مقدمه
از جمله موضوع های اساسی و بنیادی «امام شناسی » و اصل امامت، شناسایی وظایف و تکالیف مردم جهان در ارتباط با امامان است. هر مسلمانی باید از حقوق امام بر امت آگاه باشد تا بتواند این حقوق الهی را رعایت کند. شناخت وظیفه، مقدمه برای عمل به وظیفه است. شیعۀ امامان باید مطالعۀ گسترده ای در حوزه وظیفه شناسی داشته باشد تا در عمل ، شیعۀ واقعی آنان شود. نصب امامان از سوی خدای متعال و معرفی آنان از جانب پیامبر خدا، اهداف مقدس و بزرگی داشته که رسیدن به آن هدف ها نیازمند بررسی و شناخت وظایف تک تک مردم، ملت ها و امت اسلامی به امامان است. چه کسانی می توانند این وظایف و حقوق را اعلام و تعریف کنند؟ برگزیدگان خدا، پیامبر اسلام حضرت محمد (ص) و امامان از اهل بیت که داناترین، حکیم ترین، عابدترین و برترین انسان ها بوده اند و مأموریت داشتند این وظایف را به جهانیان ابلاغ کنند. بنابراین، بهترین منبع برای امام شناسی و درک وظایف مردم درباره امامان ، گنجینۀ ارزشمند و بی نظیر احادیث اهل بیت است.
در این نوشتار تنها از احادیث رضوی استفاده شده و از درون احادیث ثامن الحجج، علی بن موسی الرضا (ع) وظایف مردم و حقوق امامت استنباط و ارائه می شود. منظور از اهل بیت در این نوشتار ١٤ معصوم هستند و تنها پیامبر (ص)، حضرت فاطمه زهرا (س ) و ١٢ امام را دربرمی گیرد.
حق به معنای مطابقت و موافقت است و در چهار وجه: هستی بخش بر اساس حکمت (خدا) و به وجود آمده بر طبق حکمت (فعل خدا) و اعتقاد درست و فعل و قول درست و مطلوب به کار می رود (راغب اصفهانی ، ١٤٠٤ق : ١٢٧). در این نوشتار «حقوق » به معنای رفتار و گفتار درست امت در برخورد با اهل بیت و تکالیف اعتقادی و عملی ملت در ارتباط با امامان است. امام رضا (ع) به ابو هاشم داود بن قاسم جعفری فرموده اند:
یا داوود ان لنا علیکم حقً برسول الله و ان لکم علینا حقً فمن عرف حقنا وجب حقه و من لم یعرف حقنا فلا حق له؛ ای داوود! همانا برای ما بر شما بر اساس نسبت ما به رسول خدا حقی است و برای شما بر ما حقی است . پس هر کس حق ما را بشناسد، حق او بر ما واجب است و هر کس حق ما را نشناسد، پس حقی برای او نیست (مجلسی، ١٤٠٣ق، ج ٧٨: ٣٤٠).
در این حدیث رضوی نکتۀ مهمی وجود دارد و آن وابستگی حق مردم بر امام، به معرفت حق امام از سوی مردم است . شناخت درست حق امام و اعتقاد و ایمان به حق امام و رعایت کامل آن زمینه ساز تحقق حق مردم بر امام است و تنها در این صورت هر کدام از انسان ها از امامت هر کدام از امامان بهره و سهم مناسب و استفاده مطلوب را می برند. امام، برگزیده خدا و پیامبر خداست. مردم باید حق او را بشناسند تا از نعمت وجود او سود برده و به سعادت دنیا و آخرت برسند. در معرفت حق امامان، معرفت حق امام رضا (ع) نیز هست و در این مقاله کوشش می شود حق امام رضا (ع) را از متن احادیث شان استخراج و شناسایی کنیم . بدیهی است که عامل اصلی انحراف در جهان اسلام و انحطاط و عقب ماندگی مسلمانان، بی توجهی به حقوق اهل بیت و فراموشی تکالیفی است که به اوصیای پیامبر اعظم (ص) دارند. دغدغۀ اصلی مؤلف در این نوشتار، کشف راهبردهای پیشرفت و سرآمدی مسلمانان در جهان با توجه به حقوق اهل بیت بر اساس احادیث رضوی است.
مجموعه احادیث رضوی در حقیقت در مسیر بازآموزی معارف رسول الله (ص) به معاصران خویش قرار دارد. امام رضا (ع) برای آشکار شدن این ویژگی احادیث خویش، در موارد متعدد، سند حدیث خویش تا پیامبر خدا (ص) را به صراحت یادآوری کرده و به ویژه در بخش حقوق اهل بیت، وظایف عموم مسلمانان را با تأکید بر نص پیامبر خدا تبیین نموده اند تا حجت بر مسلمانان تمام شود.
ادبیات نظری
اهل بیت به حکم قرآن (احزاب / ٣٣ ) و نص پیامبر اکرم (ص )، معصوم و پاک از اشتباه و گناه بوده و از سوی خدای متعال برگزیده شده و از سوی پیامبر خدا به مسلمانان معرفی شده اند و قول و فعل و تقریر آنان بر همگان حجت است. ریّان بن صلت می گوید: امام رضا (ع) در مرو در مجلسی که مأمون با حضور علمای عراق و خراسان برگزار کرد، در تفسیر آیۀ «اصطفاء» (فاطر/ ٣٢) منظور از «برگزیدگان الهی » را در این آیه «عترت طاهره » دانسته و طهارت عترت را بر اساس آیۀ تطهیر ثابت نموده و با استناد به حدیث «ثقلین » تفکیک ناپذیری قرآن و عترت را به حاضران آموخته اند و در ادامه با تأکید بر اینکه عترت همان «آل » است، تفسیر آل به امت را با توجه به آیه های قرآن نفی نموده و انحصار عترت و آل البیت در امامان را تبیین نموده اند. سپس برتری عترت و اهل بیت بر سایر انسان ها، اصطفای اهل بیت و اعلمیت آنان، پیوند اولوالامر و اهل بیت و ضرورت اطاعت کامل از آنان را با نمایاندن فضایل اهل بیت بر اساس آیه های قرآن آشکار ساخته اند (صدوق، ١٣٨٠، ج ١: ٤٩٦ ٤٦٨).
اهل بیت، امیرمؤمنان امام علی (ع) ، فاطمه زهرا (س)، امام حسن (ع) و امام حسین (ع) و ٩ امام از نسل امام حسین (ع) هستند و اطاعت کامل از آنان بر همگان واجب است. امام رضا (ع) گفته اند: رسول خدا (ص) فرمودند:
الائمة مِن وُلد الحسین مَن اطاعهم فقد اطاع اللهَ و مَن عصاهم فقد عصی الله عزوجل. هم عروة الوثقی هم الوسیلة الی الله؛ امامان از فرزندان حسین اند، هر کس از آنان اطاعت کند و فرمان برد، از خدا اطاعت کرده و هر کس معصیت و نافرمانی آنان کند، خدای عزوجل را معصیت کرده است. آنان عروة الوثقی (چنگاویز محکم و دستگیره استوار) و وسیله و راهنمای به سوی خدای عزوجل هستند(همان، ١٣٨٠، ج ٢: ٩٤).
به حکم این حدیث رضوی نبوی، اطاعت از امامان همان اطاعت خداوند است و بر همگان واجب است و نافرمانی آنان نیز معصیت خداست و بر همگان حرام است. امام رضا (ع) در همان مجلس مناظره با علمای عراق و خراسان درباره اهل بیت فرموده اند: «نحن اهل الذکر الذین قال الله عزوجل : فاسئلوا اهل الذکر ان کنتم لا تعلمون؛ ما اهل ذکر هستیم که خدای عزوجل فرمود: از اهل ذکر بپرسید اگر نمی دانید» (نحل / ٤٣). «فنحن اهل الذکر فاسئلونا ان کنتم لا تعلمون؛ ما اهل ذکریم. پس از ما سؤال کنید اگر نمی دانید» (صدوق، ١٣٨٠، ج ١: ٤٩٢).
