رویش فضیلت در پرتو زیارت (۲)

نقش هدایتی زیارت
 

زیارت عامل پیوند با صالحان و تقویت رابطه معنوی با وارستگانی است که موجب جلب الطاف الهی و افزایش مودت و رحمت و کاهش بار گرفتاری و مشکلاتی است که در طول زندگی بر دوش انسان سنگینی می کند. محیط زیارت جلوه گاه نور حق و فضای امن و امانی است که به زایر امکان می دهد. راحت درد دل کند. طلب حاجت نماید و به استغفار و انابه برخیزد و با زمزمه زیارت نامه و مضامین بکر و عبارت های جاویدان در بوستان ملکوتی حرم از بارقه معنوی آن وجودهای نازنین و برگزیده حق، به خود سازی، تحول فکری و روحی تغییر در عمل دست یابد و این همه به واسطه توجه و توسل به نفوس قدسی و تأثیرگذاری روح زیارت شونده در مکانی می باشد که فیوضات ربانی از هر سو جاری است، زایر پس خود را سبکبار و سبکبال تر از قبل می بیند، به طیب خاطر می رسد. از بدی ها بیزار می شود و دوست دارد محبوب صاحبخانه شود. با خدا میثاق می بندد و از پوسته غفلت خارج می گردد. جان را به نسیم فرحزای کوی دوست گره می زند و دل رمیده را متذکر می شود که اینجا کلاس یادآوری، تعلیم، تربیت و آموزش است. و امام مزور تعلیم ده اوست به شرط آن که پیرو دین و عارف به حق باشد. نقش پرورشی و هدایتی زیارت گاه سبب می شود زایر ره صد ساله را یک شبه بپیماید و به ولایت و اذن امام تحولات بنیادی در زندگیش رخ دهد. و بدین وسیله به معجزه هادیان امت و رهروان راستین دین پی ببرد، اما نمونه هایی از آثار سازنده زیارت:

ذکر و تقرب به خدا
 

یکی از راه های تقویت ایمان ذکر خداست. و خداوند از انسانها می خواهد با زنده نگه داشتن این خصلت بر ایمانشان بیفزایند و آن را سرآمد برنامه های خود قرار دهند. "اذکروا الله ذکراً کثیراً (1) ذکر خدا احساس حضور در پیشگاه خالق هستی دو دوری از افکار و اعمالی است که انسان را در جهت غیر حق مشغول می سازد. یاد خدا عبودیت او را بدنبال دارد و به قلب آرامش و طمأنینه می بخشد. "الا بذکر الله تطمئن القلوب "(2) رویگردانی از یاد پروردگار نکوهش شده زیرا تبلیغات را به همراه دارد. "و من اعرض عن ذکری فان له معیشه ضنکا". (3) تنگی معیشت زاییده غفلت است و صلاح نیست کسی که دلش از یاد خدا غافل است به مصاحبت و مشاوره انتخاب گردد. "و لا تطع من اغفلنا قلبه عن ذکرنا" (4) و هرگز از کسی که ما دلش را از یاد خود غافل کرده ایم اطاعت مکن آنچه بستر ذکر پروردگار را فراهم می سازد مورد توصیه و توجه فرهنگ دینی بوده و زیارت از آن جمله است.
حضور بر مزار معصومین، شهداء، علماء و صلحاء و زیارت آنان از آن روست که مصداق کامل ذاکر، عابد و مطیع حق بوده اند و اگر به ایشان تأسی و تمسک می جوئیم رازش در ارتباط عمیق و دائمی و عاشقانه آنها با خدای جهانیان است. زیارت امامی که به تکریم و آستان بوسیش می شتابیم و او را واسطه فیض الهی و مظهر تمامی صفات عالیه انسانی می دانیم برای ما، تذکر و تفکر می آفریند و چنین یادآوری سبب تقرب به پیشگاه خدا و نزدیکی به مظهر تمام خوبی ها می شود و خواسته ای که در زیارت نامه امام حسین (ع) به زبان می آوریم : "یا ابا عبدالله انی اتقرب الی الله" و در زیارت جامعه خطاب به معصومین بیان می کنیم: "متقرب بکم الیه "شماها را وسیله تقرب به پروردگار قرار می دهم آن هم نه یکی نزدیکی مکانی بلکه نزدیک شدن از طریق کسب فضایل و تحصیل مکارم اخلاق و آراسته شدن به طاعت و اخلاص و بندگی. تقرب به اولیای خدا راهی مطمئن بسوی تقرب پروردگار است زیرا آنها وسیله و راهنما و مشعل هدایت اند. باید تقرب جست تا به قرب رسید.
ابوعلی سینا می گوید: در هنگام زیارت اذهان، صفای زیادتری پیدا کرده و خاطره ها با تمرکز شدیدتری جلوه نموده و باعث نزدیکی به خداوند می گردد. (5) زائر واقعی این احساس را می فهمد و جلوه های فیوضات ربانی را درک می کند، دلش به یاد حق زنده شده با خدا صمیمی تر می شود و با توبه و توسل به امام به حوائج و خواسته های خود دست می یابد.

