ارزش، آداب و آثار ایثار در زندگی

1.معنای ایثار

«ایثار» در لغت از ریشه «أثر»، به معنای «برگزیدن» و «مقدم داشتن چیزی» (حسینی زبیدی، 1414: 6، 10؛ مصطفوی، 1368: 1، 32) است. ابن فارس، در معنای این واژه می گوید: اثر (همزه و ثاء و راء) سه ریشه معنایی دارد: پیش انداختن چیز، یادکرد آن و صورت اثرِ باقی مانده. خلیل گفته است: «قد أثرتُ بأن أفعل کذا»، اهتمام به انجام دادن تصمیم است. وقتی می گویی: «یا فلان! هذا آثراً ما آثرَ [ذی] أثیر»؛ یعنی هرگاه کاری را انتخاب کردی، انجامش بده یا رهایش کن. ابن اعرابی گفته است: معنای آن، چنین است: «آن را پیش تر از همه انجام بده» (ابن فارس، 1404: 1، 53).

2.ایثار، در متون اسلامی

ایثار و مشتقات آن، در قرآن در دو معنای متضاد به کار رفته است: الف. مقدم داشتن مثبت که از بزرگ ترین ارزش های اخلاقی است؛ مانند این آیه شریفه: «وَ یؤْثِرُونَ عَلی أَنْفُسِهِمْ وَ لَوْ کانَ بِهِمْ خَصاصَةٌ؛ و [دیگران را] بر خویشتن مقدم می دارند، هرچند خودشان نیازمند باشند» (حشر: 9). این کاربرد، همان معنای اصطلاحی ایثار است که عبارت است از: بخشش مال به کسی، با وجود احتیاج شخص بخشنده به آن (نراقی، بی تا: 2، 122). این معنا؛ بیشتر در مقدم داشتن دیگران در امور مالی یا مقدم داشتن خواسته دیگران صدق می کند؛ اما ایثار انواع دیگری نیز دارد که بیان خواهد شد. چنان که در مصباح الشریعه، ایثارِ مثبت چنین تعریف شده است: «أصلُ الإِیثارِ تَقدیمُ الشی ءِ بِحَقهِ؛ ایثار؛ در اصل، مقدم داشتن چیزی است به جا» (جعفر بن محمد، 1400: 164). نکته توجه اینکه؛ از نگاه اسلام، مطلقِ مقدم داشتن دیگران بر خود در تأمین نیازها و خواسته ها، ارزش تلقی نمی گردد؛ زیرا ترجیح بدون مرجح و تقدیم نابه جا - چنانکه در آداب ایثار خواهد آمد - ارزش نیست.

ب. مقدم داشتن منفی؛ مانند: «بَلْ تُؤْثِرُونَ الْحَیاةَ الدنْیا وَ الْآخِرَةُ خَیرٌ وَ أَبْقی؛ بلکه زندگانی دنیا را ترجیح می دهید، در حالی که آخرت، بهتر و پایدارتر است» (اعلی: 16 – 17).

3.اهمیت و ارزش ایثار

ایثار از برجسته ترین فضایل و ارزش های انسانی است که در قرآن و سخنان نورانی پیشوایان اسلام، از آن ستوده شده است؛ ازجمله قرآن کریم درباره ی ایثار جانی حضرت علی می فرماید: «و برخی از مردم برای به دست آوردن خشنودی خدا جان خویش را فدا می کنند» (بقره: 207) و در دیگر جای درباره ایثار مالی خاندان پیامبر اعظم می فرماید: «غذای خویش را با آن که آن را دوست دارند، به مسکین و یتیم و اسیر می خورانند» (انسان: 8). همچنین از «انصار» -که در حال فقر، از برادران مهاجر خود، با تقسیم اموال و خانه های خویش پذیرایی کردند و آنان را بر خود مقدم داشتند- این گونه تمجید می کند: «دیگران را بر خود مقدم می دارند، هرچند خود، فقیر و نیازمند باشند» (حشر: 9). در روایات از ایثار با عناوینی همانند: بالاترینِ مکارم اخلاقی (تمیمی آمدی، 1410: 54)، بالاترینِ مراتب نیکوکاری (همان: 49)، بالاترینِ درجات ایمان (همان: 90) و بهترینِ عبادت (همان: 61) ارزش گذاری شده است و در فرهنگ اسلام، کسانی شایسته نام برداری به فضیلت، مروت و فتوت هستند که از این خصلت ارجمند، برخوردار باشند.

پیامبر اسلام 9 و اهل بیت: آن بزرگوار - که کامل ترین انسان ها هستند- از بالاترین مراتب ایثار، برخوردارند و در این خصلت زیبای انسانی و اسلامی، سرمشق دیگران اند. پیروان راستین آنان نیز از این خصلت، بهره وافری داشته اند و دارند. امام حسن مجتبی 7، در توصیف همنشینان پیامبر خدا می فرماید: «یوَقرونَ الکبیرَ، وَ یرحَمونَ الصغیرَ، وَ یؤثِرونَ ذَا الحاجَةِ؛ به بزرگ ترها احترام می گذارند، با کوچک ترها مهربان اند، و نیازمند را بر خود ترجیح می دهند» (صدوق، 1378: 1، 318).