در این حدیث رضوی مأموریت الهی مردم در سؤال از اهل ذکر بیان شده و مصداق اهل ذکر نیز اهل بیت تعیین شده اند. بنابراین، باید حقایق و معارف دینی را با پرسیدن از اهل بیت آموخت. پرسش اصلی نوشتار حاضر این است که حقوق اهل بیت بر مردم چیست ؟ مؤلف کوشیده پاسخ این پرسش را از درون احادیث عالم اهل بیت، امام رضا(ع )، استنباط کند و توضیح دهد.
اطاعت، فرما برداری وپیروی
تنها راه سعادت نهایی و نجات کامل بشر، اطاعت از امامان است. امام، اسوه حسنه و سرمشق جامع و الگوی جهانی و جاویدان الهی است. انسان همواره نیازمند الگو برای رشد و تکامل مادی و معنوی است. امامان الگوهای برترند، بنابراین اطاعت و پیروی کامل از آنان لازم است.
به نقل از فضل بن شاذان نیشابوری ، امام رضا (ع) در بیان فلسفۀ فرمان خداوند بر وجوب اطاعت از امامان، علل بسیاری را ذکر کرده و ضمن یادآوری اینکه امامان امین، سرپرست و رئیس دین و دنیای بشرند فرموده اند:
و منها ان لو لم یجعل لهم اماماً قیّما امیناً حافظ مستودعاً لدرست الملة و ذهب الدین و غیرت السنن و الاحکام و لزاد فیه المبتدعون و نقص منه المُلحدون و شبهوا ذلک علی المسلمین... ؛ از آن علل است اینکه اگر خدا پیشوایی امین ، حافظ و سرپرستی مطمئن برای مردم قرار ندهد، ملیت و آیین نابود میشود، دین از بین میرود، سنت ها و احکام تغییر مییابد و بدعت گذاران، در دین میافزایند و ملحدان از آن میکاهند و آن را بر مسلمانان مشتبه میسازند (همان، ج ٢: ٢٠٥ ٢٠٣).
زیرا ما دیده ایم مردم ناقص و نیازمندند و کامل نیستند و علاوه بر این، اختلاف فهم و اختلاف در هواها و تشتت در آرا دارند. اگر خداوند بر آنان سرپرستی نگمارد که نگاهدار آنچه رسول خدا (ص) آورده است باشند، همان طور که بیان کردیم، همه فاسد و تباه خواهند شد و شرایع، احکام، اساس دین و ایمان دگرگون خواهد شد و در آن نابودی همۀ خلق است. آنچه در این تبیین عقلانی فلسفۀ نصب امام و علل و ضرورت اطاعت از امام درخور توجه است، همین وجوب اطاعت از امام است. وجود امام، معرفت امام و فرمان برداری از امام، آثار بنیادی سازنده فراوانی دارد و نافرمانی و کوتاهی در پیروی از امام نیز بسیار ویرانگر و نابودکننده است.
تسلیم کامل
نتیجۀ امام شناسی درست و جامع، تسلیم قلبی و عقلی است . هر خردمندی با معرفت به شخصیت مقدس امامان و امتیازهای بی نظیر آنان ، از روی آگاهی و فکر به مرحلۀ تسلیم محض می رسد. تسلیم محض بهترین بندگان خدا شدن، در حقیقت تسلیم کامل هستی بخش و آفریدگار جهان شدن است. ریشۀ آفات انقلاب اسلامی صدر اسلام و پیدایش انحراف های پایداری که زیان های جبران ناپذیری برای مسلمانان و بشریت به وجود آورد، اجتهاد در برابر نص پیامبر خدا بود. افرادی که در پیامبرشناسی ضعف و نقص داشتند و هیچگاه تسلیم محض پیامبر خدا نبودند، آغازگر راهی شدند که انحراف های زیادی را در پی داشت و خیانت ها، خطرها و گمراهی های فراوانی به بار آورد. یکی از آنها اطاعت نکردن و تسلیم نشدن در قبال اوصیای پیامبر و خلفای حقیقی پیامبر بود و هست . آنان نصوص نبوی درباره امامت اهل بیت را تفسیر به رأی کردند و نپذیرفتند و درواقع تسلیم نظر پیامبر خدا نشدند.
امام رضا (ع) فرموده اند:
و اعلموا ان رأس طاعة الله سبحانه التسلیم لما عقلناه و ما لم نعقله فان رأس المعاصی الرّد علیهم و انما امتحن الله عزوجل الناس بطاعة لما عقلوه و مالم یعقلوه ایجاب للحجه و قطعاً للشّبهه ؛ آگاه باشید و بدانید همانا سر اطاعت و فرمان برداری خدای سبحان «تسلیم » است بر آنچه میدانیم و آنچه نمیدانیم، پس سر معاصی و نافرمانی خداوند «رد» بر امامان است و خدای عزوجل مردم را فقط بر فرمان برداری بر آنچه میدانند و نمیدانند، از باب واجب نمودن حجت و قطع و نابودی شبهه امتحان کرده است (مجلسی، ١٤٠٣ق، ج ٧٨: ٣٤٨).
در این رهنمود رضوی، تسلیم محض امامان بودن سر فرمان برداری خداوند و راه امتحان الهی است و رد گفتار و رفتار آنان نیز سر معصیت هاست و این اهمیت بسیار زیاد و ارزش بی نهایت تسلیم آگاهانه را نشان می دهد. هر آنچه از امام معصوم رسیده؛ چه حکمت آن را درک کنیم و چه نکنیم، فلسفۀ آن را بفهمیم یا نفهمیم و با عقل خود به آن برسیم یا نرسیم، همه را باید بپذیریم و همین «روح تسلیم »، نشانۀ خردمندی، توفیق در امام شناسی استدلالی و معرفت قلبی و عقلی مقام امامان است. آن که باور دارد امام منصوب از جانب خدا و برگزیده خدا و رسول خداست و داناترین و حکیم ترین فرد در بین انسان هاست، به درجۀ عالی تسلیم خواهد رسید.
اقرار و اعتراف به حقوق امامان
هر کس امام را به درستی بشناسد، به حقوق امام پی ببرد و این حقوق را باور کند، لب به اعتراف خواهد گشود و بر اعتراف، شهادت و اقرار به حقوق امامان نیز مباهات می کند. امام رضا (ع) بزرگ ترین وظیفۀ مردم در شکر نعمت های خدا، پس از ایمان به خدا و رسول را اعتراف به حقوق ائمه دانسته و فرموده اند:
اتقوا الله ایها الناس فی نعم الله علیکم فلا تنفروها عنک بمعاصیه بل استدیموها بطاعته و شکره عل نعمه و اعلموا انکم لا تشکرون الله بشیء بعد الایمان بالله و رسوله و بعد الاعتراف بحقوق اولیاء الله من آل محمد (ع) احب الیکم من معاونتکم لاخوانکم المؤمنین علی دنیاهم التی هی معبر لهم الی جنات ربهم فان فعل ذلک کان من خاصة الله؛ ای مردم، تقوای الهی را در نعمت های خداوند بر خودتان رعایت کنید. پس نعمت ها را با معصیت های خدا از خودتان دور نکنید، بلکه با اطاعت خدا و شکر او به نعمت هایش نعمت ها را پایدار نمایید و بدانید شما خدا را پس از ایمان به خدا، رسول خدا و پس از اعتراف به حقوق اولیاءالله، از آل محمد (ص) به چیزی محبوب تر از یاری برادران مؤمنتان بر دنیایشان که محل گذر به سوی بهشت های پروردگارشان است نمیتوانید شکر نمایید (همان: ٣٥٥).
