ایمان به خدا و عمل صالح برای اطاعت از امر خدا از جمله ایمان آوردن به پیامبر و هجرت همراه ایشان از مکه به مدینه و پذیرفتن ایشان و یارانش در مدینه و همرکاب شدن با ایشان در جنگ ها و... ، همه از فضایل بزرگ است، ولی هیچ کدام از این فضایل ثابت نمی کند که بهشتی شدن فرد تضمین شده و قطعی است.
فضایل فرد را مستحق بهشت می گرداند، ولی استحقاق همیشه در معرض حبط و نابودی است. ممکن است فرد با بازگشت از ایمان و عمل صالح و با ارتکاب نقض عهد و پیمان شکنی، صلاحیت را از دست بدهد.
خداوند همیشه به انسان های مؤمن و صالح وعده بهشت می دهد، ولی تحقق آن را به وفای به عهد و ایمان منوط می سازد. به همین آیات توجه کنید:
وَ السَّابِقُونَ الْأَوَّلُونَ مِنَ الْمُهاجِرینَ وَ الْأَنْصارِ وَ الَّذینَ اتَّبَعُوهُمْ بِإِحْسانٍ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُمْ وَ رَضُوا عَنْهُ وَ أَعَدَّ لَهُمْ جَنَّاتٍ تَجْری تَحْتَهَا الْأَنْهارُ خالِدینَ فیها أَبَداً ذلِکَ الْفَوْزُ الْعَظیمُ وَ مِمَّنْ حَوْلَکُمْ مِنَ الْأَعْرابِ مُنافِقُونَ وَ مِنْ أَهْلِ الْمَدینَةِ مَرَدُوا عَلَی النِّفاقِ لا تَعْلَمُهُمْ نَحْنُ نَعْلَمُهُمْ سَنُعَذِّبُهُمْ مَرَّتَیْنِ ثُمَّ یُرَدُّونَ إِلی عَذابٍ عَظیمٍ وَ آخَرُونَ اعْتَرَفُوا بِذُنُوبِهِمْ خَلَطُوا عَمَلاً صالِحاً وَ آخَرَ سَیِّئاً عَسَی اللَّهُ أَنْ یَتُوبَ عَلَیْهِمْ إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحیمٌ؛ (1)
پیشگامان نخستین از مهاجرین و انصار، و کسانی که به نیکی از آن ها پیروی کردند، خداوند از آن ها خشنود گشت، و آن ها (نیز) از او خشنود شدند و باغ هایی از بهشت برای آنان فراهم ساخته، که نهرها از زیر درختانش جاری است و جاودانه در آن خواهند ماند و این است پیروزی بزرگ! از (میان) اعراب بادیهنشین که اطراف شما هستند، جمعی منافقند و از اهل مدینه (از همین مهاجران و انصار سابقین و اولین نیز)، گروهی سخت به نفاق پای بندند. تو آن ها را نمیشناسی، ولی ما آن ها را می شناسیم. به زودی آن ها را دو بار مجازات میکنیم (: مجازاتی با رسوایی در دنیا، و مجازاتی هنگام مرگ) سپس به سوی مجازات بزرگی (در قیامت) فرستاده میشوند. گروهی دیگر، به گناهان خود اعتراف کردند و کار خوب و بد را به هم آمیختند، امید میرود که خداوند توبه آن ها را بپذیرد به یقین، خداوند آمرزنده و مهربان است!
خشنودی که در این آیه آمده، خشنودی خدا از فعل آن ها است، یعنی از این که این جماعت سبقت گیرنده به ایمان و هجرت و نصرت بودند، خدا را با این کار خود راضی کردند . خدا از این کارشان راضی شد . این دلالت ندارد که رضایت تا قیامت باقی بماند، زیرا ممکن است همین افراد با ارتداد و پیمان شکنی در زمان رسول خدا یا با سرپیچی از رهنمود های صریح ایشان بعد از وفات رسول خدا، موجب خشم خدا از خود شوند و ایمان و هجرت و نصرت را حبط کنند.
آیات بعد به جماعتی از مهاجر و انصار ساکن مدینه اشاره دارد که منافقانه وارد اسلام شده یا بعد به نفاق گرائیدند و رضایت را از اول حاصل نکردند یا از دست دادند.
