هفته نامه کرگدن - نیوشا طبیبی: چای دم کردن و چای ریختن چنان مناسک دقیقی داشت که موقع خواستگاری سینی چای را به دست عروس می دادند تا محکی بر تبحر خانه داریش باشد.
چای در ایران سابقه ای طولانی ندارد. مرحوم محمدمیرزا کاشف السلطنه، «جنرال قنسول ایران در هند»، چند بته چای با خود به ایران آورد و به سختی در لاهیجان کشت کرد. با سعی آن مرحوم کشت چای در گیلان اندک اندک پا گرفت و امروز چای لاهیجان طرفداران جدی دارد که به هیچ روی حاضر نیستند دست از نوشیدن آن بردارند و چای خارجی بنوشند.
نوشیدن چای پیش از این با ظرافت همراه بود. ایرانیان چای را از هند آوردند، نوع سیاهش را پسندیدند و ابزار و آلات دم آوردن و آماده کردنش را از روس ها گرفتند. استکان و سماور، هر دو، کلماتی روسی هستند. در ریشه نعلبکی اما، اختلاف هست و دهخدا آن را روس نمی داند.
نوشندگان حرفه ای چای در ایران، آماده سازی آن را جزئی از لذت نوشیدنش می دانند. پیش از این وسایل و اسباب چای، نظیف و منظم گوشه اتاق یا مطبخ روی میز کوچکی گذاشته می شد. تعدادی استکان و نعلبکی، یک سماور، قوری، سینی سماور، جام، صافی و قندان و گاهی ظرفی نقل یا شکرپنیر. این بساط فقیر و غنی نداشت و در همه خانه ها یکسان چیده می شود.
چای نوشیدن و چای به نوشندگان عرضه کردن آدابی دقیق داشت. چای در مواجهه با آبی که در حال جوشیدن است، عطر و طعم خود را آزاد می کند و رنگ و طعم خود را پس می دهد. به همین دلیل می بایست قوری را پیش از ریختن آب جوش در آن گرم کرد تا آب از جوشیدن نیفتد و سرد نشود. آب جوش که بر چای مرغوب ریخته شود، برگه های چای روی آب می آیند و شناور می شوند که به آن «لشکر بستن» چای می گویند. نوشندگان متبحر چای مرغوب را از همین لشکر بستن تشخیص می دهند. چای مرغوب ایرانی را دو، سه دانه هل شکسته برای عطرآگین شدن کافی است.
عرض می کردم که نوشیدن چای نزد پیشینیان رسم و راهی دقیق داشت. رفیقی از قول پیری نقل می فرمود که «چای خوردن از برای نظافت است» و به همین طریق باید نظیف و منظم و شکیل آن را عرضه کرد و نوشید و نوشاند. هنوز هم پیرمردان و پیرزنان نوشیدن چای را در استکان های شیشه ای که رنگش دیده شود، ترجیح می دهند. حقیقتا که نوشیدن چای کیسه ای در ماگ و آن هم به مقدار زیاد لذتی ندارد و فقط فرو دادن مایعی رنگین و معطر و داغ و البته بی کیفیت است.
تعارف سینی چای بین نوشندگان از بزرگان جمع آغاز می شد و به کوچک ترین فرد نشسته در حلقه ختم. آداب و ترتیب دقیق آن نشان رعایت ادب بزرگ و کوچکی و فهم رسوم پذیرایی بود. چای دم کردن و چای ریختن و چای آوردن چنان مناسک دقیقی داشت که موقع خواستگاری، سینی چای را به دست عروس می دادند تا محکی بر تبحر خانه داریش باشد، رسمی که تا امروز هم پا برجا مانده است.
با آمدن وسایل جدید چای دم کردن، شیوه عمل آوردن و عرضه آن دچار دگرگونی شد. سماور جای خود را به کتری و اجاق گازی و کتری برقی دارد؛ اما خبر خوش آن که سماورهای زغالی خوش سر و شکل دوباره تولید و عرضه می شوند و نوشندگان اهل سنت چای می توانند این نوع سماورها را در میدان بهارستان تهران بیابند و چای لاهیجانی را به شیوه قدیم و در استکان و نعلبکی بنوشند و حفظ کنند.
شک ندارم که از گواراترین صبحانه و عصرانه های جهان، نان سنگک دوآتشه کنجدزده و پنیر تبریزی و استکانی چای لاهیجانی شیرین است. پس دوست و رفیق و همسایه و خویش و غریبه را آشنا به سفره عصرانه ای دعوت کنید و همین ها را جلویشان بگذارید. بی گمان حظ می کنند. عصرانه ای پاک و نظیف و سالم و کاملا ایرانی. شخصا این صبحانه و عصرانه ایرانی را با هیچ صبحانه دیگری عوض نمی کنم، نه صبحانه انگلیسی و نه صبحانه لبنانی و صد البته که نه صبحانه امریکایی.
سفره نان و پنیر و چای را که برچیدید؛ آلبوم «یاد یار مهربان» را بنیوشید؛ اثری زیبا و شنیدنی ساخته استاد فرهاد فخرالدینی، آواز کاوه دیلمی و اجرای گروه شیدا و عارف به سرپرستی استاد حسین علیزاده، به یاد استاد غلامحسین بنان. صدای ارکستر سنتی در فراز و نشیب های زیبای موسیقی، گاه یادآور صدای ارکستر گل هاست. «باغ ویران است و مرغان بینوا، ایوان تهی/ ای بنان آخر کجایی تا نوایی سر دهی...»