در این حدیث در مراتب شکر نعمت های خدا، نخست ایمان به خدا و رسول، سپس اعتراف به حقوق امامان از اهل بیت و آنگاه یاری برادران مؤمن به دنیایشان برای گذر به سوی بهشت قرار گرفته است. بنابراین، اعتراف و اقرار به حقوق امامان از مراتب اصلی شکر نعمت های پروردگار است.
فضل بن شاذان نیشابوری در تبیین علل احکام الهی در فلسفۀ فرمان خدا به خلق درباره «اقرار» به توحید، نبوت و امامت علل زیادی را از قول امام رضا (ع) گزارش کرده است (صدوق ، ١٣٨٠، ج ٢: ٢٠٢ ٢٠٠).
شهادت بر امامت
گواهی و شهادت بر امامت اهل بیت از موضوع هایی است که امام رضا (ع) در معرفی چارچوب اسلام محض و خالص در بخش شهادت های ضروری قرار داده و فرموده اند بگوید:
اشهد بالوصیة و الامامة و ان الارض لا تخلو مِن حجة الله تعالی علی خلقه فی کل عصر و اوان و انهم العروة الوثقی و ائمه الهدی و الحجة علی اهل الدنیا الی ان یرث الله الارض و من علیها و ان کل من خالفهم ضال مضل باطل تارک للحق و الهدی و انهم المعبرون عن القرآن و الناطقون عن رسول الله بالبیان؛ شهادت به وصیت و امامت میدهم و گواهم بر اینکه زمین از حجت خدای متعال بر خلقتش خالی نخواهد ماند و مردم در هیچ عصر و روزگاری بی حجت الهی نیستند. امامان عروة الوثقی، رهبران هدایت و حجت جهانی بر اهل دنیا هستند تا خداوند زمین و هر کس را بر روی آن است، ارث ببرد و اینکه هر کس با امامان مخالفت کند گمراه، گمراه کنده، باطل، رهاکننده حق و هدایت است و آنان تفسیر و تعبیرکنندگان قرآن اند و ناطقانی هستند که از رسول خدا بیان میکنند (همان: ٢٦٤).
در این «شهادت نامه » درباره امامت گواهی های زیبایی وجود دارد. امامان وصی پیامبرند و حجت جهانی خداوند در هر عصر و زمان بر مردم همۀ کشورها و ملت ها در همۀ قاره های جهان اند. مخالفان امامان نیز گمراه و رهاکننده حق و مفسر قرآن و ناطق از جانب پیامبر خدا، یعنی امام هستند.
ایمان به اهل بیت
بر هر مسلمانی لازم است اضافه بر ایمان به پیامبر خدا، به اهل بیت پیامبر نیز ایمان آورد و به مؤمنان به پیامبر و امامان، بشارت بهشت و پاداش نیک داده شده است. امام رضا (ع) فرموده اند که رسول خدا (ص) فرمود:
اتانی جبرئیل عن ربی تبارک و تعالی و هو یقول: ان ربک یُقرئک السلام و یقول: یا محمد بشّر المؤمنین الذین یعملون الصالحات و یؤمنون بک و باهل بیتک بالجنه فان لهم عندی جزاء الحسنی و سیدخلون الجنه؛ جبرئیل از جانب پروردگارم نزد من آمده و میگفت: پروردگارت سلام میرساند و میگوید: ای محمد، مؤمنانی را که عمل صالح انجام میدهند و به تو و اهل بیت تو ایمان میآورند بشارت به بهشت بده، پس همانا برای آنان نزد من پاداش بسیار نیکوست و به زودی به بهشت وارد خواهند شد (همان: ٢٨ ).
مطابق این حدیث برای پاداش نیک الهی و ورود به بهشت، همراه با عمل صالح و ایمان به محمد (ص )، ایمان به اهل بیت پیامبر نیز لازم است. ایمان واقعی، بی شناخت، تعقل و تفکر نمی آید، بنابراین باید شرایط و مقدمات ایمان به اهل بیت پیامبر را فراهم کرد.
اخلاص در ولایت پذیری
اخلاص در عقاید قلبی و تظاهر به آنها لازم است. امام رضا (ع) فرمودند که پیامبر خدا (ص) فرمود: توضَع یوم القیامة منابر حول العرش لشیعتی و شیعة اهل بیتی المخلصین فی ولایتنا و یقول الله عزوجل: هلموا یا عبادی الی لِأَنشُرَ علیکم کرامتی فقد اوذیتم فی الدنیا؛ روز قیامت منبرهایی برای شیعه من و شیعه اهل بیتم، آنان که در ولایت ما اخلاص دارند، اطراف عرش الهی قرار داده میشود و خدای عزوجل میفرماید: ای بندگان من، به سوی من بشتابید تا کرامتم را بر شما نشر دهم ، زیرا شما در دنیا رنج و آزار دیدید (همان : ٩٨ ).
در این حدیث نبوی دو بار واژه «شیعه» آمده و از شیعه محمد (ص) و شیعه اهل بیت با اخلاص آراستگی در ولایت پذیری امامان یاد شده است . این حدیث منشأ تشیع را نشان می دهد که پیامبر خداست، چون در صدر اسلام در کلام پیامبر خدا کلمۀ شیعه در معنای اصطلاحی امروز آن به کار رفته است .
رهایی ازمرگ جاهلی با معرفت امام
معرفت حق امام، مقدمه برای اسوه قرار دادن امام و اطاعت و پیروی از امام است. هر مسلمانی باید تلاش کند از عارفان به حق امامان شود. امام شناسی آثار فراوانی دارد و به دلیل همین آثار سازنده است که باید حق امامان را شناخت. امام رضا (ع) در تبیین اسلام راستین و خالص درباره معرفت امامان معصوم فرموده اند: «من مات و لم یعرفهم مات میتة جاهلیة؛ هر کس بمیرد و امامان را نشناسد، به مرگ جاهلی مرده است » (همان: ٢٦٤).
مرگ بر جاهلیت پیش از اسلام معلول کوتاهی در امام شناسی است . بر اساس این حدیث رضوی، معیار و مرز بین مرگ در جاهلیت و اسلام، معرفت امام است. انسان هرچه از اسلام بپذیرد، ولی سرانجام امامان را نشناسد، در کفر، شرک و مرگ جاهلی جای دارد. بنابراین، تنها با پذیرش امامت می توان از مرگ جاهلی رهایی یافت.
امام رضا (ع) از پیامبر خدا (ص) نیز چنین نقل کرده اند: «من مات و لیس له امام من ولدی مات میتة جاهلیة؛ هر کس از مسلمانان بمیرد و امامی از فرزندانم برای او نباشد و امام زمان خود را نشناسد، به مرگ جاهلیت مرده است و اعمال او پذیرفته نیست (همان : ٩٣ ).
امام رضا (ع) در حدیثی شرط درخواست شفاعت برای زائر خویش را در روز قیامت عارف به حق امام بودن ذکر کرده اند (صدوق، بی تا، ج ٢: ٥٣٨؛ همان، ١٣٨٠، ج ٢: ٦٣٦؛ مجلسی ، ١٤١٠ق ، ج ٥: ٣٩٤؛ فیض کاشانی، ١٤١١ق، ج ١٤: ١٥٤٨؛ همان، بی تا، ج ٤: ١٤٨؛ حر عاملی، ١٤٠٣ق، ج ١٠: ٤٣٤؛ مجلسی، ١٤٠٣ق، ج ١٠٢: ٣٣).