مشابه این آیات در سوره فتح در باره بیعت رضوان هم آمده است. خدا در آن جا هم در مورد مهاجر و انصار که در بیعت عقبه شرکت کرده بودند ، می فرماید:
لَقَدْ رَضِیَ اللَّهُ عَنِ الْمُؤْمِنینَ إِذْ یُبایِعُونَکَ تَحْتَ الشَّجَرَة؛(2)
خداوند از مؤمنان- هنگامی که در زیر آن درخت با تو بیعت کردند- راضی و خشنود شد.
إِنَّ الَّذینَ یُبایِعُونَکَ إِنَّما یُبایِعُونَ اللَّهَ یَدُ اللَّهِ فَوْقَ أَیْدیهِمْ فَمَنْ نَکَثَ فَإِنَّما یَنْکُثُ عَلی نَفْسِهِ وَ مَنْ أَوْفی بِما عاهَدَ عَلَیْهُ اللَّهَ فَسَیُؤْتیهِ أَجْراً عَظیماً؛ (3)
کسانی که با تو بیعت میکنند (در حقیقت) تنها با خدا بیعت مینمایند، و دست خدا بالای دست آن هاست. پس هر کس پیمانشکنی کند، تنها به زیان خود پیمان شکسته است. آن کس که نسبت به عهدی که با خدا بسته وفا کند، به زودی پاداش عظیمی به او خواهد داد.
بنا بر این آیات هم ، بیعت مهاجر و انصار با رسول خدا در غزوه حدیبیه در زیر درخت عملی بود مورد رضای خدا و استحقاق بهشت و ثواب خدا را در پی داشت، ولی باید اهل بیعت برای رسیدن به پاداش آخرت بر پیمان اطاعت از پیامبر و جانبازی در راه آرمان های ایشان ثابت قدم بمانند. اگر پیمان بشکنند، رضایت خدا را از دست داده و مستحق کیفر می گردند.
بنا بر این مهاجران و انصار که ایمان و هجرت و نصرت شان مورد رضای خدا بود، صلاحیت بهشتی شدن پیدا کردند، ولی با پیمان شکنی بعد از پیامبر و مخالفت صریح با دستور های ایشان، صلاحیت خود را از دست دادند. اگر بدون توبه از دنیا رفته باشند، دیگر صلاحیت بهشتی شدن ندارند. خدا به آنان وعده قطعی نداده بود تا خلف وعده کرده باشد و تناقض در آیات حاصل شده باشد.
این که وعده رضایت قطعی فقط به وفاداران به بیعت داده شده، نه به همه کسانی که در بیعت شرکت کردند، در آیات آن سوره و هم در جاهای دیگر قرآن آمده است. در سوره فتح آمده :
إِنَّ الَّذینَ یُبایِعُونَکَ إِنَّما یُبایِعُونَ اللَّهَ یَدُ اللَّهِ فَوْقَ أَیْدیهِمْ فَمَنْ نَکَثَ فَإِنَّما یَنْکُثُ عَلی نَفْسِهِ وَ مَنْ أَوْفی بِما عاهَدَ عَلَیْهُ اللَّهَ فَسَیُؤْتیهِ أَجْراً عَظیماً ؛
کسانی که با تو بیعت میکنند (در حقیقت) تنها با خدا بیعت مینمایند، و دست خدا بالای دست آن هاست. پس هر کس پیمانشکنی کند، تنها به زیان خود پیمان شکسته است . آن کس که نسبت به عهدی که با خدا بسته وفا کند، به زودی پاداش عظیمی به او خواهد داد.
بنا بر این آیه 18 این سوره اعلام می کند که خدا از اقدام مسلمانان به بیعت در غزوه حدیبیه راضی شد. عمل آنان مورد نظر خدا قرار گرفت، هم چنان که از دیگر اعمال صالح آنان راضی و خشنود است. در آیه 10 اعلام می کند اعمالی که مورد نظر و رضای خداست، اگر حفظ شود و عمل کننده تا آخر عمر بر پیمان بماند و به عهد وفا کند، سبب رضایت قطعی و نهایی خدا از او خواهد شد اما اگر اقدام ارزشمند او با پیمان شکنی بدرقه شود ، حبط می گردد و دیگر رضایت نهایی خدا را برای او به ارمغان نمی آورد.
پی نوشت ها:
1. توبه (9) آیه99-102.
2. فتح (48) آیه 18.
3. همان ، آیه 10.
