شاهکار «هنر» کتاب آرایی قرن ششم هجری
در میان نسخ خطی قرآنی ایران بی تردید یک قرآن از حیث «کتاب آرایی» و تزئین و تذهیب، جایگاه والایی دارد. اگرچه پیش از این مجموعه سی جزء قرآن کریم به خط کوفی ایرانی به رقم هنرمند برجسته قرن پنجم هجری «عثمان بن حسین وراق غزنوی» و تذهیب وی به عنوان شاهکار هنر کتابت و تذهیب کلام الله مجید در قرن پنجم هجری معرفی شده اما نسخه قرآن مورد نظر (موقوفه مزار شیخ احمد جامی) از حیث کثرت، تنوع، زیبایی و زیبایی شناسی آرایه ها و تزئینات در میان همه آثار برتر کتاب ارایی نسخ خطی، به ویژه «قرآنی» بی نظیر است. اگرچه این مجموعه هنری فاقد خطی خوش، متناسب و هماهنگ باتزئین و تذهیبهای آن میباشد ولی از جهات دیگر منجمله ترجمه پارسی جامع و بی نظیر آن و تفسیر مربوطه که بلحاظ تاریخی و ادبی تا حدودی جبران این نقیصه را نموده، در مجموع اثری نفیس و بی بدیل به عرصه فرهنگ و هنر اسلامی ایران عرضه داشته است.
شماره موزه: 3507 تاریخ: قرن ششم هجری قمری رقم: محمدبن علی بن محمد بین علی النیشابوری اللیثی تعداد سطر در هر صفحه: 6 سطر آیات / 6 سطر ترجمه فارسی / 25 سطر قصص.
تعداد صفحات: 335 صفحه ابعاد: 30×39 سانتیمتر ابعاد جدول: 5/20×28 سانتیمتر آغاز: سوره مبارکه «ص» انجام: حامدلله تعالی و مصلیا علی خیر خلقه محمد و آله اکتعین.
معرفی نسخه
صفحه اول:
«وقف نامه» با مضمونی که در بخش اول مقاله عنوان گردید.
صفحه دوم:
مذهب مرصع با زمینه تزئین اسلیمی و حواشی گرهچینی، در حاشیه اول کلمه «الله» در داخل کادری کوچک مربع بقلم زر و تحریر مشکی در زمینه لاجوردی، شنگرف و سبز سیلو نقش شده است. در حاشیه باریک دوم هم اسم مقدس «الله» بقلم سفید آب و تحریر مشکی در زمینه لاجوردی نوشته شده است. در داخل قاب میانی صفحه کتیبهای شامل بخشی از سوره مبارکه «قدر» بقلم سفیدآب و تحریر مشکی و بخط کوفی تزئینی در «پیشانی»، و ادامه سوره (تا اواسط) در ذیل همان قاب به همان سیاق مورد اشاره نگارش شده است:
کتیبه پیشانی: بسم الله الرحمن الرحیم انا انزلناه فی لیلة القدر/ کتیبه ذیل: ما ادریک مالیلة القدر*لیلة القدر خیرمن*/ شمسهای مذهب و مزین به نقوش اسلیمی نیز از حاشیه عریض صفحه به تذهیب اصلی متصل است. بنظر میرسد – با توجه به ناقص بودن کتیبه سوره «قدر» – و نیز سنت تذهیب صفحات آغازین نسخ قرآنی، این صفحه پرکار قرینهای نیز در صفحه مقابل داشته که در حال حاضر موجود نیست.
صفحه سوم:
متن دارای جداول زرین و الوان و دو قاب مذهب در پیشانی و میانه صفحه میباشد در فاصله بین دو قاب شرح عدد آیات و کلام وحروف و اختلاف آنها بروایات مختلف به عربی آمده است. در حاشیه چپ این صفحه دو شمسه مذهب مرصع بسیار زیبا و پرکار محدود به جدول زرین قرار دارد که در مرکز شمسه فوقانی عدد 180 بحروف (مائه و ثمانون) نوشته و دور آن باتکرار «اله» (= الله) تزئین شده است. در شمسه پایین نیز عبارت «من اجزاء الستین» (شصت پاره؟) بخط کوفی ایرانی و در زمینه لاجوردی و تزئین اسلیمی نوشته شده است.