زیارت امام
زیارت امامان، عهدی بر گردن شیعیان و پیروان آنان است . یکی از حقوق امامان و وظایف مردم، زیارت است. این وظیفه در بیان امامان بیان شده است. یادآوری پاداش فراوان زیارت ، همراه با رعایت آداب آن، برای دعوت و تشویق به سوی زیارت است . بدیهی است که زیات امام، مکتب انسان سازی، جهاد اکبر و رشد معقول است و همۀ منافع آن برای زائر است .
یاسر خادم می گوید امام رضا (ع) فرمود: لا تشد الرحال الی شیء من القبور الا الی قبورنا اَلا و انی مقتولٌ بالسّم ظلما و مدفون فی موضع غربة فمن شد رحله الی زیارتی استجیب دعائه و غفر له ذنبه؛ بار سفر برای چیزی از قبور جز برای زیارت قبور ما نبند! آگاه باش ، من از روی ظلم با زهر به شهادت میرسم و دور از وطن و در موضع غریبی دفن میگردم. هر کس بارش را برای زیارت من محکم ببندد، دعایش مستجاب و گناهش آمرزیده میشود (صدوق ، ١٣٨٠، ج ٢: ٤٢٦؛ مجلسی، ١٤١٠ق، ج ٥: ٤٠٠؛ همان، ١٤٠٣ق، ج ١٠٢: ٣٦؛ همان، ١٣١٤ق: ٤٠٠).
این دستور، به زیارت امام، همراه با گزارش آثار زیارت امام در استجابت دعا و غفران گناه یکی از حقوق امام و وظایف شیعۀ امام را گوشزد می کند. امام رضا (ع) به شاعر اهل بیت، دعبل خزاعی، فرمودند:
لاتنقضی الایام و اللیالی حت تصیر طوس مختلف شیعتی و زواری، الا فمن زارنی فی غربتی بطوس کان معی فی درجتی یوم القیامه مغفواً له؛ روزگار نمیگذرد و روزها و شب ها پایان نمییابد تا اینکه طوس جایگاه رفت و آمد شیعیان و زائرانم گردد. آگاه باشید هر کس در غربتم به طوس مرا زیارت کند، با من در روز قیامت در درجه ام باشد، درحالیکه آمرزیده شده و پاک است (صدوق، ١٣٨٠، ج ٢: ٦٥٥؛ طبرسی، ١٣٧٩ق: ٣١٧؛ حر عاملی، ١٤٠٣ق، ج ١٠: ٤٣٨؛ مجلسی ، ١٤٠٣ق ، ج ١٠٢: ٣٩؛ همان، ١٣١٤ق: ٤٠١ ).
علی بن حسن فضال از پدرش نقل کرده شنیدم امام رضا (ع) فرمود:
اَلا فمن زارنی فی غربتی کنت انا و آبائی شفعائه یوم القیامة و من کنا شفعائه یوم القیامة نجی و لو کان علیه مثل وزر الثقلین؛ آگاه باشید هر کس در غربتم به زیارت من آید، من و پدرانم شفیعانش در روز قیامت باشیم و هر کس ما روز قیامت شفیعان او باشیم، نجات یابد گرچه سنگینی بار گناهش به اندازه ثقلین (بار جن و انس ) باشد (صدوق، ١٣٨٠، ج ٢: ٦٤٨؛ مجلسی، ١٤١٠ق، ج ٥: ٤٠١). این پاداش عظیم زیارت امام رضا (ع) که در این حدیث رضوی آمده، به زیارت با آداب آن تعلق دارد. به هرحال ، این احادیث وظیفۀ زیارت را به صراحت به همگان اعلام می کند.
تصدیق رغبت
همراهی با جهت گیری و گرایش های امام و دل دادن به همۀ آنچه امامان رغبت به آن داشته اند و ترجیح خواسته ها و تمایل های امامان بر خواسته های شخصی در ارتباطات امت و امام ، یکی از ارزش های بزرگ و ستودنی است. حسن بن علی وشا درباره وظیفه و عهد زیارت و شرایط و آداب آن، از امام رضا (ع) چنین نقل کرده است:
ان لِکُلّ امامٍ عهدٌ فی عنق اولیائه و شیعته و ان مِن تمام الوفاء بالعهد زیارة قبورهم فمن زارهم رغبة فی زیارتهم و تصدیقا بما رغبوا فیه ، کان ائمتهم شفعائهم یوم القیامة؛ برای هر امامی عهدی بر گردن اولیا و شیعة اوست . از تمام کردن وفای به عهد، زیارت قبور آن امامان است. پس کسی که از روی شوق ، رغبت و علاقه به زیارت امامان، آنان را زیارت نماید و تصدیق کند و بپذیرد آنچه امامان رغبت به سوی آن داشتند و خواستار آن هستند، ائمه شفیعان آنان در روز قیامت باشند (کلینی رازی ، ١٤٠١ق ، ج ٢: ٥٦٧؛ صدوق، بی تا، ج ٢: ٥٧٧؛ همان، ١٣٨٠، ج ٢: ٦٣٤ ٦٤٤؛ مجلسی، ١٤١٠ق، ج ٥: ٣٦١ ٣٦٠؛ فیض کاشانی، بی تا، ج ٤: ٤٥).
بر اساس این حدیث رضوی، زیارت امامان از نشانه های وفای به عهد امت با امام است و این زیارت با شوق و رغبت فردی و با تصدیق آنچه امامان رغبت به آن دارند، دستمایه برای شفاعت امامان در روز قیامت خواهد شد. درست شمردن همۀ گفتار و رفتار امامان و حکیمانه دانستن همۀ آنچه از امامان به ما رسیده و تصدیق همه گرایش ها و میل و رغبت های امامان در زندگی نیز، از درخواست های امامان از پیروان است . سیره امامان بهترین سیره و روش حیات معنوی و مادی است. رغبت ها و میل های امامان نیز همه الهی، ارزشمند و مقدس است و قطعا در راه سعادت و تکامل انسان هاست و برای نجات و رستگاری بشریت لازم است.
سلام بر امام
سلام کردن بر امام از حقوق امامان بر امت است. امام شناسی راهنمای وظیفه شناسی است و در وظایف امت ، سلام بر امام جای دارد. سلام روزانه، شبانه و پیوسته بر امام معصوم از عوامل یاد خدا و سعادت است. این سلام عارفانه دستاورد عقاید پاک شیعی است . روشن است که این سلام کننده عارف، امام را قادر، آگاه، ناظر و پاسخگو می داند و ایمان دارد این سلام اثر دارد، امام صدای او را می شنود، پرونده اعمالش را می بیند و مراعات حال پیروان را می کند. عبدالسلام بن صالح هروی گفته است امام رضا (ع) وارد قبه ای شد که در آن قبر هارون بود و با دست خویش به یک جانب آن قبر خط کشیده فرمودند:
هذه تربتی و فیها اُدفَن و سیجعل الله هذا المکان مختلف شیعتی و اهل محبتی و الله ما یزورنی منهم زائر و لا یسلم علی مسلم الا وجب له غفران الله و رحمته بشفاعتنا اهلَ البیت؛ اینجا خاک من است و در آن دفن میشوم و به زودی خداوند این مکان را جایگاه رفت و آمد شیعیانم و اهل محبتم قرار دهد. به خدا سوگند زائری از آنان زیارتم نمیکند و سلام کنده ای بر من سلام نمیکند، مگر اینکه با شفاعت ما اهل بیت آمرزش و رحمت الهی برایش واجب شود (حرعاملی، ١٤٠٣ق، ج ١٠: ٤٣٩؛ مجلسی، ١٤٠٣ق، ج ١٠٢: ٣٦).
