برای گردآوری سیره های تربیتی پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) و اهل بیت لازم است به منابع سیره مراجعه شود. این منابع به شرح ذیل اند:
1. قرآن کریم
قرآن کریم گاه مطالبی به پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) نسبت داده یا برخی از ویژگی های آن حضرت را یادآور شده است که می توان از آنها به سیره آن حضرت پی برد. البته استفاده از قرآن در این جهت تنها به پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) اختصاص دارد؛ چه، قرآن در مورد ائمه (علیهم السلام) مستقیماً به ویژگی هایی تصریح نکرده است. ولی شاید بتوان گفت حتی در مورد سیره آنان نیز می توان از قرآن استفاده کرد؛ زیرا برخی آیات، طبق ادله معتبر، در خصوص ائمه (علیهم السلام) نازل شده است. مانند؛ «من المؤمنین رجال صدقوا ما عهدوا الله علیه...» (احزاب، 23).
حجیت و اعتبار قرآن نیز مسلم است؛ چون اولاً اعجاز قرآن، اتکای آن را به وحی اثبات می کند و ثانیاً به تواتر به ما رسیده است و ادله تحریف قرآن نیز اعتبار آن را روشن تر می سازد.
در باب دلالت قرآن نیز باید توجه داشت که گرچه در مواردی دلالت قرآن متشابه است، ولی دلالت ظواهر و محکمات آن تردید ناپذیر است و آیاتی که ویژگی ها و سیره پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) و مؤمنان را بیان می کند در بیشتر موارد از محکمات است و تردیدی در دلالت آنها نیست. بنابراین، با استفاده از قرآن می توان به بخشی از سیره پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) در امر تربیت دست یافت.
2. خبر
یکی دیگر از منابع و راه های اثبات گزاره های دینی و از جمله سیره معصومان (علیهم السلام)، اخبار و احادیثی است که در کتاب های روایی وارد شده است. واضح است که صرف خبر و حدیث منقول، اعتبار و ارزش ندارد، اما در وضعیت ویژه و با شاخص ها و معیارهای خاص می تواند اعتبار و حجیت بیابد. مانند خبر متواتر، خبر واحد ثقه، یا خبر واحد دارای قرائن صدق.
3. تاریخ
یکی دیگر از منابع دریافت سیره، مراجعه به متون و منابع تاریخی - و نه حدیثی - است. با استفاده از تاریخ می توان سیره معصوم (علیه السلام) را به دست آورد. کتاب های سیره و تاریخ، بسیاری از رفتارها و ویژگی های رفتاری معصومان (علیهم السلام) را گزارش کرده اند که در منابع روایی نیامده است. کتاب های تاریخ و سیره گرچه از نظر حجیت، حکم تازه ای ندارند و قواعد و شروط اعتبار آنها همان قواعد حجیت خبر، و مشمول بحث های گذشته است، ولی به خصوص در امور اخلاقی، تربیتی و رفتاری معصومان (علیهم السلام) با توجه به ملاک های حجیت خبر می توان از آنها استفاده برد و سیره معصومان (علیهم السلام) را اثبات کرد.
شیوه پژوهش در سیره تربیتی
برای پژوهش در سیره تربیتی سه مرحله را باید طی کرد؛ نخست با جستجو در منابع سیره باید سیره های تربیتی را گرد آورد. این سیره ها در منابع اسلامی همراه با سایر سیره ها به صورت سیر تاریخی در کتاب های تاریخ اسلام و در کتاب های روایی در ابواب مختلف پراکنده اند. پس از گردآوری سیره های تربیتی باید به تحلیل تربیتی آنها پرداخت و با توجه به اطلاعات عملی تربیتی، نکات تربیتی را از دل آنها بیرون کشید و سیره ها را براساس آنها دسته بندی کرد. در مرحله سوم باید سیره تربیتی را نگارش و تدوین کرد. در این تحقیق، دو مرحله اول به صورت گروهی صورت گرفته است؛ بدین ترتیب که ابتدا منابع روایی، تاریخی و سیره ای بین همکاران تقسیم و از آنها فیش برداری شد و سپس هر یک از آنان برداشت های تربیتی خود را از سیره بیان کرده و در پایان نیز در جلسه گروه علوم تربیتی، به بحث و بررسی آنها پرداخته شد، اما در مرحله سوم پس از تقسیم کار به تدوین و نگارش، گزارش تحقیق به صورت فردی اقدام شد. حاصل کار به صورت چهار جلد کتاب سیره تربیتی و با عناوین: تربیت فرزند، تربیت دینی، تربیت اخلاقی و نگرشی بر آموزش با تأکید بر آموزش های دینی به رشته تحریر درآمد که طی سال های 1380 تاکنون چندین نوبت به چاپ رسیده است. هم اکنون نیز خلاصه و برگرفته ای از آن مجلدات به صورت یک جلد کتاب درسی برای تدریس در دوره کارشناسی و کسانی که برای اولین بار با سیره تربیتی پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) و اهل بیت (علیهم السلام) آشنا می شوند تدوین و در اختیار طلاب علوم دینی، دانشجویان و علاقه مندان قرار می گیرد.
