دکتر احمد ساعدی
از زمانی که کمپانی بیمه عمر متروپولیتن در ایالات متحده دریافت افرادی که لاغرترند طول عمر بیشتری دارند، تمایل به لاغر شدن از یک رویکرد زیبایی شناختی، به یک رویکرد سلامتی تبدیل شد. محققان سال‌ها است بر این باورند که افرادی که لاغرتر هستند (نمایه توده بدنی پایین‌تری دارند)، در معرض خطر پایین‌تر بیماری‌هایی از قبیل دیابت، قلب و عروق، سرطان‌ها، کبد چرب و بیماری‌های التهابی مختلف هستند.
به همین علت افراد مختلف به این فکر افتادند که بتوانند به هر روشی که شده وزن‌شان را کاهش دهند. این تمایل همه‌گیر باعث شد که در جوامع امروزی روش‌های مختلفی برای کاهش وزن وجود داشته باشد. اعتبار و سلامت انواع روش‌های کاهش وزن بسیار بحث‌انگیز بوده است.
در این مقاله، هدف اینجانب بررسی سلامت انواع روش‌های کاهش وزن نمی‌باشد، که این مهم در مجال دیگری بحث خواهد شد. در این فرصت کوشش خواهد شد که مضرات کاهش وزن‌های شدید (بیش از 3-2 کیلوگرم کاهش وزن در ماه) بر سلامت افراد مورد بررسی قرار گیرد.
رژیم کاهش وزن
مشاهده می‌شود افراد مختلفی بدون مراجعه به متخصص تغذیه و با رژیم‌های خودسر باعث کاهش وزن‌های بسیار شدید در خود می‌شوند که البته از نظر خود شخص ممکن است بسیار رضایت‌بخش باشد، ولی از نظر سلامت، این نوع کاهش وزن‌ها می‌توانند حتی باعث ناتوانی‌های دائمی در شخص باشند.
رژیم‌هایی که خود فرد برای خویش طراحی می‌نماید یا حتی افراد غیرمتخصص تغذیه طراحی می‌نمایند گاهاً بسیار خطرناک هستند. از انواع این رژیم‌ها می‌توان به رژیم‌های با محدودیت بسیار بالای انرژی روزانه (گرسنگیهای طولانی مدت) یا استفاده از داروهای مسهل یا مختل‌کننده هضم و جذب مواد غذایی اشاره کرد.
برای مثال ممکن است برای خانمی با سن 43 سال، وزن 73 کیلوگرم و قد 150 سانتیمتر که نمایه توده بدنی 4/32 (چاقی درجه 1) دارد، با فعالیت متوسط به پایین مقدار انرژی 1700 کیلوکالری باعث ثابت ماندن وزن شود.
حالا اگر این خانم تمایل به کاهش وزن داشته باشد، ما تنها مجاز به کاهش 500 کیلوکالری از انرژی دریافتی روزانه وی می‌باشیم، یعنی اگر ایشان روزانه 1200 کیلوکالری انرژی دریافت نمایند (که حداقل انرژی دریافتی توسط یک فرد می‌تواند باشد) در هفته نیم کیلوگرم (یا در ماه 2 کیلوگرم) کاهش وزن خواهد داشت. حال اگر این شخص بخواهد به جای 2 کیلوگرم در ماه کاهش وزن بیشتری داشته باشد (که توصیه نمی‌شود)، ممکن است رژیم 900 کیلوکالری یا پایین‌تر را تجربه نماید. این رژیم غذایی با محدودیت بسیار زیاد انرژی در طول 2 تا 3 ماه باعث بروز موارد زیر خواهد شد.
ریزش مو
در بسیاری از موارد، بالا رفتن غلظت کتون بادی‌ها در خون باعث حساس شدن فولیکول‌های مو در بدن شده و باعث ریزش مو در افراد می‌شود. البته بسیاری از افرادی که با استفاده از گرسنگیهای شدید طولانی مدت وزن کم می‌کنند، با شکایت از ریزش مو به مشاور تغذیه مراجعه می‌نمایند.
در این افراد حتی تجویز مکمل روی (zn) نیز تأثیر زیادی در جلوگیری از ریزش مو نخواهد داشت.
چین و چروک‌های صورت
در افرادی که رژیم‌های بسیار محدود از نظر انرژی را به مدت طولانی تجربه می‌کنند، چین و چروک‌های صورت به خصوص در اطراف چشم و لب‌ها افزایش می‌یابد. البته نوشیدن مایعات فراوان تا حد کمی می‌تواند وضعیت فوق‌الذکر را بهبود بخشد، ولی از آن جلوگیری نخواهد کرد. به خصوص در افرادی که در سنین میانسالی می‌باشند، اضافه شدن چین و چروک در صورت ممکن است تا آخر عمر باقی بماند.