مطابق این حدیث رضوی ، سلام بر امام، پاداش «شفاعت » دارد. لوازم و شرایط سلام برای چنین پاداش بزرگی باید مورد توجه قرار گیرد تا حقیقت مسئله آشکار شود. انواع سلام بر امام ارزشمند است ؛ چه سلام شفاهی و چه کتبی. کثرت صلوات بر آمحمد (ص) و اهل بیت از سفارش های پیامبر خدا (ص) به مسلمانان صلوات کامل بوده است. صلوات بر پیامبر بی صلوات بر آل محمد (ص) ابتر و ناقص است. امامان همین دستور پیامبر را تکرار و یادآوری کرده اند. امام رضا (ع) فرموده اند: «اکثِروا مِن الصلوات علی محمد و آله. . . فان الصلاه علی محمد و آله افضل اعمال البرّ؛ زیاد بر محمد و آل او صلوات بفرستید. . . همانا صلوات بر محمد و آل او بهترین کارهای نیک است » (مجلسی، ١٤٠٣ق، ج ٧٨: ٣٤٧). شایسته است مسلمانان با شنیدن نام مقدس پیامبر (ص) و امامان بر آنان صلوات و سلام بفرستند و آنان را گرامی بدارند. به این وظیفۀ الهی خویش پایبند باشند و از گفتن و نوشتن صلوات و سلام که بهترین کار نیک است، اجر فراوان برده و از آثار بی نظیر دنیوی و اخروی صلوات بهره ببرند.
تلاش در راه رسیدن به مرتبۀ اولیاء الرضا
هر مسلمان باید بکوشد از اولیای امامان گردد و با آنان هماهنگ و شبیه آنان شود. بزنطی گفته است شنیدم امام رضا (ع) فرمود: «ما زارنی احد من اولیائی عارفا بحقی الا تشفعت فیه یوم القیامه؛ هیچ کدام از اولیای عارف به حقم مرا زیارت نمی کند، مگر اینکه روز قیامت من درباره او درخواست شفاعت خواهم کرد» (صدوق ، بی تا، ج ٢: ٥٣٨؛ همان، ١٣٨٠، ج ٢: ٦٣٧ - ٦٣٦؛ مجلسی، ١٤١٠ق، ج ٥: ٣٩٤؛ فیض کاشانی، بی تا، ج ١٤: ١٥٤٨؛ همان، بی تا، ج ٤: ٤٨؛ حرعاملی، ١٤٠٣ق، ج ١٠: ٤٣٤؛ مجلسی، ١٤٠٣ق، ج ١٠٢: ٣٣). در این حدیث رضوی ، دو ادب و شرط زیارت و پاداش آن ذکر شده است. از «اولیاءالرضا(ع )» شدن و «عارف به حق » آن حضرت بودن دو شرط زیارت برتری است که پاداش آن، شفاعت در روز قیامت است .
از اولیای امام شدن چگونه ممکن است؟ اولیای امام چه ویژگی هایی دارند؟ با دقت در مفهوم «ولی » می توان وظیفه ای را که در جملۀ «اولیایی » نهفته است شناخت. صاحب مفردات نوشته است: «ولا» و «توالی» این است که دو چیز یا بیشتر به گونه ای حصول یابند که بین آنها چیزی که از آنها نیست نباشد و آن برای قرب و نزدیکی از جهت مکان، نسبت، دین، صداقت، یاری و اعتقاد، عاریه به کار میرود (راغب اصفهانی، ١٤٠٤ق: ٥٣٣).
مطابق این بیان راغب اصفهانی، معنای اصلی «ولی» و کلمات هم خانواده آن درواقع قرار گرفتن چیزی در کنار چیز دیگر است به گونه ای که فاصله ای در کار نباشد. اگر دو چیز آن چنان به هم متصل باشند که هیچ چیز دیگر در میان آنها نباشد، ماده «ولی» استعمال می شود و اگر چند انسان پهلوی هم نشسته باشند و بخواهیم وضع و ترتیب آنان را بیان کنیم، می گوییم محمد در صدر نشسته است و «یلیه علی» و «یلی علی حسن»، یعنی علی بی فاصله در کنار محمد نشسته و در کنار علی بی هیچ فاصله ای حسن نشسته است. به همین مناسبت طبعا این کلمه در قرب نزدیکی به کار رفته است؛ اعم از قرب مکانی و قرب معنوی. باز به همین مناسبت درباره دوستی، یاری، پیروی و معانی دیگر استعمال شده است، چون در همۀ اینها نوعی مباشرت و اتصال وجود دارد (مطهری، ١٣٥٥: ٧ ٦). لسان العرب «ولی » را به معنای «ناصر» (ابن منظور، ١٤٠٥ق ، ج ١٥: ١٤٠٦ ) و اقوب الموارد به معنای «تابع » (خوری شرتونی، ١٤٠٣ق، ج ٣: ٤٤٠) دانسته است. بنابراین، زائری از اولیاء الرضا است که در رفتار و گفتار با امام رضا (ع) نزدیک و متصل است و فاصله ای بین او و امام نیست یا درصدد کاهش فاصله هاست و همواره امام رضا (ع) را بهترین الگوی جهانی و جامع و جاودانی می داند و از امام پیروی می نماید و پیوسته تلاش می کند ناهماهنگی بین رفتار او و سیره رضوی کمتر شود و به هماهنگی تبدیل گردد.
احیای امر امامان با آموزش علوم آنان
تک تک مسلمانان باید در مکتب اهل بیت آموزش دیده و علوم آنان را فراگرفته، عمل کنند و به دیگران بیاموزند. عبدالسلام بن صالح هروی گفته است شنیدم امام رضا (ع) فرمود: «رحم الله عبدا احیا امرنا؛ خدا بنده ای را که امر ما را زنده بدارد رحمت کند. » عرض کردم: «کیف یُحیی امرکم؟ چگونه امر شما را زنده بدارد؟» امام فرمود: «یتعلم علومنا و یعلمها الناس فان الناس لو علموا محاسن کلامنا لاتّبعونا؛ علوم ما را یاد گیرد و به مردم یاد دهد، اگر مردم خوبی های کلام ما را بدانند از ما پیروی می کنند» (صدوق، ١٣٨٠، ج ١: ٦٢٠).
شیعیان باید علوم اهل بیت را که در احادیث آنان نهفته است فرابگیرند، عمل کنند و به جهانیان آموزش دهند. بنابراین، ترجمه، شرح احادیث و آموختن علوم اهل بیت به مردم در همۀ قاره ها، کشورها و شهرها وظیفۀ پیروان آنان است. علوم اهل بیت باید به همۀ زبان های زنده جهان ترجمه شود و در عصر ارتباطات با استفاده از همۀ رسانه های گروهی، ماهواره و اینترنت به جهانیان برسد.
به نقل از امام رضا(ع )، پیامبر خدا (ص) درباره کارگزاران آموزش حدیث و علوم اسلامی نبوی سه بار فرمودند: «اللهم ارحم خلفائی؛ خداوند! خلفای مرا رحم نما. » از پیامبر پرسیده شد: «و من خلفائک؟ خلفای شما چه کسانی اند؟» پیامبر فرمود: «الذین یاتون من بعدی و یروون احادیثی و سنتی فیعلمونها الناس من بعدی؛ کسانی که پس از من بیایند و احادیث مرا برای مردم روایت کنند و سنت مرا به مردم بیاموزند» (همان، ج ٢: ٣٧). حادیث اهل بیت نیز احادیث پیامبر خدا (ص) است، بنابراین احیای امر امامان در حقیقت احیای امر رسول الله (ص) است. مسلمانان وظیفه دارند با آموختن علوم نبوی و معارف اهل بیت و آراستگی به آن، در راه آموزش این احکام و معارف الهی به مردم جهان کوشش کنند.
