تبیین میدان معنا شناختی «عصمت» درنهج البلاغه (۳)

مقایسه معنا شناختی نهج البلاغه وقرآن
 

با توجه به آیات قرآن و واژه عصمت ومشتقات آن در می یابیم عصمت درتمام این آیات همان حفظ شدن از مهلک های نفسانی و شیطانی وکسب ملکه عصمت برای به دست گرفتن زمام امور کسانی است که به این گونه عصمت دست نیافته اند. مطالعه درتفاسیر مختلف اهل سنت و شیعه نشان دهنده این واقعیت است که عصمت از مقوله مشترک معنوی است ویکی ازمصادیق بارز آن «حفظ خویشتن از خطرهای درکمین» است. بنابراین، دراینجا می توان معانی عصمت را از منظر قرآن رسم کرد و با نگاهی گذرا تأثیر نهج البلاغه را از کلام قرن به سادگی استنباط کرد:
عصمت: منع کردن خود از چیزی ـــ> معنی مفهومی
1. عفت... ولقد راودته عن نفسه فاستعصم...(یوسف، آیه 32؛ طباطبائی، 1411 ق، ج19، ص241).
2. نکاح دائم: ....لا تمسکوا بعصم الکوافر....(ممتحنه، آیه 10؛ طبرسی، 1408ق، ج5، ص 274).
3. معنای سرپیچی کردن در واژه استعصم واعتصام (زمخشری، 1407ق، ج4، ص518).
4. تمسک جستن: ... ومن یعتصم بالله فقد هدی الی صراط مستقیم (آل عمران، آیه 101؛ طبری، 1412ق ، ج14، ص71).
5. حفاظت ومراقبت: .... والله یعصمک من الناس...(مائده، آیه 67؛ فخر رازی، بی تا، ج29، ص306 و 307).
همان طور که مشاهده می شود، آنچه در تطور دلالی کلمه عصمت به معنی حفظ ومنع ومانند آن خواندیم درقرآن ونهج البلاغه نیز آمده است، اما عصمت دراسلام به معانی دیگری نیز اطلاق شده که درجاهلیت وشعر عربی از آن محتوا به کل عاری بود. عصمت در قرآن ونهج البلاغه برعصمت عام برای همه انبیا ومعصومان اطلاق می شود. عصمت در نهج البلاغه به عصمت عام برای سازندگی در دو جهت حق (فردی) وصبر (جامعه) به کار رفته واین برداشت نیز تحت تأثیر آیه قرآن بیان شد (سوره والعصر). تطور دلالی عصمت به شکل اشتراک معنوی ظهور کرد و، بنابراین، احتمال معانی بسیاری دیگر از طریق زبان شناسی وکشف لایه های بعدی می رود . پس اینکه ما از ترسیم اشتراکات معنوی عصمت در نهج البلاغه خودداری کردیم به دلیل تأثر شدید سخن امام (ع) از قرآن بود.

ترسیم میدان هم معنایی عصمت
 

درمیدان هم معنایی عصمت همان عناصری، که پیشتر، دربحث ورع وعفت، تأثیرش را دیدیم، دراینجا نیز تأثیرگذار است واین ترسیم میدان تقریب معنی عصمت با همسایگان میدانی خود است:
همان طور که ملاحظه می شود، دراین میدان تمام واژه ها به نوعی به معنای عصمت نزدیک است، ولی اینکه چند درصد معنای مندرج در واژه عصمت بر آنها نیز هم پوشانی دارد باید از این طریق درک شود که فقط دراصل باید واژه های هم معنا را با دقت بیشتری بررسی کرد وعامل بافت (سیاق) را دراین همپوشانی دخیل دانست.

