن الخلق فی ثلاث اجتناب المحارم و طلب الحلال و التوسع علی العیال؛ (49) خوش خلقی در سه چیز است: دوری کردن از حرام، کسب حلال و توسعه ی اقتصادی بر خانواده.

هـ. شوخ طبعی (50)

شوخ طبعی، یکی از بهترین سازوکارهای دفاعی است. شوخ طبعی، احساس کارآمدی ما را بالا می برد و باعث می شود به جای این که ترس و عجله مسیر ما را در مقابل تنش روشن سازد، به آسانی و بدون ناراحتی با رویدادها مقابله کنیم، خویشتن را تأیید کنیم، از مشکل فاصله بگیریم و با این برخورد فرصتی پیدا کنیم تا راه حل هایی را بیابیم و برای مقابله عمیق تر با مشکل از آن استفاده کنیم. سرانجام ما در هر موقعیتی که باشیم، به حمایت دیگران نیازمندیم و اساساً حمایت دیگران هر چه عمیق تر باشد، احساس رضایتمندی ما نیز بیشتر است. مردمی که ما می خواهیم با آن ها باشیم و هنگام خطر از حمایت آنان برخوردار شویم، دوست دارند در کنار افرادی باشند که شاد، سرحال و شوخ طبع هستند. یک شخص نمی تواند دو حالت واقعی غم و شادی را با هم داشته باشد؛ بله، می تواند به ظاهر غم را آشکار نسازد و با رفتار خود فرصتی پیدا کند تا از عوارض منفی تنش دور بماند.
البته این نکته حائز اهمیت است که خوش خلقی در صورتی محصول شوخ طبعی است که شوخی عاری از طعن و تمسخر بوده و آسیب های جانبی به همراه نداشته باشد.

و. تغذیه مناسب

انتخاب غذا نقش ویژه ای در خوش خلقی یا بدخلقی ایفا می کند. از منابع دینی استفاده می شود که برخی غذاها در خوش خلقی تأثیر گذارند. رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) می فرمایند:
من مضی به اربعون صباحاً لم یأکل اللحم ساء خلقه و من ساء خلقه فاطعموه اللحم؛ (51) کسی که چهل روز بر او بگذرد و گوشت نخورد، بد اخلاق می شود و کسی را که بد اخلاق شد، گوشت به وی بخورانید.
از این حدیث و امثال آن استفاده می شود که در گوشت مادّه ای است که اگر برای مدت طولانی از بدن قطع شود، در روحیات و اخلاق فرد اثر می گذارد و کج خلقی به بار می آورد. (52) حضرت در روایتی دیگر فرمود: « علیکم بالزّیت فانه ... یحسن الخلق؛ از روغن زیتون استفاده کنید؛ چرا که اخلاق را نیکو می سازد. (53) همین تعبیر از رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) درباره کشمش نیز به کار رفته است. (54) بر این اساس، توجه دقیق به وعده های غذایی - به ویژه صبحانه - و مواد غذایی مناسب، زمینه ساز خوش خلقی همسران را فراهم می سازد.

ز. ایفای نقش مقابل (55)

ایفای نقش مقابل با اجازه دادن خانواده برای درک نظر دیگران، از چشم انداز مساعد دیگری به آن ها کمک می کند تا دید تازه ای پیدا کنند. در این مهارت، فرد نقش همسرش را می پذیرد و آن گاه مشکل خاصی را در این رابطه از چشم انداز شخصی دیگر به بحث می گذارد. افراد غالباً از این که همسرشان چه قدر می تواند دید مقابل را با دقت ارائه کند، شگفت زده می شوند. همچنین آن ها از این که چه طور ندای منطقی و تظلم خواهی از زبان همسرشان بیرون می آید، متعجب می مانند. (56) در این مهارت، فرد با بیان مشکل همسر از دید او درک تازه ای از مشکلات او پیدا می کند و می تواند توجیه و تبیین دیگری درباره ی اعمال و رفتار همسر ارائه کند.
در منابع اسلامی نیز این مهارت با عنوان هایی همچون میزان قرار دادن خود و جایگزین ساختن خود به جای دیگران و ... مطرح شده که در این جا به یک نمونه اشاره می کنیم: در وصایای امیرالمومنین (علیه السّلام) به امام حسن (علیهم السّلام) آمده است:
یا بنّی اجعل نفسک میزانا فیما بینک و بین غیرک فاحبب لغیرک ما تحبّ لنفسک و اکره له ما تکره لها و لا تظلم کما لا تحب ان تظلم و احسن کما تحبّ ان یحسن الیک؛ (57) پسرم! خویشتن را مقیاس قضاوت میان خود و دیگران بگیر. پس آنچه را برای خود دوست می داری، برای دیگران دوست بدار و آنچه برای خود نمی پسندی، بر دیگران نیز مپسند. ستم مکن، همان گونه که دوست نداری به تو ستم شود و نیکی کن، همان طور که دوست داری بر تو نیکی کنند.
بدیهی است درک تازه از موقعیت ها و رفتارهای همسر که محصول مهارت ایفای نقش مقابل است، راه را برای کج خلقی در برابر بسیاری از رفتارهای به ظاهر نامطلوب همسر خواهد بست.