همراه شدن با امام
شیعیان باید پیوسته و در هر حال و کار همراه با امامان باشند و هیچگاه از آنان جدا نشوند. ابن ابی نصر گفته است از امام رضا (ع) درباره تفسیر سخن خدای عزوجل: «یا ایها الذین آمنوا اتقوا الله و کونوا مع الصادقین؛ ای کسانی که ایمان آورده اید تقوا پیشه کنید و از مخالفت فرمان خدا بپرهیزید و با صادقان باشید» (توبه / ١١٩). سؤال کردم. امام فرمود: «الصادقون هم الائمه؛ صادقان و راستگویان امامان هستند» (کلینی رازی ، ١٤٠١ق ، ج ١: ٢٠٨).
«کان » استمرار و دوام را می رساند و خداوند در این آیه فرمان داده همۀ جهانیان باید همیشه و پیوسته با صادقان باشند و امام رضا (ع) نیز صادقان را که امامان اند معرفی نموده اند. بنابراین باید همه همراه، همگام و پیرو امامان در همۀ ابعاد و شئون زندگی باشند.
محبت قلبی به امامان
دوست داشتن امامان وظیفۀ همگانی و مرز اسلام و کفر است. «مودت اهل بیت » اجر رسالت پیامبر خدا (ص) است و خداوند در قرآن به پیامبرش فرمان داده این حقیقت را به جهانیان ابلاغ نماید (شوری / ٢٣). امام رضا (ع) به شیعیان می فرمایند: «جروا الینا کل موده؛ محبت کامل و همۀ مودّت را به سوی ما جذب نمایید و بکشانید» (مجلسی، ١٤٠٣ق، ج ٧٨: ٣٤٨). مودت نوع عالی محبت است. محبت از روی آگاهی، شناخت و استدلال عقلی که از تعقل و تفکر پدید آید مودت است (احمدبن فارس بن زکریا، ١٣٨٧: ١١٦؛ طریحی، ١٣٦٢، ج ٣: ١٥٩؛ جر، ١٣٧٣، ج ٢: ٢١٦٩). در قرآن و این حدیث رضوی، مودت به اهل بیت و رساندن مردم به مودت به آنان ، وظیفۀ عمومی اعلام شده است. باید با رفتار و گفتار، مودت اهل بیت را در دل انسان ها جای داد و همگان را به سوی مودت امامان جذب کرد. به نقل از امام رضا پیامبر خدا (ص) فرموده اند: «من احبّنا اهل البیت حشره الله تعالی آمنا یوم القیامه؛ هر کس ما اهل بیت را دوست بدارد، خداوند روز قیامت او را در حال امن ، سلامت و دل آرامی محشور می کند» (صدوق، ١٣٨٠، ج ٢: ٩٥).
به بیان امام رضا پیامبر خدا (ص) فرموده اند: «اول ما یسال عنه العبد حبنا اهل البیت؛ نخستین چیزی که از بنده سؤال می شود محبت ما اهل بیت است » (همان: ١٠٨). مطابق احادیث نبوی و رضوی، محبت و مودت اهل بیت وظیفۀ اساسی مسلمانان است. دل مسلمانان باید کانون مودت اهل بیت باشد و با رفتار و گفتار خود نیز دیگران را به مرتبۀ عالی محبت و درجۀ مودت به امامان برساند.
امام رضا (ع) در تبیین منظور از نعیمی که به حکم قرآن در روز قیامت از همه درباره آن سؤال خواهد شد (تکاثر / ٨) فرمودند: النعیم حبّنا اهل البیت و موالاتنا یسأل الله عباده عنه بعد التوحید و النبوه لِأن العبد اذا وفی بذلک اداه الی نعیم الجنة الذی لا یزول؛ نعیم، دوستی ما اهل بیت و موالات ماست . خداوند از بندگانش پس از توحید و نبوت، از آن در قیامت بازجویی و سؤال خواهد کرد، زیرا بنده زمانی که به ولایت وفا نموده باشد و از عهده این سؤال برآید، این امر او را به نعیم جاودانه و بی زوال بهشت میرساند (صدوق، ١٣٨٠، ج ٢: ٢٨٤).
محبت، تعظیم و اکرام ذریۀپیامبر و امامان
نگاه با احترام به ذریۀ امامان به دلیل انتساب آنها به امامان ، عبادت و ارزش است. سادات، ذریۀ امامانند و تکریم ، تعظیم ، احترام و محبت آنان و تلاش برای رفع مشکلات آنان دستور پیامبر و امامان است. حسین بن خالد نقل کرده امام رضا (ع) فرمود: «النظر الی ذریتنا عبادة؛ نگاه به ذریۀ ما عبادت است. »
از امام سؤال شد: «یا ابن رسول الله النظر الی الائمة منکم عبادة او النظر الی جمیع ذریه النبی؟؛ ای فرزند پیامبر خدا! نگاه به سوی امامان از شما عبادت است یا نگاه به جمیع ذریه پیامبر؟» امام فرمود: «بل النظر الی جمیع ذریه النبی عباده ما لم یغارقوا منهاجه و لم یتلوثوا بالمعاصی نگاه به همه ذریه پیامبر عبادت است تا زمانی که از راه و روش او جدا نشده و به گناهان آلوده نشده باشند» (همان: ٧٥).
مطابق این حدیث، مسئولیت ذریۀ پیامبر در پیروی از پیامبر بسیار سنگین است. آنان باید همواره بر منهاج و صراط پیامبر و امامان باشند و هرگز آلوده به گناهان نشوند. مسئولیت مسلمانان در ارتباط با ذریۀ پیامبر نیز سنگین است، باید همیشه به سادات وذریۀ پیامبر به دیده احترام بنگرند و این احترام به ذریۀ پیامبر عبادت خداست .
امام رضا (ع) از پدران خویش از امام علی (ع) نقل کرده اند که رسول خدا (ص) فرمود: أَربَعَةٌ أَنَا لَهُم شَفِیعٌ یَومَ القِیَامَةِ؛ اَلمُکرِمُ لِذُرّیَّتِی وَ القَاضِی لَهُم حَوَائِجَهُم وَ السَّاعِی لَهُم فِی أُمُورِهِم عِندَ مَا اضطُرُّوا إِلَیهِ وَ المُحِبُّ لَهُ بِقَلبهِ وَ لِسَانِهِ؛ چهار گروه را من در روز قیامت شفاعت خواهم کرد: کسی که ذُرّیِه ام را گرامی بدارد، احترام نماید و اِکرام کند، کسی که حوایج آنان را برآورد، کسی که در هنگام اضطرارشان در گشایش امورشان کوشش کند و کسی که به دل و زبان ، آنان را دوست بدارد (همان، ج ٢: ٥).
مطابق این حدیث نبوی رضوی هر احترام و یاری ذریۀ پیامبر در راستای احترام به پیامبر است و پاداش آن شفاعت پیامبر.
تکریم یادآوران و دوستداران اهل بیت
تعظیم و بزرگداشت دوستداران اهل بیت از اصول نظام ولایت است. امام رضا (ع) از پدر خویش امام کاظم (ع) نقل کرده اند امام صادق (ع) به یکی از اصحاب خویش نوشتند: اِن اردتَ اَن یختم بخیرٍ عملُک حتی تُقبَضَ و انت فی افضلِ الأَعمالِ فَعَظِّم لِلهِ حَقَّهُ و ان لا تبذل نعمائه فی معاصیه و ان تغتر بحلمه عنک و اکرم کل من وجدته یذکرمنا او ینتحل مودّتَنا ثم لیس علیک ، صادقاً کان او کاذباً، انما لک نیتک و علیه کذبه ؛ اگر میخواهی کارت به خیر ختم شود و قبض روح گردی درحالیکه در بهترین کارها باشی، پس حق خدا را بزرگ بدار به اینکه نعمت هایش را در نافرمانیَش صرف نکنی و به حلم و صبر خدا بر خودت مغرور نشوی و هر کس را پیدا کردی از ما یاد میکند و یا ادعای مودت و دوستی ما را دارد، احترام کن و تکریم نما. سپس چیزی بر تو نیست راست بگوید یا دروغ، زیرا در صورت دروغ گویی او جز این نیست که برای توست نیت تو و بر اوست دروغ او (همان ، ج ١: ٣٨٠).