مودت و محبت
 

از دیگر آثار زیارت محبت و مودت آفرینی بین زایر و مزور است. همانگونه که حضور نزد ائمه معصومین (ع) به هنگام حیات آنان سبب عشق و دوستی می شود.
این مراتب هنگام ممات آنان نیز متصور است.
"الزیاره تنبت الموده" (6) زیارت مودت و دوستی را پدید می آورد، زمزمه های عاشقانه زایر، راه عشق ورزی را هموار کرده و جویبارهای شور و شوق را از قلب سرازیر می کند. محبت و دوستی اهل بیت یکی از دو امانت پیامبر اکرم (ص) نزد امت و همپای قرآن به حساب می آید و به قدری عظیم و ارزشمند است که اجر رسالت می باشد.
"قل لا اسئلکم علیه اجراً الا الموده فی القربی" (7) تنها کسانی در مقابل رسول خدا (ص) سرافرازند و به وظیفه خویش عمل کرده اند که با معرفت و مودت با خاندانش رفتار نموده اند. آنها اهل سعادت و رستگارند "و من یقترف حسنه نزد له فیها حسناً" (8) و هر کس این نیکی یعنی مودت به اهل بیت را تحصیل کرده باشد به احسان و انعام الهی می رسد. تردیدی نیست که از بهترین راه های ایجاد محبت و بدست آوردن معرفت اهل بیت، حضور در مشاهد آنان و قرائت زیارت نامه های جامع و ارزنده آنان است.
زیارت سفری مشتاقانه و شورانگیز و دیداری صمیمانه است که زائر با نزدیک شدن جسم، روح را نیز بدنبال می برد و از قرب مادی به قرب معنوی ره می یابد، چه بسا انس ها و الفت ها که در سایه حضور و زیارت حاصل می شود.
امام رضا (ع) فرمود: "برای هر امامی بر گردن شیعیان و هوادارانش پیمانی است و از جمله وفا به این پیمان زیارت قبور آنان است. پس هر کس از روی رغبت و پذیرش آنان را زیارت کند امامان در روز قیامت شفیع آنان خواهند بود. (9) بر پایه وفای به همین عهد و پیمان است که دوست داران امامان هدی (ع) در احیای نام و زیارتشان زحمات و رنجها را متحمل گشته بدان افتخار می کنند.
ابن عامر السابی واعظ اهل حجاز می گوید: به محضر امام صادق (ع) عرضه داشتم، ای فرزند رسول خدا چه چیز است (از اجر و ثواب) برای کسی که زیارت کند امیرالمؤمنین و معموره کند تربت و خاک آن قبر شریف را، فرمود حدیث کرد مرا پدرم از پدرش او از جدش حسین بن علی (ع) از علی (ع) که پیغمبر خدا فرمود (به علی (ع)): به خدا قسم محققاً تو را می کشند و کشته می شوی و در زمین عراق و در همان جا دفن می شوی، عرض کردم: ای رسول خدا چه پاداشی است برای کسی که زیارت کند قبور ما را و معموره کند و بر عهده خود بداند این امور را ؟ پیغمبر خدا در پاسخ علی (ع) فرمود: ای ابوالحسن خداوند متعال محققاً قبر تو و قبرهای فرزندان تو را بقعه ای از بقعه های بهشت و میدانی از میدان های بهشت قرار داده و دل های نجیب ها از مخلوقات خود، برگزیدگان از بندگان را مایل به سوی شما قرار داده است. همین افراد با اذیت و آزار معموره کردن قبور شما را تحمل می کنند و زیاد به زیارت قبور شما می آیند برای تقرب به پروردگار و برای محبت و دوستی که با پیغمبر دارند. شفاعت ما به اینها اختصاص دارد و اینها هستند که وارد بر حوض من می شوند، اینها زایرین من و همسایگان من هستند و زیارت می کنند مرا فردای قیامت در بهشت. (10)
محبت، انسان را از یک سو به زیارت وادار می کند و از سویی دیگر عامل سازنده و تربیت کننده او بر اساس همین عشق و مودت است. زیرا می کوشد در جهت رضای محبوب خویش گام بردارد و محبتش را در قلب و اندامها تسری بخشد و در اعمال و رفتار خود را مطابق با امام مزور نماید. و این بنیاد اهل مودت آفرینی زیارت است.
وادی زیارت پیش از آنکه وادی عقل و محاسبه باشد وادی دل و جذبه درون است و زایر می تواند در فضای معنوی دلدادگی با پرتو اثربخش فیض ربوبی که از ساحت امام زیارت شونده تلالؤ می ورزد دلش را روشن و مس وجودش را به کیمیا تبدیل کند.