با توجه به ناقص بودن و یا ابهام مضمون کتیبه هر دو شمسه احتمالا به قرینه تزئین این صفحه، دو شمسه در صفحه مقابل آن وجود داشته که همچنانکه گفته شد، فعلا موجود نیست. در بالا و پایین هر دو صفحه فوقالذکر عبارت «وقف مشهد» (در بالا) و «شیخالاسلام احمدالجامی» (در پایین) به نشانه موقوفه بودن نسخه جداگانه نوشته شده است. علائم پایان آیات شامل شمسههای مذهب کوچکی است که در موضع مناسب بین سطور قرار گرفتهاند و در مرکز هریک حروف ابجد به ترتیب و به عدد شماره آیه قید شده است.
علائم، «تخمیس»، و «تعشیر» بصورت شمسههای مذهب و طرحهای تزئینی حاشیه صفحات بشیوه مجلد قبلی البته بطور محسوس پرکار و متنوع و زیباتر (از حیث تنوع در نقش و تزئین و کتیبه) میباشند.
سایر علائم عبارتند از «صلواة» پنجگانه، اسباع و اجزاء و نیز «سجده» که هریک در داخل کادرهای مذهب و مزین به کوفی و نسخ و در موضع مناسب در حواشی صفحات نوشته شدهاند. تمامی صفحات این قرآن دارای دو ستون مجدول باریک، متصل به جدول اصلی میباشند که در اولی علائم و تقسیمات قرآن نقش شده و ستون باریکتر بعدی علائم اختصاری بیانگر قرائتها و رواة مختلف قرآن را دربر میگیرد که به رنگهای مختلف با ذکر عناوین قراء هریک میباشند.
سرسوره تمام سور شامل کتیبهای مذهب ومزین به نقوش هندسی و اسلیمی متنوع و با ذکر عنوان و عدد آیات سوره به قلم زر، سفیدآب و… بخط کوفی و نسخ است که در یک سر دارای تزئین «شجیره» مذهب میباشند.
صفحات بدرقه قرآن شامل دو صفحه مذهب و مرصع بسیار زیبا مزین به نقوش اسلیمی و تزئین «شجیره» میباشند. پس از صفحات مذهب بدرقه، ابتدا دو صفحه به دعای ختم قرآن (هر صفحه در 27 سطر. بخط نسخ و به عربی نگارش شده) اختصاص دارد که آغاز آن بدین شرح است:
«الحمدلله الذی لم یستفتح بافضل من اسمه کلام و…» پایان صفحه دوم:
… و بلغ روح محمد (ص) نبی السلام اللهم ادخلنی فی کل خیرا دخلت فیه محمد و اله و نجنی…. -مرا واله و سپس صفحه چهارم بدین شرح آغاز میشود:
«بسمالله الرحمن الرحیم بعضی از دعوات کی در هر دو صحیح یا در یکی هست تبرک راآورده شد تا پادشاه اسلام خلدالله ایامه / برعقب دعاء ختم ورد خود سازد. شداد اوس روایت کند از رسول صلیالله علیه کی سید همه استغفارها است کسی….(؟)/ اللهم انت ربی لااله الا انت خلقتنی و انا عبدک و انا علی عقدکو…
در پایان همان صفحه:
و تبت حجتی و سدد لسانی و…(؟) قلبی و…(؟) سجیمة (؟) قلبی ربنا آتنا فیالدنیا حسنه و فیالاخرة حسنة و قناعذاب النار.