در این حدیث رضوی بهترین کارها برای حسن عاقبت ، پس از تعظیم حق پروردگار، تکریم همۀ یادآوران اهل بیت و همۀ اهل مودت و دوستداران آنان شمرده شده است.
جلب محبت ومودت مردم جهان
شیعۀ امامان باید همۀ ابعاد محبت و مودت اهل بیت را داشته باشد و امامان، بزرگ ترین محبوب در نزد او باشند. افزون بر این، تلاش کند مردم را دوستدار امامان نماید و با رفتار وگفتار خویش محبت و مودت اهل بیت را در دل عموم مردم جای دهد. امام رضا در تبیین وظایف شیعیان فرموده اند: «حببونا الی الناس؛ مردم را دوستدار ما سازید» (مجلسی، ١٤٠٣ق، ج ٧٨: ٣٤٨).
در همین دستورالعمل فرموده اند: «جَرّوا اِلَینا کُلّ مَودّةٍ؛ همۀ مودت را به سوی ما جذب نمایید. » مطابق این دو جمله از دستور العمل امام رضا (ع) به شیعیان، باید همه در جلب محبت و جذب مودت برای اهل بیت تلاش کنند. البته همۀ این کوشش ها در راستای معرفی الگو به انسان ها و هدایت آنهاست و منافع آن نیز برای محبان است. این محبوبان نیازمند این محبت ها نیستند. بشریت سخت محتاج این محبوبان است و این جلب محبت ها در راستای سعادت و رستگاری انسان هاست.
ایجاد نکردن بغض و نفرت در مردم
همواره رفتار و گفتار پیروان اهل بیت باید طوری باشد که هیچگاه بغض و کینه به امامان ایجاد نکند. بدرفتاری، انحراف و ظلم منسوبان به اهل بیت، عامل نفرت و دوری از آنان می شود. هر رفتار و گفتار زشتی که افراد را به تنگ آورد و عامل رنجش و آزار شدید آنان شود و هر کاری که حقوق انسان ها را پایمال کند و آنان را به ستوه آورد، بغض و کینه در دل ها پدید می آورد و زمینۀ گمراهی انسان ها را فراهم خواهد کرد.
امام رضا (ع) در این ارتباط فرموده اند: «لَا تُبَغِّضُونَا؛ ما را مبغوض مردم نکنید» (همان: ٣٤٨). مطابق این فرمان رضوی هر گفتار و رفتار بغض آور و نفرت زا باید رها شود، زیرا تولید بغض در افراد، فاصله ها را افزایش می دهد و تباهی و نابودی را در پی خواهد داشت.
بیان هر خیر و دفع هرقبیح و شر
امامان معصوم از هر انحراف، زشتی، گناه، شر، فساد، اشتباه، سهو، فراموشی و غفلت مصونیت دارند. بنابراین، هیچ نقطه ضعف و هیچ شر و زشتی در آنان نیست. از این رو، وظیفۀ شیعیان، دفاع از این انسان های پاک از راه دفع هر زشتی و شر از آنان است.
امام رضا (ع) فرموده اند: ادفعوا عنا کُلَّ قبیح و ما قیل فینا مِن خیرٍ فنحن اهله و ما قیل فینا مِن شرٍ فما نحن کذلک؛ هر قبیح و زشتی را از ما دفع و دور کنید و هرچه درباره ما از خیر گفته شود، ما اهل و سزاوار آن هستیم و هرچه از شر و بدی نسبت به ما گفته شود، ما چنان نیستیم (همان: ٣٤٨).
مطابق این حدیث رضوی، هر خیری در امامان هست و هیچ شری در آنان نیست و هرچه خلاف این باشد باید کنار گذاشت. از هر نسبت زشت و هر شر و بدی به امامان باید دوری جست و هر سخن خیر درباره آنان را باید پذیرفت؛ زیور، خوش نامی و زیبایی، نه بدنامی و ننگ. گفتار و رفتار شیعیان باید مایۀ زیبایی و آراستگی امامان شود، نه عامل ننگ، عار، بدنامی و زشتی!
امام رضا (ع) در این موضوع فرموده اند: «کونوا زَیناً و لا تکونوا شَیناً؛ همیشه و پیوسته زیور باشید و هیچگاه عیب و ننگ نشوید» (همان ). رفتار و گفتاری که زیور، زینت و زیبایی امامان باشد به طور طبیعی انسان ها را جذب می کند و برعکس، قول و فعلی که عیب و ننگ و عار باشد، انسان را پراکنده می نماید و فراری می دهد و نخست در همه جا و در هر سخن و کاری باید نسبت و ارتباط آن با «زین و شین » را دریافت و سپس اقدام کرد.
چه سخن و کاری زینت اهل بیت است و کدام باعث عیب آنان می شود؟ از وظایف امت در ارتباط با امام این است که مجموعه کارهای تک تک مردم طوری شود که عامل زینت، مباهات، افتخار و مانع بدنمایی و عیب سازی باشد. آراستگی پیروان اهل بیت به اخلاق امامان عامل آراستگی امامان است و دوری آنان از فضیلت ها و اخلاق اهل بیت نیز عامل عیب نمایی، عیب گیر و زشتی است.
مبارزه با ظالمان به اهل بیت (ع)
اظهار برائت و بیزاری از ظالمان به امامان از وظایف پیروان اهل بیت است. امام رضا در تبیین احکام اسلام راستین و خالص فرمودند:
و البرائةُ مِن الذین ظلموا آلَ محمدٍ (علیهم السلام) و هَمّوا بإخراجِهم و سَنّوا ظلمهم و غیّروا سُنّةَ نبیهِم ... واجبةٌ ؛ برائت از کسانی که به آل محمد (ص) ظلم کردند و به بیرون راندن آنان از زادگاهشان همت ورزیدند و ستم به آنان را سنت نهادند و سنت پیامبرشان را تغییر دادند... واجب است (صدوق ، ١٣٨٠، ج ٢: ٢٧٥).
به نقل از امام رضا(ع )، پیامبر خدا (ص) درباره عذاب ظالمان به اهل بیت فرموده اند: «الویل لِظالمی أهلَ بیتی کأنی بِهِم غداً مع المنافقینَ فی الدّرکِ الأسفل مِن النّار؛ بدا به حال ستمگران بر خاندان من! گویا می بینم فردا با منافقان در درک اسفل از آتش جهنم اند» (همان: ٦٥). همچنین، رسول خدا (ص) به نقل از امام رضا (ع) درباره عذاب ظلم و اعانت بر ظلم و سب اهل بیت نیز فرموده اند: حَرُمَتِ الجنةُ علی مَن سبّهُم، اولئک لا خلا لهم فی الآخرة و لا یکلّمهم الله و لا ینظر الیهم یومَ القیامة و لا یُزکّیهم و لهم عذابٌ ألیمٌ؛ بهشت بر هر کس به اهل بیتم ظلم کند و هر کس با آنان جنگ کند و هر کس به آنان کمک نماید و هر کس آنان را دشنام دهد، حرام شده است. اینان هیچ بهره ای از خیر در آخرت ندارند و خداوند با ایشان صحبتی ندارد و نظر رحمتی نخواهد کرد و از آلودگی به گناه پاکشان ننماید و برای آنان عذاب دردناکی خواهد بود (همان: ٢٦).
