حضرت امیرالمؤمنین علیه السلام فرمودند:
«إیک والکبر فإنه أعظم الذنوب و الأم العیوب و هو حلیه إبلیس* بپرهیزید از تکبر؛ زیرا که آن ها، بزرگ ترین گناه و نکوهیده ترین عیب ها است و آن زیور ابلیس می باشد». غرر الحکم ص 309
حضرت صادق علیه السلام فرمودند: «ما من رجل تکبر أو تجبر إلا لذله وجدها فی نفسه* هیچ مردی تکبر یا گردن فرازی نکرد مگر به سبب خواری و حقارتی که در خود می یافت!».بحارالانوار ج70 ص 225
این حدیث، سبب اعجاب علمای روانشناسی شده است. سابقا چون فکر می کردند که تکبر همیشه یک علت ایجابی دارد. مثلا شخص زور بازو دارد، پول و ثروت دارد، فضیلتی دارد، این ها همه می تواند موجب تکبر شود. اما امروزه متوجه شده اند که علت سلبی هم دارد که همان احساس پستی و حقارت و خواری است که شخص متکبر در خود می یابد.
معنای تکبر: تکبر عبارت است از خود بزرگ بینی، برتری جویی، تحقیر دیگران و خود را بالاتر و بزرگ تر و برتر از دیگران دیدن و زیر بار حق نرفتن.
گفته اند: تکبر صفتی است که قائم به غیر است، مانند چوبی که یک طرفش بر شانه ما و طرف دیگرش به جای دیگری تکیه داده شده است. زیرا تا وقتی کسی نباشد، انسان به چه چیزی تکبر و بزرگی نماید؟!
ارکان تکبر عبارت است از: متکبر، یعنی شخصی که دارای این صفت است و متکبر علیه، یعنی شخصی که نسبت به او تکبر ورزیده می شود و متکبربه، یعنی چیزی که به جهت آن تکبر ورزیده می شود. مانند ثروت، ریاست، حسب و نسب، زیبایی، قدرت و هر چیز دیگر.
در تکبر این سه رکن لازم است. برخلاف عجب و خودپسندی که قائم به شخص می باشد. هر انسان متکبری عجب هم دارد، یعنی خودبین و خودپسند و از خود راضی می باشد. اما هر صاحب عجبی لازم نیست که متکبر هم باشد، زیرا اگر انسان سال ها در یک بیابان و جای خلوت زندگی کند و هیچ کس هم نباشد که با او رابطه داشته باشد، باز هم امکان وجود عجب می باشد. مثلا با خودش بگوید که من چه عبادتی دارم! من چه انسان خوبی هستم! یا چه صفت و عمل خوبی دارم! و امثال این پندارها.
ضررها و مفاسد تکبر:مرحوم علامه نراقی رحمة الله علیه در کتاب نفیس السعادات می فرماید: ان الاخلاق المذمومة فی القلب هی مغارس المعاصی. «تحقیقا اخلاق مذمومه در قلب و جان آدمی،مزرعه های گناهان هستند».
هر یک از این صفات رذیله یک مزرعه معصیت و گناه می باشد، منبع و سرچشمه گناهان فراوان می شوند. ما این صفات را دست کم گرفته و اهمیت نمی دهیم. می گوییم: فلانی آدم خوبی است، چنین و چنان است، فقط یک قدری متکبر است! اما علم اخلاق می گوید: شخصی که متکبر است! مزرعه معصیت با خود حمل می کند! آدم متکبر دل می شکند، قطع رحم می کند، از بسیاری از خیرات عقب می ماند. به جهت تکبر از تعلم علم و دانش چه بسا سر باز می زند.
خداوند در سوره اعراف فرموده است: «صورت متکبران را بر می گردانیم تا آیات مرا نبینند!» این بزرگ ترین مذمت برای متکبرین است. تهدیدی از این بالاتر وجود ندارد! متکبر از نفحات الهیه و نسیم های دل نواز معنوی محروم است و متواضع بهره مند.
البته بدانبم که تواضع که در مقابل تکبر است، به معنای وا رفتن و انفعال محض در مقابل هر مطلبی نیست. هر کس هر چه کرد و هر چه گفت و هر پیشنهادی نمود، به خیال تواضع آن را قبول کردن صحیح نیست.
تواضع برای خدا و در مقابل حق و حقیقت، معنا و حدود خاص خود را دارد: «ولله العزة ولرسوله وللمؤمنین* عزت فقط اختصاص به خدا و رسولش و مؤمنان دارد».سوره منافقون آیه 8
مؤمن نباید ذلیل شود. اگر قبول کردی چیزی موجب کوچکی و از بین رفتن عزت نفست می شود، نباید قبول کنی!
منبع: کتاب نکته ها از گفته ها(دفتر دوم)
منبع: ماهنامه قرآنی نسیم وحی 