در پایان یادآور می شویم که در مواجهه با سیره تربیتی و استفاده و برداشت از آن سه مرحله پژوهشی متصور است:
الف) در نخستین گام، از هر رفتاری، با ملاحظه قرائن گفتاری و رفتاری دیگر می توان روش، شیوه، فن، ادب و وظیفه ای را استنباط کرد.
ب) در گام دوم می توان سیره را کاوید و براساس روش شناسی معتبر به عمق پرداخت و به اصول، قواعد، مبانی و اهداف آن رفتار دست یافت.
ج) در گام سوم باید با نگاه کلان و جامع به مجموعه ای از سیره ها یا همه آنها به نظام سازی و ارائه نظریه های فراگیر دست زد و با تحلیل جامعی از سیره ها به پاره ای از پرسش های کلی در تربیت اسلامی پاسخ داد.
گفتنی است که بهره برداری روش مند و معتبر از سیره، هنگامی میسر است که سیره در چارچوب نگرش کلان به اسلام قرار گیرد و با ملاحظه قرائن و شواهد کلامی و احادیث معصومان (علیهم السلام) تفسیر شود. طبیعی است که مسیر خارج از این چارچوب، فهم و تفسیر آن را دشوار می کند و ناقص است. از این رو در جای جای مباحث این مجموعه، سیره را با رعایت اصول، قواعد و مراحل روش شناسی پیشین و با ملاحظه آیات و احادیث تفسیر کرده ایم.
با توجه به آنچه بیان شد، منبع ما در این کتاب برای اثبات سیره، در مواردی استفاده از قرآن کریم است. همچنین در بیشتر موارد از کتاب های روایی و اخبار متواتر و واحدی که در آنها نقل شده است استفاده کرده ایم. البته با توجه به نکاتی که در مورد خبر واحد مطرح است (ر. ک: حسینی زاده، 1386، ص 18) در بخش خبر واحد اصل را بر صحت روایت نهاده ایم، مگر در مواردی که محتوای روایت با روایات دیگر، یا آیات قرآن کریم معارض باشد، یا احیاناً با حکم عقل و داده های علمی متقن منافات داشته باشد. همچنین از منابع تاریخی معتبر نیز در این زمینه بهره جسته ایم و غالباً کوشیده ایم که در هر موضوعی شواهد متعددی از سیره را ذکر کنیم.
همچنین در استفاده و برداشت از سیره در این کتاب، سیره ها را در گام اول و دوم، بررسی کرده ایم؛ اما پژوهش در سیره های تربیتی پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) و امامان (علیهم السلام) در گام سوم نیازمند بررسی های گسترده تر است.
خلاصه مبحث
به منظور گردآوری سیره های تربیتی مورد نیاز به منابعی چون قرآن کریم، اخبار متواتر و تاریخ می توان مراجعه نمود. پس از گردآوری سیره های مورد نظر، جهت استفاده از آنها و با
توجه به اطلاعات مورد نیاز، آنها را دسته بندی نموده و نکات تربیتی را استخراج کرده و سپس به تحلیل آنها پرداخته ایم. در مواجهه با سیره تربیتی سه مرحله پژوهشی، شامل موارد ذیل وجود دارد:
1. در نخستین گام، از هر رفتاری با ملاحظه قرائن گفتاری و رفتاری دیگر می توان روش، شیوه، فن، ادب و وظیفه ای را استنباط کرد.
2. در گام دوم می توان سیره را کاوید و براساس روش شناسی معتبر به عمق پرداخت و به اصول، قواعد، مبانی و اهداف آن رفتار دست یافت.
3. در گام سوم باید با نگاه کلان و جامع به مجموعه ای از سیره ها یا همه آنها به نظام سازی و ارائه نظریه های فراگیر دست زد و با تحلیل جامعی از سیره ها به پاره ای از پرسش های کلی در تربیت اسلامی پاسخ داد.
منبع: کتاب سیره تربیتی پیامبر و اهل بیت (ع)