رسول خدا (ص) به بیان امام رضا (ع) در نکوهش آزردن اهل بیت فرموده اند: «اشتدّ غصبُ الله و غضب رسولِه علی من أَهرَقَ دمی و آذانی فی عترتی ؛ غضب و خشم خدا و رسولش شدت یافته بر آن کس که خون من و ذریۀ مرا بریزد و در بارۀ عترت و اهل بیتم ستم کند و مرا بیازارد» (همان: ١٠).
مطابق این احادیث نبوی رضوی ، هر کاری که زمینۀ ستم به اهل بیت و رنجش آنان را فراهم کند، حرام است و عذاب شدید و دردناک دارد. پیروان اهل بیت باید از این اقدام ها جلوگیری نموده و با ظالمان به اهل بیت مبارزه کنند.
نتیجه گیری
سنت رضوی (قول، فعل و تقریر امام رضا(ع )) بر اساس آیه های قرآنی و کلام رسول الله (ص) حجت و لازم الاتباع است و مسلمانان باید پاسخ سؤال های خویش را از اهل ذکر که اهل بیت اند و از عالم اهل بیت که امام رضا (ع) هستند بگیرند. در این مقاله پاسخ سؤال اصلی که چیستی حقوق اهل بیت بود، از درون احادیث رضوی استخراج و تدوین و بر اساس سخن امام رضا (ع) ثابت شد که شناخت حقوق امام بر امت واجب است. حقوق امام را باید از خدا، پیامبر خدا و اوصیای پیامبر خدا دریافت کرد. احادیث اهل بیت، بهترین منبع برای درک وظایف مردم درباره امامان است .
در این نوشتار حقوق اهل بیت و وظایف شیعیان و جهانیان در ارتباط با امامان تنها از درون گنجینۀ ارزشمند احادیث امام رضا (ع) استخراج شد. از این احادیث رضوی به دست آمد که اطاعت، فرمان برداری و پیروی کامل از اهل بیت و تسلیم کامل آنان بودن راه رشد و سعادت بشریت است. آنان برگزیدگان الهی و عروه الوثقی و اولوالامر و اهل ذکرند و اقرار و اعتراف به حقوق اهل بیت و گواهی و شهادت بر امامت آنان و ایمان به مقام و جایگاه برتر آنان و اخلاص در ولایت پذیری و تلاش در راه معرفت امام، راه رهایی از مرگ جاهلی و رسیدن به حیات جاوید اخروی و جای گرفتن در بهشت است.
زیارت امام با تصدیق به رغبت و گرایش امام راهگشا است. سلام بر امام، صلوات بر محمد و آل محمد(ع )، تلاش فراوان برای رسیدن به رتبۀ اولیای امام، کوشش در راه احیای امر امامان با فراگیری علوم اهل بیت و آموزش دادن به دیگران، همراه شدن با امام، محبت امام ، اکرام و تعظیم ذریۀ امام، تکریم یادآوران و دوستداران اهل بیت، فداکاری در جلب مودت و محبت جهانیان، بیان هر خیر و دفع هر قبیح و شر از شخصیت امام، زیور و زیبایی امام شدن، مایۀ عیب زایی و بدنامی امام نبودن، ایجاد نکردن بغض و نفرت در مردم و برائت از ظالمان به اهل بیت از حقوقی است که در احادیث امام رضا (ع) برای مردم درباره اهل بیت وجود دارد و وظایف شناخته شده ای است که در سخنان امام رضا (ع) برای شیعیان بیان شده است.
منابع ومآخذ
احمدبن فارس بن زکریا، ابوالحسن، (١٣٨٧). ترتیب مقاییس اللغه. تحقیق محمد و ضبظ عبدالسلام هارون و ترتیب و تنقیح علی عسگری و حیدر، قم : پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.
جر، خلیل، (١٣٧٣). المعجم العربی الحدیث. ترجمۀ حمید طبیبیان، (فرهنگ لاروس )، چاپ پنجم، تهران: امیرکبیر.
حر عاملی، محمدبن حسن، (١٤٠٣ ق /١٩٨٣م ). جلد دهم، وسائل الشیعۀ الیتحصیل مسائل الشریعۀ.
تحقیق شیخ عبدالرحیم ربانی شیرازی، چاپ پنجم، لبنان بیروت: دار احیاء التراث العربی.
خوری شرتونی لبنانی، سعید، (١٤٠٣ق ). اقرب الموارد فیفصح العربیۀ و الشوارد. چاپ اول، قم: منشورات مکتبۀ آیت الله العظمی المرعشی النجفی.
راغب اصفهانی، ابوالقاسم حسن بن محمد، (١٤٠٤ق ). المفردات فی غریب القرآن. چاپ دوم، دفتر نشر الکتاب.
صدوق، محمدبن علی (ابن بابویه قمی )، (١٣٨٠). عیون اخبارالرضا. ترجمۀ حمیدرضا مستفید و علی اکبر غفاری، چاپ اول، تهران: دارالکتب الاسلامیه.
صدوق، محمدبن علی (ابن بابویه قمی )، (١٤١٣ق ). من لایحضره الفقیه. تعلیق علی اکبر غفاری، چاپ اول، منشورات جماعۀ المدرسین فی الحوزه العلمیۀ فی قم المقدسۀ.
طبرسی، فضل بن حسن، (١٣٧٩ق /١٣٣٨ ). اعلام الوری باعلام الهدی. تصحیح و تعلیق علی اکبر غفاری، چاپ اول، تهران: المکتبه العلمیه الاسلامیه.
طریحی، فخرالدین، (١٣٦٢). مجمع البحرین ومطلع النیرین. تهران: کتاب فروشی مرتضوی.
فیض کاشانی، محمدبن مرتضی مولی محمدمحسن، (١٤١١ق /١٣٧٠ش ). الوافی. مرکز تحقیقات علمی و دینی امام امیرالمؤمنین (ع )، چاپ اول، اصفهان: تحقیق و تصحیح ضیاءالدین حسینی.
فیض کاشانی، محمدبن مرتضی مولی محمدمحسن، (بی تا). المحجۀ البیضاء فی تهذیب الاحیاء.
چاپ دوم ، قم: دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.
کلینی رازی، ابوجعفر محمدبن یعقوب، (١٤٠١ق ). الکافی. چاپ سوم، لبنان - بیروت: دار صعب و دارالتعارف للمطبوعات.
مجلسی، محمدباقر، (١٣١٤ق ). تحفۀ الزائر. استنساخ احمد تفرشی، چاپخانه آقا میرزاحسن ، چاپ سنگی، تهران: نسخه موجود در کتابخانۀ دانشکده الهیات و معارف اسلامی شهید مطهری دانشگاه فردوسی مشهد.
مجلسی، محمدباقر، (١٤٠٣ق /١٩٨٣). بحارالانوار الجامعۀ لدرر اخبار الائمۀ الاطهار. چاپ سوم، لبنان بیروت: موسسۀ الوفاء دار احیاء التراث العربی.
مجلسی، مولی محمدتقی، (محرم ١٤١٠ق ). روضۀ المتقین فی شرح من لایحضره الفقیه. چاپ دوم، قم: بنیاد فرهنگ حاج محمد کوشانپور.
مطهری، مرتضی، (١٣٥٥). ولاءها و ولایت ها. چاپ اول ، قم: صدرا.
مکرم ابن منظورآفریقایی مصری، ابوالفضل جمال الدین، (محرم ١٤٠٥ق /١٣٦٣ش ). لسان العرب. چاپ اول، قم: ادب الحوزه .