آغاز صفحه بعد:
«فصل فی فضل القرآن و اهله و تلاوته…» در پایان همین صفحه آمده است:
«ثم انالله تعالی قدر لکل زمان دولة ولکل دوله رجالا و لایام دولتهم آجالا فانفعهم للناس امکثهم فی الملک و السلطان المعظم شهنشاه الاعظم مالک الرقاب الامم سلطان السلاطین فی العالم غیاث الدنیا و الدین معز الاسلام و المسلمین قاهر الکفره والملحدین قامع البدعة و المتمردین عضدالدوله القاهر، تاج المله الزاهره جلال کرامة الباهره نظام العالم ابوالفتح محمدبن سام قسیم امیرالمومنین ادام الله سلطانه وشید بنیانه و اید ارکانه وحرس علی قرارة الملک مکانه و نصر رایته و قرن بالتوفیق رایه و اعلی اعلامه و امضی احکامه و اجزل اقسامه حیث اقعده فیمقاعد الصدق و شد به معاقد الحق هوالمرکز لرایات الرحمه الربانیه المنزله علی کافة البریه هذا و لم یزل المخلصون المختصون یهدون الی سیدهم و سلطانهم و مصلح دینهم و شانهم تحف النصایح تحریا للمصالح و کانت هدایاهم الی الکرام الانام و ان کانوا یستغنون عنها بفضل بصائرهم علما بان قبولهم لیس بضایرهم فکیف و هدیتی الی رحل قرائته و سریر عزته هدیه لم یرمثلها فی الدنیا، اعنی کتاب الله الذی انزل الی رسول کبیر و فصلت آیاته من لدن حکیم خبیر.» (ترجمه: پس خداوند متعال در هر زمان دولتی و برای هر دولتی مردانی مقدر فرمود و برای روزگار دولت ایشان نیز زمان معینی مقدر کرد. پس سودمندترین آنها برای مردم آنانی هستند که بیشتر در مسندحکومت بمانند و سلطان معظم شاهنشاه اعظم…ابوالفتح محمدبن سام… مظهر انوار رحمت الهی است که بر همه مردم نازل شده است و این است که مخلصان و خواص هدیه دادن تحف نصیحت و پند و اندرز را به سرورشان وسلطانشان و… در جهت نیل به مصلحتها، ادامه میدهند و هدایای آنها به بخشندههاست با آنکه آنان به چنین هدایایی بینیاز هستند و پذیرفتن آن نیز ضرری به آنها نمیرساند. ولی هدیه من به رحل تلاوت او میباشد. هدیهای که مانند آن در دنیا دیده نشده، منظور کتاب خداوند است که بر رسول بزرگوار نازل شد و آیات آن از سوی خدای دانا نازل گشت.) در ادامه کاتب قرآن در آخرین صفحه در خصوص تدوین و تالیف این مجموعه و منابع و ماخذ مورد استفادهاش شرحی بدین صورت نوشته است:
«وارجو ان لایخلو هذاالتفسیر عن عدالاعداد و الکلمات و الحروف و الوجوه و القرات و الترجمه و الفقهیات و الاخبار التی ادرجتها فی اول السورمع الاسناد و فی اخره مع الاجتهاد فالتفسیر عن ابنعباس و الاعداد و القرات عن ابن مهران و الاخبار عن الواحدی رضی الله عنهم.» (ترجمه: «..و امیدوارم که این تفسیر از نظر شمارش اعداد وکلمات و حروف و قرائتهای مختلف و ترجمه وامور فقهی و اخباری که در اول سورهها با سند و در آخر با اجتهاد درج شده، ناقص نباشد. پس تفسیر از ابن عباس و اعداد و قرائات از ابن مهران و اخبار از الواحدی رضیالله عنهم میباشد.») همچنین کاتب نسخه درباره کیفیت و مدت زمان استنساخ و تاریخ، حتی سن خود به هنگام پایان یافتن کتابت قرآن مینویسد:
«بعد ان سردت اللیل بالنهار و وصلت العفو بالاصال خمس حجج مع عزم اکید و جهد جهید و تقدرالنزول عن ذروة الفراغ فی اصفی حله الغوافی و ابهی حالةالسلامة الی اهنا المساع للمستزید من انتساخ هذاالمصحف المجید بعون الله العزیز الحمید یوم الاثنین الثامن من شهر ربیع الاخر سنة اربع و ثمانین و خمسمائه حین طار شعاع الشمس من العالم شعاعا و الان اذکر القول ایهاالسلطان المعظم مجملا فلیکن بالقول منعما مجملا فان کل ما اوردته و کتبتة و ترجمته و قصصته او عممته و خصصته فهو راجع الی ایة من کتاب الله تعالی و هو قوله» ان الله یامر بالعدل و الاحسان و و ایتاء ذیالقربی و ینهی عن الفحشاء والمنکر و البغی یعظکم لعلکم تذکرون، و مع هذا الآیة راجع الی کلمتین التعظیم لامرالله والشفقة علی خلق الله ولولا ان الله تعالی اخذ علی العلما النصحا لیبینه للناس و لا یکتمونه لم اکن فی کتابة هذاالمصحف الکبیرمن المتطفلین و ما انا من المتکلفین ان هو الا ذکر للعالمین و قد بلع سنی نیف وستین و الله تعالی یدیم ایام السلطان المعظم و ینظر اعلامه ما طلع النیران و الله المستعان.» (ترجمه: «… بعد از پنج حج (پنج سال) که با عزم راسخ وکوشش خستگیناپذیر شب را به روز و صبحگاهان را به شبانگاهان رساندم، نسخهبرداری این نسخه قرآن مجید به یاری خداوند عزیز و حمید و در روز دوشنبه هشتم ماه ربیعالاخر (سنة اربع وثمانین و خمسمائه) سال 584 هجری بهنگام غروب آفتاب عالمتاب حاصل شدو اکنون ای سلطان معظم این قول را به این صورت خلاصه میکنم که هرچیزی که آوردم و نوشتم و ترجمه کردم و داستانش را گفتم یاعام و خاص کردم، به این آیه از کتاب خداوند متعال برمی گردد که میفرماید: «انالله … علی خلق الله» و مضمون آیه راجع به دو کلمه بزرگداشت امر خدا و مهربانی بر خلق خداست. چون خداوند از علماء اندرز دهنده (عهد) گرفت که به مردم تبیین کنند و نه کتمان و من در نوشتن این مصحف بزرگ طفیلی و متکلف دیگران نبودم و سن من بالغ بر شصت سال و اندی میشود و خداوند متعال روزگار سلطان معظم رامستدام بدارد و بیرق او را در اهتزاز نگاهدارد.»)(2) در انتها رقم کاتب به عبارت زیر است:
«الکاتب اضعف عبادلله و اخلص دعاته محمدبن علیبن محمدبن علی النیشابوری اللیثی غفرالله له…» این قرآن بصورت مترجم و بدون تفسیر و قصصی که در مجلدات موصوفه پیشین در پایان سور میآمده، بخط نسخ کتابت شده است. لازم به ذکر است در پایان هر سوره تا آغاز سوره بعدی شرحی در خصوص عدد آیات و کلام و حروف و نیز احادیث در فضیلت تلاوت سوره آمده است.
جلد نوساز و سرطبلدار با الصاق قطعات سالم جلد اصلی بر روی آن از نوع تیماج قهوهای و تکنیک ضربی با نقش ترنجی در میان آن میباشد.
این مجلد قرآن موقوفه مزار شیخ جامی که بخش (ربع) پایانی آن هم محسوب میشود، دارای ویژگیهای هنری و تاریخی خاصی است که انصافا قلم از توصیف و ذکر همه جهات و زوایای کار قاصر است وباید که توفیق زیارت چنین اثر برجستهای از هنر تذهیب و کتاب از این قرآن کریم در فرصتی مناسب نصیب گردد تا مدعای نگارنده برای خواننده محترم هم مبین و محقق گردد.
علاوه بر کثرت و تنوع تزئینات، کیفیت کار از حیث ترکیب نقش و رنگ و تناسب و هارمونی چشمنواز تذهیب این قرآن بانگاه رمزآلود و عارفانهای که هنرمند به کار خود دارد، این مجلد را در قیاس با سه ربع دیگر قرآن خاص و متمایز نموده است. بخصوص که در این نسخه بطور محسوسی توجه و سعی هنرمند مذهب به انعکاس هرچه بهتر و عینیترکردن جلوه «او» در بطن این هنر مقدس در جهت به پرواز در آوردن ذهن و روح قاری و تالی قرآن بسوی باریتعالی (سیرالیالله) با تکرار اسم مقدس «الله» (کلمةالله هی علیا) جلب نظر مینماید. این ویژگی نگارنده را به یاد دو بیتی معروف عامیانه و عارفانه باباطاهر انداخت که در بیت دوم میفرماید:
نشان از قد رعنای تو بینم.