آرامش روانی، ارمغان زیارت
 

زیارت تنها یک عمل عبادی، عقیدتی نیست، بلکه گستره و کارکرد آن در وجوه مختلف راهبر و راهگشاست یک زیارت کامل که از عقیده و ایمان سرچشمه می گیرد قادر است انسان را به آرامش، طمأنینه قلبی و سلامت ذهنی و به قولی به بهداشت روانی نائل آورد و فرد را به اتخاذ رفتار مناسب در جهت تخلیه و پیرایش درون و کسب صفات و حالات پسندیده آراسته گرداند. فراگیرترین و ملموس ترین کار زیارت تأثیر مستقیم در روح و جان زایر و صفای باطنی اوست و این پالایش روحی فرصتی مناسب برای رشد معنوی اخلاقی اوست تا با تمامی نواقص و کمبودها خود را در مقابل وجودی که خلیفه الله و مظهر کمال است تنها نبیند و به خود هراس راه ندهد، ناامید و مستأصل نشود و احساساتش را بیان کرده، با اعتماد و اطمینان سر دل بازگشاید.
امروزه که ناراحتی ها و گرفتاری های افراد به دلیل فاصله گرفتن از ارزش های دینی چشمگیر و گسترده شده دانشمندان و نظریه پردازان به نقش سازنده مذهب و باورهای دینی همچون زیارت پی برده و بدان اصرار می ورزند. زیارت اماکن مقدس به ویژه بارگاه مطهر معصومین عامل پیوند انسان به یک نیروی والاتر و برتر از جهان ماده می شود که در این راستا مشکلات و تنگناها برطرف شده، دغدغه و اضطراب روحی جایش را به آرامش داده، افسردگی و تنهایی از وجودش رخت بر می بندد و نهال امید در دلش جوانه می زند. بیان اذکار و ادعیه به زایر فرصت می دهد تا روح خود را همساز و به توازن روحی و تعالی اخلاق گرایش پیدا کند و منفی نگری و یأس جای خود را به مثبت اندیشی که رمز موفقیت زندگی است بدهد و این تأثیری اکسیری و جاودانه زیارت است. مرحوم نراقی درباره ای تحول می نویسد: نفوس نیرومند قدسی به خصوص انبیاء و ائمه پس از آزادی از قفس تن و صعود به عالم تجرد در نهایت احاطه و استیلاء بر امور جهان هستند و قدرت تأثیرگذاری در موارد عالم را دارند و بدان آشکارند. هر کسی به زیارتشان برود بدو آگاهند و از زایرین مرقدشان و درخواست و شفاعت طلبیشان اطلاع کامل دارند.
بنابراین نسیم لطف اولیاء الهی بر زایران می وزد و رشحاتی از فروغشان به آنان می تابد و در رفع نیازها و گرفتاری ها و بخشش گناهان در پیشگاه خدا شفاعت می کنند و این رمز تأکید بر زیارت پیامبر اکرم (ص) و ائمه معصومین است.
علاوه بر آنکه زیارت اجابت دعوت ائمه و پیوند با آنها و خشنودی وجودشان است، تجدید عهد با ولایت آنان بوده اعتلای سخن و نابودی و ذلت دشمنان را همراه داشته و دارای اجر و ثواب فراوان است. (11)
زیارت قبور ائمه معصومین (ع) موجب بیدار شدن ارزش های اصیل انسانی و ظهور خود واقعی و ملکوتی و حاکمیت روح، بندگی بر تن خاکی انسان است و امیدی را برای وی به ارمغان می آورد که لازمه حیات و زندگی سعادتمند اوست و به گفته روانشاسان امید به آینده مشکلات زندگی را در کامشان گوارا کرده و کوچکترین خللی در عزم و اراده آنها وارد نمی سازد. به دشواری ها لبخند زده و به استقبال مشکلات می روند و به جای یأس و ناامیدی با پشتکار به فعالیت می پردازند. (12)
در آداب زیارت آمده است که فرد وقتی به زیارت می رود با وضو باشد، پاکیزه و معطر باشد و بهترین لباس را به تن کند. چنین شرایطی در روحیه زایر تأثیرگذار بوده و اگر از صدق دل و باطنی خالص دعاها و زیارتنامه مد نظر را بخواند از الطاف غیبی و ولایت معنوی اولیاء برخوردار می شود.
شیخ شهاب الدین سهروردی می نویسد: "وقتی اهل سلوک معنوی با خلوص نیت و نوعی استقامت و بردباری درب بیوت نورانی را بکوبد. فرشتگان با هدایای آسمانی از آنان پذیرایی می کنند و بدیهی است نفوس کاملی که در مراتب معرفتی ترقی کرده اند با انوار و اشراق های خود نفس های ناقص را به فیض می رسانند. (13) واضح است بدون توازن و تحول روحی افراد موافق به کسب مکارم و فضایل نمی گردند و زیارت از عوامل ایجاد کننده این تغییر است.