نتیجه
 

واژه عصمت از واژه های کلیدی قرآن ونهج البلاغه است. این واژه درطول تاریخ ادبیات عرب تا عصر پیامبر(ص) و دوران امامت وارثان معصوم او تطورات بسیاری را از سر گذرانده است. نتایج معنا شناختی عصمت در نهج البلاغه دراین مقاله به ترتیب ذیل بحث شده است:
1. عصمت به معنای منع از هر چیزی به طور عام و منع از گناه به طور خاص است.
2. هم قرآن عصمت دارد وهم پیامبر (ص) وامام (ع)، یعنی تا وحی معصوم نباشد وآنچه موجب هدایت انسان است درحد یقین بروز و ظهور نکند، دل بستن فطرت انسانی به آن نمی تواند درحد عقیده باشد وتا الگو واسوه ای چون پیامبر (ص) یا امام (ع)، با رفتار واعمالی برگرفته از وحی الهی، درنظر مردم نباشد، دل دادن افراد مؤمن معنایی نخواهد داشت.
3. عصمت با واژه هایی چون عدالت، تقوا، یقین، میزان، ومانند آن مرتبط است. پس عصمت واژه ای مهم در فرهنگ اسلامی از جمله در نهج البلاغه است. ثانیاً این واژه معنایی مفهومی هم دارد که همان حفظ انسان معصوم از هر گونه خطا و لغزش است و نیز مصادیق فراوانی دارد که درمتن نهج البلاغه ودر سخنان امام (ع) بحث وبررسی شد . پس عصمت واژه معنوی مشترکی است وبا واژه های دیگری مانند عفت، زهد، خوف، وخشیت ارتباط معنایی دارد.
4. واژه عصمت، چنانکه درنمونه هایی از نهج البلاغه بحث شد، طیفی معنایی است که از یک سو به معنای منع از خطا و گناه ولغزش است وبسیاری از افراد جامعه که با سیر وسلوک و ریاضت پا به دایره آن می گذارند به تدریج به ملکه عصمت دسترسی پیدا می کنند؛ لیکن، از سوی دیگر، عصمت معنایی بسیار قوی دارد که به همه افراد مربوط نمی شود وآن عصمت علمی است که به معنای پیراستگی از نسیان وغفلت وخطای ادراکی است.این عصمت فقط درپیامبران الهی و امام معصوم (ع) صدق می کند. پس نباید عصمت آل رسول (ص) را، که وارث پیامبراند، با دیگر افراد درهر مرحله ای که باشند مقایسه کرد که این قیاسی مع الفارق خواهد بود.
5. عصمت اشخاص با مجاهدات پیگیر، ریاضت های مداوم، وعبودیت خالص همراه و بسیار مسئولیت آور است. معصوم (ع)، هنگام برخورد با افراد خاص، چون طبیبی دوار است که پیوسته درصدد معالجه بیماران است ومی خواهد امراض آنها را درمان کند و افرادی سالم به کاروان درحال حرکت بشری تحویل دهد.

پی‌نوشت‌ها:
 

1- دانشیار گروه زبان وادبیات دانشگاه اصفهان.
2- پژوهشگر وکارشناس ارشد علوم قرآن وحدیث دانشگاه اصفهان.
 

منابع
ابن منظور، محمد بن مکرم (1408 ق)، لسان العرب، دار احیاء التراث العربی، بیروت. ابن میثم ، میثم بن علی (1420ق)، شرح نهج البلاغه، دارالثقلین، بیروت.
تابط شرا (1993)، دیوان، تقدیم طلال حرب، الطبعه الاولی ، الدار العالمیه، بیروت. دشتی، محمد (1379)، ترجمه نهج البلاغه، انتشارات مشرقین، قم.
راغب اصفهانی، حسین بن محمد (1362ش)، المفردات فی غریب القرآن، المکتبه المرتضویه، بی جا.
زبیدی، محمدمرتضی (1306 ق)، تاج العروس من جواهر القاموس، منشورات دار مکتبه الحیاه ، بیروت.
زمخشری، محمود بن عمر (1407ق)، الکشاف عن حقایق التنزیل، دارالکتاب العربی، بیروت.
ـــــــ(1358ق)، اساس البلاغه، دار صادر، بیروت.
سمیح، عاطف الزین (بی تا)، معجم لغات القرآن، دارالکتاب، مصر.
طباطبائی، محمد حسین (1411ق)، المیزان فی تفسیر القرآن، مؤسسه الاعلمی للمطبوعات، بیروت.
طبرسی، فضل بن حسن (1408ق)، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، دارالمعرفه، بیروت.
طبری، محمد بن جریر (1412ق)، تفسیر الطبری المسمس بمجامع البیان فی تأویل القرآن، دارالکتب العلمیه، بیروت.
عامری، لبید بن ربیعه (1414ق)، دیوان، شرح طوسی، دارالکتاب العربی، الطبعه الاولی، بیروت.
فخر رازی، محمد بن عمر (بی تا)، التفسیر الکتبیر، المطبعه البهیه، مصر.
قرآن کریم (1380)، ترجمه مهدی الهی قمشه ای ، انتشارات فاطمه الزهرا (س)، قم.
ــــــــ(1339)، ترجمه ابوالقاسم پایدار، انتشارات کاشیچی ،بی جا.
قرطبی، محمد بن احمد (1405ق)، جامع الاحکام القرآن والمبین لما تضمنه ، تصحیح احمد عبدالعظیم البردونی، دارالاحیاء التراث العربی، بیروت.
متنبی، احمد بن الحسین (1414ق)، دیوان تأبط شرا، الدار العالمیه، بیروت.
مشهدی، محمد بن رضا (1366ش)، تفسیر کنزالدقایق وبحرالغرائب، تحقیق حسین درگاهی، انتشارات وزارت فرهنگ وارشاد اسلامی ، تهران.
نشریه النهج شماره 27و 28