ج. تقویت مثبت (58)

تقویت مثبت، یک شیوه ی بده و بستان رفتاری است که زن و شوهر را به مشاهده دقیق یکدیگر مقید می کند. آن گاه موقعی که یکدیگر را به گفتن چیزی یا انجام کاری وا می دارند که احساس خوبی در آنها پدید می آورد، آشکارا به صورت لفظی یا غیر لفظی از یکدیگر قدردانی می کنند. (59) تقویت همسر هنگامی که او رفتار حاکی از خوش خلقی را ظاهر می سازد، در نهادینه شدن این گونه رفتارها در او نقش بسزایی دارد. برای کاربرد مطلوب مهارت تقویت توجه به نکات ذیل لازم است:

1 . تناسب تقویت با موقعیت همسر:

در نظر گرفتن ویژگی های همسر؛ از جمله سن، امور مورد علاقه او و ... باید در انتخاب نوع تقویت درنظر گرفته شود؛ زیرا ممکن است چیزی نسبت به یک فرد در موقعیتی معین تقویت کننده و نسبت به فرد یا موقعیتی دیگر، غیر تقویت کننده به شمار رود؛

2. خالص بودن تقویت:

تقویت باید نشانگر اخلاص تقویت کننده باشد. در غیر این صورت ممکن است حمل بر ریشخند، انتقاد ناموجه یا گاهی یک عادت خسته کننده شود. در این جا مکمل بودن رفتار کلامی و غیرکلامی بسیار اهمیت پیدا می کند؛

3. وابستگی تقویت:

برای مؤثر ساختن تقویت کننده ها، باید آن ها را به عمل خاصی وابسته می کنیم که قصد اصلاح آن را داریم؛ مثلاً اگر همسر ما معمولاً به درخواست های ما با لحن پرخاشگرانه پاسخ می دهد، آن گاه که برخلاف معمول با لحنی ملایم و محبت آمیز پاسخ می دهد، به او بگوییم: « این لحن شما، گوش نوازترین لحنی است که در گفت و گو با دیگران شنیده ام »؛

4. فراوانی تقویت:

لازم نیست برای افزایش هر پاسخ، آن را مدام تقویت کرد. شواهد نشان می دهند که پس از یک دوره تقویت مستمر می توان از فراوانی تقویت کاست، بی آن که رفتار مورد نظر کاهش یابد. به این عمل، « تقویت ناپیاپی » می گویند که مقاومت در برابر خاموشی را افزایش می دهد؛

5. تنوع تقویت:

استفاده ی مداوم و بی استثنا از تقویت کننده ای خاص، باعث خواهد شد تا آن تقویت کننده خاصیت خود را از دست بدهد. اگر ما به تمام جملات همسر با کلمه ی « خوبه » پاسخ دهیم، این کلمه به تدریج بی ارزش خواهد شد و آثار تقویتی خود را از دست خواهد داد؛ بنابراین باید بکوشیم از ابزارها و رفتارهای تقویت کننده گوناگونی بهره برده و در عین حال اطمینان پیدا کنیم که تقویت های ما مناسب بوده اند. (60)

پی‌نوشت‌ها:

1. « عن الحسین بن بشار قال کتبت الّی ابی الحسن الرضا (علیه السّلام) ان لی قرابة قد خطب الی و فی خلقه سوء، قال: لا تزوجه ان کان سّیء الخلق ». محمدبن حر عاملی، وسائل الشیعه، ج 20، ص 81.
2. فخرالدین طریحی، مجمع البحرین، ج 5، ص 157.
3. ابی الفضل جمال الدین، لسان العرب، ج 13، ص 114.
4. امام خمینی، چهل حدیث، ص 434.
5. امام خمینی، همان، ص 435.
6. حسن طبرسی، مجمع البیان، ج 10، ص 333.
7. حسن دیلمی، ارشاد القلوب، ج 1، ص 135.
8. شیخ صدوق، من لا یحضره الفقیه، ج 4، ص 412.
9. اعراف، 58.
10. علی اربلی، کشف الغمه، ج 2، ص 65.
11. فضل الله راوندی، نوادر، ص 12.
12. شیخ مفید، مقنعه، ص 512.
13. محمدبن یعقوب کلینی، الکافی، ج 1، ص 27.
14. عبدالواحد آمدی، غررالحکم، ص 409.
15. محمدباقر مجلسی، بحارالانوار، ج 75، ص 91.
16. ملا محسن فیض کاشانی، محجة البیضاء، ج 5، ص 108.
17. « اذا جائکم من ترضون خلقه و دینه فزوجوه قلت: یا رسول الله و ان کان دنیّاً فی نسبه؟ قال: اذا جائکم من ترضون خلقه و دینه فزوجوه و الا تفعلوه تکن فتنة فی الارض و فساد کبیر ». محمدبن حسن حر عاملی، وسائل الشیعه، ج 20، ص 78.
18. نساء، 19.
19. نام قریه ای از قراء بسطام در راه استرآباد است. علی اکبر دهخدا، لغت نامه دهخدا، ماده ی « خرق ».
20. فرید الدین عطار نیشابوری، تذکرة الاولیاء، ص 578.
21. محمدبن حسن حر عاملی، وسائل الشیعه، ج 20، ص 164.
22. « علیک بحسن الخلق فانه یکسبک المحبة ». عبدالواحد آمدی، غررالحکم، ص 254.
23. همان.
24. ابن هلال العسکری، الفروق اللغویّه، ص 63.
25. رسول خدا - صلی الله علیه و آله و سلم- فرمودند: گفتن این جمله از طرف مرد به همسرش که « دوستت دارم »، هرگز از قلبش نمی رود. محمدبن حسن حر عاملی، وسائل الشیعه، ج 20، ص 23.
26. « فی سعة الاخلاق کنوز الارزاق ». محمد بن یعقوب کلینی، الکافی، ج 8، ص 22.
27. « حسن الخلق یزید فی الرزق »، همان.
28. « کم من وضیع رفعه حسن خلقه ». عبدالواحد آمدی، غررالحکم، ص 254.
29. « من حسن بره اهل بیته زید فی رزقه ». محمدباقر مجلسی، بحارالانوار، ج 66، ص 407.
30. « بحسن الاخلاق یطیب العیش ». عبدالواحد آمدی، غررالحکم، ص 254.
31. « لا عیش اهنأ من حسن الخلق ». محمدبن یعقوب کلینی، الکافی، ج 8، ص 244.
32. قال رسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم): « الخلق السّیّیء لیفسد العمل کما یفسد الخل العسل ». محمدبن حسن حر عاملی، وسائل الشیعه، ج 12، ص 152.
33. علی اکبر دهخدا، امثال و حکم، ج 2، ص 105.
34. « من حسن خلقه سهلت له طریقه ». عبدالواحد آمدی، غررالحکم، ص 254.
35. « عن ابی عبدالله (علیه السّلام) قال: البر و حسن الخلق یعمران الدیار و یزیدان فی الاعمار ». محمدبن یعقوب کلینی، الکافی، ج 2، ص 100.
36. « عن ابی عبدالله (علیه السّلام) قال: من سعادة الرجل حسن الخلق »، میرزا حسین نوری، مستدرک الوسائل، ج 8، ص 446.
37. محمدباقر مجلسی، بحارالانوار، ج 10، ص 369.
38. میرزا حسین نوری، مستدرک الوسائل، ج 1، ص 269.
39. Listening
40. اون، هارجی، مهارت های اجتماعی در ارتباطات میان فردی، ترجمه خشایار بیگی، و ... ص 220.
41. همان، ص 237.
42. Negligenec
43. دورتی کارنگی، آیین همسرداری، ترجمه مهستی شهلایی، ص 155.
44. عبدالواحد آمدی، غررالحکم، ص 451.
45. Reconciliation
46. دیویس کنث، خانواده، راهنمای مفاهیم و فنون برای متخصص باوری، ترجمه فرشاد بهاری، ص 195.
47. محمدبن حسن حرّ عاملی، وسائل الشیعه، ج 12، ص 260.
48. Generosity
49. محمدباقر مجلسی، بحارالانوار، ج 68، ص 394.
50. humor scale
51. محمدبن حسن حرّ عاملی، وسائل الشیعه، ج 25، ص 41.
52. ناصر مکارم شیرازی، اخلاق در قرآن، ج 1، ص 211.
53. میرزا حسین نوری، مستدرک الوسائل، ج 6، ص 365.
54. محمدبن حسن حرّ عاملی، وسائل الشیعه، ج 25، ص 152.
55. Play Reverse Role
56. دیویس کنث، خانواده، راهنمای مفاهیم و فنون برای متخصص یاوری، ترجمه فرشاد بهاری، ص 197.
57. نهج البلاغه، نامه 31.
58. Positive Reinforcement
59. دیویس کنث، خانواده، راهنمای مفاهیم و فنون برای متخصص یاوری، ترجمه فرشاد بهاری، ص 189.
60. اون هاوجی، مهارت های اجتماعی در ارتباطات میان فردی، ترجمه خشایار بیگی و ... ص 105.