غفلت زدایی و بخشش گناهان
 

زیارت گاهی منشأ تغییر و تحولاتی در زندگی معنوی انسان می شود که برکاتش از یک عمر مراقبت و مواظبت بیشتر است. توبه های واقعی و تصمیم های جدی و عزم راسخ در پاک شدن و خوب زیستن می تواند از دستاوردهای زیارت باشد. چه بسا سحاب رحمت و باران عفو پروردگار در محل زیارت شامل حال زایرانی شود که با امید به این جایگاه کوچیده اند و در طلب مغفرت ازنای دل عذر تقصیر سر داده اند.
از عوامل مهم و مؤثر در توبه خروج از غفلت و توجه به معاد است. یاد مرگ و حیات جاوید بعد از این دنیا در بارگاه نورانی و مراقد قدسی معصومین (ع) نافذتر و قابل احساس تر از هر مکان و مجلسی بوده و باعث می شود آروزها کوتاه شود.
پرده غفلت کنار رود و جذبه ولایی آن محیط دل را صفا دهد و توبه مقبول افتد. مسلمانان به هنگام حیات پیامبر (ص) آن حضرت را واسطه قرار می دادند تا برایشان نزد پروردگار طلب استغفار نماید. قرآن کریم می فرماید:
"و لو انهم اذ ظلموا انفسهم جاؤک فاستغفروا الله و استغفر لهم الرسول لوجدوا الله تواباً رحیماً" (14) هنگامی که به خود ستم می کردند (ای پیامبر) نزد تو می آمدند و از خدا طلب آمرزش می نمودند و پیامبر هم برایشان استغفار می کرد (پس) خدا را توبه پذیر و مهربان می یافتند. همان گونه که پیامبر در موقع حیات افراد را در رسیدن به مغفرت الهی مدد می رساند در هنگام مرگ نیز به دستگیری گناهکارانی که توبه می نمایند اقدام می کند. آن حضرت خطاب به حضرت علی (ع) فرمود: "ای علی، هر کس مرا یا تو و فرزندانت را در زمان حیات یا پس از مرگ زیارت کند، ضمانت می کنم که او را از سختی ها و شداید روز قیامت نجات دهم، تا آن که او را مانند درجه ی خودم گردانم". (15)
احساسی که فرد گناهکار کنار مرقد بزرگان الهی بدست می آورد در توبه را به رویش می گشاید و او را در معرض خنکای بخشش الهی و تابش انوار الهی قرار می دهد و این فیض به مدد امامی است که زایر به مرقد مضجع شریفش توسل جسته و به زیارتش مبادرت ورزیده است.
علاوه بر زیارت قبور مطهر ائمه معصومین (ع) که از مستحبات مؤکد می باشد.
زیارت قبور مؤمنین نیز به خاطر آثار تربیتی و معنوی مورد سفارش پیامبر و پیشوایان دینی می باشد. از امیرالمؤمنین سؤال شد چرا مجاور و همنشین قبرستان شدی ؟ فرمود: "اینان بهترین همسایگان هستند که انسان را به یاد آخرت می اندازند." (16) و رسول خدا (ص) فرمود: شما را از زیارت قبور نهی کرده بودم از این پس قبرها را زیارت کنید که قلب را نرم و چشم را گریان می کند و آخرت را به یاد شما می آورد. (17)
عبرت گرفتن و بازسازی اخلاق و رفتار جزء آثار پایدار زیارت اهل قبور به خصوص عالمان دینی می باشد. فیض کاشانی در این باره می گوید: "مقصود از زیارت قبور برای زیارت کنندگان عبرت گرفتن است و برای شخص زیارت شده سود بردن از دعای زایرین است. پس سزاوار است که زایرین از دعا بر خود و میت غافل نشوند." (18)
