منبر مشکول، شاهکار هنری فراموش شده از قرن 12 میلادی ؛
این نوشتار اختصاص به یکی از آثار بسیار شاخص و منحصربفرد تاریخی –هنری متعلق به قرون میانی اسلامی ( 541 ه.ق/ 1146 میلادی) دارد که از روستای مشکول شهرستان کوثر در استان اردبیل و از منطقه آذربایجان ایران شناسایی گردیده است. منبر مشکول به تبعیت از نام روستایی که در آن واقع شده، به این نام مشهور گردیده است. منبر حاج عبداله نام دیگری است که اهالی روستا بدان داده اند. این منبر هم اکنون در مسجد روستای مشکول و در وضعیت نامناسبی نگهداری می شود. منبر مشکول بدلیل داشتن کتیبه های متعدد کوفی و تزئینات زیبای روی چوب و همچنین سالم ماندن بخش های مختلف آن، بعنوان یک اثر بی مانند و بسیار شاخص تاریخی- هنری جهان اسلام به شمار می آید و میتواند آگاهی ما را نسبت به وقایع تاریخی همچنین جایگاه هنر و صنایع دستی بخصوص کنده کاری روی چوب در دوره سلجوقی افزایش دهد. این منبر بدلیل واقع شدن در یک روستای دورافتاده و کم رفت و آمد در دره قیزل اوزن، تا کنون از دید سیاحان و پژوهشگران به دور مانده است. البته لازم به توضیح است که منبر، سکویی چند پله ای و جایگاهی است که پیامبر اسلام بر فراز آن می نشستند و وحی الهی را به مردم ابلاغ می نمودند و خطیبان و مبلغان مذست که هبی به تبعیت از ایشان برای سخنرانی و موعظه از آن استفاده مینمایند. امروزه در تمامی مساجد میتوان نمونهای از منبر با اندازه های مختلف و تزئینات متفاوت مشاهده کرد.
تکنیک ساخت و آسیب شناسی:
منبر مشکول از چوب گردو ساخته شده و استادکار سازنده آن، بدون استفاده از هیچ گونه اتصالات فلزی و فقط با استفاده از تکنیک فاق و زبانه تمامی قطعات آنرا به یکدیگر متصل نموده است. در سده های متاخر اسلامی از بستهای فلزی جهت مرمت و یا استحکام بخشی این منبر استفاده شده است. در حال حاضر حدود 265 قطعه از کل قطعات تشکیل دهنده منبر موجود است که بزرگترین قطعه مربوط به چارچوب اصلی بدنه آن به طول 226 سانتیمتر و کوچکترین قطعه مربوط به تزئینات منبت در کناره های منبر و بطول کمتر از 6 سانتیمتر است. حداکثر ارتفاع این منبر 226 سانتیمتر، طول آن 184 سانتیمتر و عرض آن 110 سانتیمتر می باشد. منبر مشکول در طول عمر چندصد سالهاش در اثر عوامل مختلفی آسیب دیده و بخشهایی از آن از بین رفته است. جابجاییهای مکرر نیز باعث سست شدن اتصالات و جداشدن قطعاتی از بدنه اصلی آن شده است. همچنین تا دو دههی قبل، پایه های این اثر تاریخی بسیار با ارزش در کف مسجد دفن شده بود تا مانع از هرگونه جابجایی و سرقت آن گردد و بدلیل وجود رطوبت در خاک، بخشهای انتهایی پایه ها و نیز بخشهای زیرین منبر پوسیده و از بین رفته است. در سالهای اخیر نیز رنگ آمیزیهای متعدد و غیر اصولی باعث خدشه دار شدن نمای ظاهری آن گردیده است.
تزئینات و کتیبه ها:
با توجه به گستردگی تزئینات و کتیبه های بکار رفته بر روی این منبر، تنها اشاراتی کلی و مختصر به آن نموده و تجزیه و تحلیل جزئیات را به مجالی دیگر واگذار خواهیم کرد. مهمترین و اصلی ترین شیوه تزئینی بکار رفته در منبر مشکول “منبت کاری”است و تمامی تزئینات کتیبه ای و غیر کتیبه ای که شامل نقوش اسلیمی و هندسی میگردد به این شیوه بر روی چوب اجرا گردیده است. جالب توجه است که هیچ فضای خالی و بدون استفاده ای بر روی این منبر نمیتوان مشاهده کرد و تمامی قسمتهای آن با سلیقه ای منحصربفرد و کادربندی منظم، به تزئینات مختلف هندسی، گیاهی و کتیبه ای اختصاص داده شده است و این ترکیب هنرمندانه، زیبایی خاصی به این اثر تاریخی بخشیده است. تزئینات تماما در کادرهای به شکل مربع، مستطیل، شش ضلعی، لوزیهای بادبادکی شکل و ستاره های هشت پر اجرا شده اند. کادرهایی طولی که تقریبا دورتا دور طرفین این منبر را در بر میگیرد نیز به کتیبه هایی که تماما به خط کوفی هستند، اختصاص یافته است. در مجموع 13 کادر دارای کتیبه بر روی این منبر شناسایی گردیده که در بر دارنده 11 متن و جمله مجزاست. لازم به ذکر است که بخشهای آسیب دیده این منبر که در بالا به آنها اشاره شد نیز دارای کتیبه هایی بوده اند که متاسفانه از بین رفته اند. بغیر از یک کتیبه که به زبان فارسی است مابقی کتیبه ها به زبان عربی درج گردیده اند. عبارات مذهبی بیشترین مضامین بکار رفته در کتیبه های روی منبر مشکول را به خود اختصاص داده اند. عبارات ” بسم الله الرحمن الرحیم” و ” لا اله الا الله محمد رسول الله”زیبنده بالاترین بخشهای چارچوب ورودی این منبر میباشند. در دو طرف منبر نیز آیه هایی از قرآن مجید مانند آیه 16 سوره غافر، آیه 255 سوره بقره که به آیة الکرسی معروف است و تمامی آیه های سوره توحید درج گردیده اند. همچنین در متن کتیبه ها به 3 نام برخورد میشود. اول: ‹‹ ابراهیم ››، حاکمی که دوام دولت او آرزو شده است، دوم: ‹‹ ابراهیم بن ابالفرج ›› که کاتب کتیبه ها بوده و سوم: ‹‹ خلیل بن ابراهیم ›› که استادکار سازنده این منبر بوده است. ما از ارتباط احتمالی بین این سه شخص اطلاعات خاصی در دست نداریم. تاریخ ساخت این منبر نیز بصورت ” سنه احدی و اربعون خمس ماته “یعنی541 ]هجری قمری[در ورودی منبر درج گردیده است. نگارندگان امیدوارند پس از مطالعه و تجزیه و تحلیل کامل کتیبه ها، اطلاعات بیشتری در خصوص افراد نامبرده شده در آن و یا وقایع تاریخی مرتبط با آنها کسب نموده و با انتشار آن به روشن شدن بخش دیگری از تاریخ منطقه کمک نمایند.