به هرجا بنگرم کوه و در و دشت
او دریا و کوه و در و دشت شعرش راجلوه وجودو حضور حضرت حق میبیند و این، دنیای متکثر و رمز و راز «نقش و نگار» آرایههای کتاب مقدس کلامالله مجید را بوستان و گلستان جلوههای حق تعالی. او هنرمندی است که خود را «هیچ» میپندارد و در مقابل خالقش را در همه چیز و همه جا متجلی میبیند. برخی از موارد عمده ومصادیق این موضوع بشرح ذیل میباشد:
1ـ دو حاشیه مزین به اسم مقدس «الله» در صفحه (باقیمانده) مذهب آغاز قرآن.
2ـ تزئین تکرار «اله» (= الله) پیرامون نقش مرکزی در شمسه صفحه دوم قرآن.
3ـ در مرکز شمسه تزئینی حاشیه صفحات 11 و 15 قرآن اسم مقدس «الله» به قلم سفیدآب و تحریر مشکی بخط کوفی قید شده است که در جای دیگری مشاهده نشد.
4ـ در آغاز همه سورهها (بجز سوره اول) پس از عبارت «بسمله» شمسهای کوچک از نوع شمسههای پایان آیات نقش شده که در مرکز آن اسم مقدس «الله» بقلم زر و تحریر مشکی و خط کوفی نگارش شده است. (احتمالا به این دلیل که عبارت «بسمله» در این قرآن جزو متن و متصل به آیه اول آمده ولی در اصل درشمار آیات آن سوره بحساب نمیآید و بنابراین هنرمند مذهب قرآن بر سبیل علامت گذاری سایر آیات و با اعمال ذوق و سلیقهای دیگر نشانی «ویژه»! برای آن طراحی نموده است).
5ـ در طرفین قاب مذهب سر سوره اکثر سورهها یک یا دوبار – بعنوان مثال یکبار در سوره الشوری (عسق) و دوبار در سوره مبارکه محمد (ص) – اسم مقدس الله تکرار شده است.
6ـ علامت «تعشیر» در صفحات متعدد و منجمله (صفحات 132، 144 و 148 این نسخه) بشیوهای «خاص» تزئین شده است و در دایره دوم این شمسهها اسم مقدس الله بقلم سفیدآب و تحریر مشکی بصورت زیبایی پیرامون نقش مرکزی تکرار شده است.
7ـ در مرکز ترنج مذهب حاشیه صفحه 171 کلمه «الملک» که این کلمه معمولا جزء اول عبارت «الملکلله» است بخط کوفی و قلم سفیدآب و تحریر مشکی قید شده است.
8ـ پرکارترین و زیباترین تزئین مربوط به این موضوع را باید شمسه صفحه 312 عنوان کرد که در مرکز آن کلمه «سجده» در میانه یک نقش کوکبی نوشته شده و گرداگرد آن شش بار تکرار «الله» در داخل کادرهای چند ضلعی و سپس پیرامون آن یک در میان «الملک» و «لله» در زمینه شنگرف ولاجورد به خط کوفی تکرار شده است.
حقیقتا به جز عشق و ایمانی خالصانه به خداوند سبحان چه عاملی میتواند «هنرمند» را اینچنین به سختکوشی و تلاش و تحقیق وادارد و آنچنانکه در موخره نسخه آمده پنج سال تمام اوقات ارزشمند کسی را معطوف و مصروف یک اثر هنری نماید.
1ـ سلطان غیاثالدین ابوالفتح محمدبن سام (599 ـ 536 هـ ق) از سلاطین معروف «آل شنسب» که این قرآن به وی اهدا شده، مدت 43 سال از 599 ـ 556 هـ ق در نواحی غور غزنه و پوشنگ و هرات و سیستان و کرمان و مروالرود و کورگانان حکومت رانده است. آل شنسب از سلاطین و امرای محلی ولایت غورند که از عهد صفاریه در آن ولایت حکومت مستقل کم اهمیتی داشتند ولی بعدها رفته رفته قدرت و نفوذی در آن حدود کسب کرده و از حدود 543 تا 612 هـ ق گذشته از ولایت غور و فیروز کوه در غزنین و بلاد مجاور نیز حکومت کردند.
منبع : سایت اوشیدر