ورود به مرحله اسیدوز (کتو اسیدوز)
کتواسیدوز وضعیتی است که در گرسنگیهای طولانی مدت اتفاق می‌افتد و همه ما با آن آشنا هستیم. بعد از گرسنگیهای طولانی مدت مثلاً در روزهایی که صبحانه نمی‌خوریم یا برای مدت طولانی گرسنه هستیم، با شکستن چربی‌ها در بدن، کتون بادی‌ها تولید می‌شوند که با تجمع کتون بادی‌ها در خون، بوی «ناشتایی» از دهان کاملاً قابل استنشاق می‌باشد.
کتون بادی‌های تجمع یافته در بدن می‌توانند باعث تولید کلسترول و چربی‌های نامطلوب شده و باعث بالا رفتن کلسترول تام، LDL و نسبت LDL به HDL و کاهش HDL (چربی مطلوب) شوند که تمام این اتفاقات باعث بالا رفتن خطر بیماری‌های قلب و عروق و دیابت نوع 2 خواهد شد.
بالا رفتن خطر تولید سنگ‌های صفراوی
همان‌طور که در مورد قبلی ذکر شد، تولید بالای کلسترول و در نتیجه بالا رفتن غلظت کتون بادی‌ها در بدن باعث افزایش تولید سنگ‌های صفراوی در کیسه صفرا خواهد شد. می‌دانیم که نمک‌های صفراوی در کبد از کلسترول و مشتقات آن تولید می‌شوند، بنابراین طبیعی است که با بالا رفتن تولید درونساز کلسترول، میزان تولید نمک‌های صفراوی در کبد افزایش یافته و در کیسه صفرا تجمع پیدا می‌کند.
نوشیدن کم مایعات نیز که در این نوع رژیم‌های محدود غذایی شایع می‌باشد، به تشکیل سنگ‌های صفراوی کمک می‌کند. در بسیاری از موارد تشکیل سنگ‌های صفراوی حتی می‌تواند باعث از دست دادن کیسه صفرا در افراد از طریق جراحی شود.
احساس ضعف در طول روز
محدودیت شدید انرژی روزانه بعد از 1 تا 2 هفته باعث بروز ضعف ظهرگاهی یا عصرگاهی خواهد شد که بسیار اجتناب ناپذیر به نظر می‌آید. این ضعف‌ها ممکن است قبل از وعده ناهار یا قبل از وعده شام و عمدتاً به دلیل کمبود انرژی و حتی ریزمغذی‌هایی مانند ویتامین‌های محلول در آب که متابولیسم انرژی را واسطه‌گری می‌نمایند، باشند.
چاره کار
برای جلوگیری از مشکلات ایجاد شده در نتیجه محدودیت شدید انرژی طولانی مدت توصیه می‌شود موارد زیر رعایت شود:
اجتناب از رژیم‌های خودسر یا رژیم‌هایی که توسط افراد غیرمتخصص تجویز می‌شوند. این رژیم‌ها عمدتاً بسیار محدود بوده و انرژی بسیار پایینی را وارد بدن می‌نمایند.
پیروی از یک رژیم مناسب برای شخص که معمولاً 300 تا 500 کیلوکالری از انرژی توصیه شده برای وی کمتر دارد. این محدودیت متوسط انرژی باعث کاهش وزنی معادل 2-1 کیلوگرم در ماه خواهد شد که در این صورت فرد هیچ‌گونه مشکلی از مشکلات پنج‌گانه ذکر شده را تجربه نخواهد کرد.
حصول اطمینان از مصرف کافی مایعات، سبزیجات و میوه‌جات به منظور تأمین آب، الکترولیت‌ها و ویتامین‌های لازم که برای متابولیسم بدن لازمند.
اطمینان از مصرف تمام گروه‌های غذایی در وعده‌های غذایی.
اطمینان از افزایش فعالیت بدنی مخصوصاً پیاده‌روی نسبتاً تند که باعث افزایش تجزیه چربی‌ها در بدن می‌شود، ورزش‌های دیگر نیز در صورتی که هوازی باشند توصیه می‌شود.
اجتناب از مصرف مواد غذایی پر کالری مانند شکلات، شیرینی‌های خامه‌ای و غذاهای با چربی بالا که این مواد غذایی دانسیته انرژی بسیار بالایی داشته و باعث افزایش شدید انرژی دریافتی می‌شوند.