بزرگان دین معتقدند که هیچ عملی برای دلها بهتر و مفیدتر از زیارت قبور نیست مخصوصاً اگر دلها قساوت و کدورتی داشته باشد باید با حضور در مجالس وعظ و یاد مرگ و مشاهده احوال مردگان معالجه شود به شرط آنکه آداب و سنت های مربوطه به قصد قربت و خودسازی رعایت گردد. فخر رازی درباره ی ثمرات تربیتی و معنوی زیارت می گوید: هنگامی که زائر مشغول دعا و تضرع به درگاه خداست. حجاب های ظلمانی برطرف شده نور جمال و جلال الهی جلوه گر می شود و از آنجایی که این وضعیت در نزد قبر میتی می باشد، نفس زیارت کننده رابطه محکمی با نفس مزور برقرار کرده و در این صورت انواری که از عالم قدسی متوجه زایر می گردد به روح میت نیز منعکس می شود.
دیگر آن که وقتی نفس زائر با نفس میت ارتباط پیدا کرد همانند دو آیینه مقابل یکدیگر که شعاع هر کدام در دیگری منعکس می شود و نهایتاً اینکه زیارت سبب ارتباط دو نفس زائر و مزور شده کمالات هر کدام در دیگری سرایت می کند. (19)
بنابراین زیارت قبور اهل بیت عصمت و نیز زیارت قبر مؤمنان و صالحان یکی از شعائر دین مقدس اسلام است و آیات شریفه ای از قرآن مجید و روایات زیادی بر آن دلالت دارد که مختص شیعه نبوده و از زمان قدیم در این موضوع تفاوتی بین شیعه و سنی نبوده و مسلمانان به زیارت اموات و مخصوصاً قبر سادات و اولاد رسول خدا (ص) می رفته اند. چنان که زیارت قبر مطهر رسول خدا (ص) همواره به عنوان شعائر اصلی دین بوده و آرزوی هر مسلمانی در سراسر جهان می باشد. متأسفانه با پیدایش فرقه وهابیت و تبلیغات گسترده آنان علیه زیارت قبور مطهر امامان هدی (ع)، مسلمانان و خصوصاً شیعیان در مظلومیت و ستم مضاعف واقع شده اند که لازم است با هوشیاری و تبلیغ صحیح در این زمینه انسان ها را از منافع و ثمرات گهربار زیارت مطلع سازند و نقشه های دشمن را نقش بر آب کنند.

پی نوشت ها :
 

1.سوره ی احزاب، آیه ی 41.
2.سوره ی رعد، آیه ی 28.
3.سوره ی طه، آیه ی 124.
4.سوره ی کهف، آیه ی 28.
5.اولین دانشگاه و آخرین پیامبر، سید رضا پاک نژاد، ج 2، ص 37.
6.بحارالانوار، ج 71، ص 355.
7.سوره ی شوری، آیه ی 23.
8.همان.
9.وسائل الشیعه، ج 10، ص 253.
10.مجموعه مقالات هم اندیشی... ص 315، به نقل از تهذیب شیخ طوسی.
11.جامع السعادات، مهدی نراقی، ج 3، ص 398.
12.چگونه باید بود، مجید رشید پور، انتشارات انجمن اولیاء و مربیان، ص 88.
13.مجموعه مقالات هم اندیشی، ج 1، ص 133 – به نقل از مجموعه مصنفات شیخ اشراق.
14.سوره نساء، آیه ی 64.
15.وسائل الشیعه، ج 14، ص 332.
16.مجموعه مقالات، ج 1، ص 429.
17.کنزالعمال، ج 15، ص 646.
18.المحجه البیضاء، ج 8، ص 292.
19.مجموعه مقالات، ج 1، ص 434-433.
 

منبع: نشریه پاسدار اسلام، شماره 337.