4.انواع ایثار

ایثار، انواع فراوانی دارد که برای نمونه؛ مهم ترین آنها بیان می شود:

1.4.ایثار در مال

بررسی متون دینی نشان می دهد که در قرآن و حدیث، بیشترین کاربرد کلمه «ایثار» و آنچه این معنا را می رساند، در ایثار مالی است و این، بدان جهت است که نیازهای مالی، از گسترده ترین و ضروری ترین نیازهای انسان است. ایثارگر تنها آن قسمت از اموالش را که به شخص خودش اختصاص دارد، می تواند ایثار کند و چنین حقی را نسبت به اموالی که باید صرف هزینه افراد تحت تکفل خود کند، ندارد و بخشش نفقه افراد یاد شده، نه تنها ایثار محسوب نمی شود، بلکه ناپسند و ممنوع است.

در زمان رسول خدا مردی انصاری، همه ی دارایی خود را به هنگام مرگ- که عبارت بود از پنج، شش برده- آزاد کرد و چیزی برای کودکان صغیرش باقی نگذاشت، مسلمانان پس از مراسم تشییع و خاکسپاری او، داستانش را برای پیامبر نقل کردند، آن حضرت فرمود: «اگر پیش از خاکسپاری مرا آگاه ساخته بودید، اجازه نمی دادم او را در قبرستان مسلمانان دفن کنید! او به چه مجوزی، فرزندان صغیرش را تهیدست گذاشته تا دست به سوی مردم دراز کنند؟!» (کلینی، 1407: 5، 67).

2.4.ایثار در جان

اهمیت و ارزش ایثار در جان، فراتر از ایثار در مال است. کمتر کسی است که حاضر شود زندگی دیگری را بر زندگی خود مقدم بدارد. حتی فرشتگانِ برجسته ای، مانند جبرئیل و میکائیل از این نوع ایثار تن می زنند (کراجکی، 1410: 2، 55). ایثار در جان، مرتبه انسان کامل است. از این رو؛ ایثار امام علی در لیلة المَبیت مورد ستایش خداوند متعال قرار می گیرد و خداوند، این چنین در نزد فرشتگان به آن مباهات می کند: «و کسانی از مردم، جانشان را برای به دست آوردن رضای خدا، سودا می کنند» (بقره: 207).

ایثارگران به واسطه ایمان راستین، به راحتی در صف مجاهدان راه خدا درآمده و با ایثار جان و مال، دین خدا را یاری می کنند. کسی که جان برکف از اسلام و مرزهای اسلامی دفاع می کند، خود را به آب و آتش می زند و چه بسا خون پاکش در راه پاسداری از اسلام و ارزش های اسلامی ریخته شود، بالاترین درجه ایثار و محبوب ترین مقام را نزد خدا دارد؛ چنانکه رسول خدا9 درباره ارزش خون پاک شهیدان راه خدا می فرماید: «هیچ قطره ای در پیشگاه خداوند، محبوب تر از قطره خونی نیست که در راه خدا ریخته می شود» (کلینی، 1407: 5، 53).

3.4.ایثار در دعا

از نکته های آموزنده در سیره اهل بیت عصمت و طهارت: ، مقدم داشتن دیگران در دعا است. امام کاظم از پدرانش چنین روایت کرده است: «فاطمه هرگاه دعا می کرد، برای زنان و مردان پرهیزگار، دعا می کرد و برای خودش دعا نمی کرد. به ایشان گفته شد: ای دختر پیامبر خدا! شما برای مردم، دعا می کنی و برای خودت دعا نمی کنی؟ فرمود: اول، همسایه، بعد، خانه!» (صدوق، 1385: 1، 182). پیروان برجسته اهل بیت: نیز از فضیلت این نوع ایثار، برخوردار بودند. زید نرسی می گوید:

با معاویة بن وهب، در موقف عرفات بودم و او مشغول دعا کردن بود. در دعایش کنجکاوی کردم. ندیدم که حتی یک کلمه برای خودش دعا کند؛ بلکه برای یکایک مسلمانان، به نام و نام پدرانشان، دعا می کرد، تا آنکه مردم کوچ کردند. به او گفتم: عمو جان! از شما چیز عجیبی دیدم.گفت: چه دیدی که تو را به تعجب وا داشته است؟ گفتم: در یک چنین مکانی، برادرانت را بر خودت مقدم می داری و به یاد یکایک افراد هستی! به من گفت: از این کار، تعجب مکن، پسر برادرم؛ زیرا من از مولایم و مولای تو و مولای همه مردان و زنان پرهیزگار - که به خدا سوگند، آقای گذشتگان و تمام کسانی است که بعد از پدران بزرگوارش باقی مانده اند- شنیدم - و کر باد این دو گوش معاویه و کور باد دو چشم او و به شفاعت محمد 9 نرسد، اگر نشنیده باشد - که فرمود: «هر کس پشت سر برادرش برای او دعا کند، فرشته ای از آسمان دنیا ندا در می دهد: «ای بنده خدا! هزار برابر اجر آنچه دعا کردی، برای خودت باد!» و فرشته ای از آسمان دوم، ندا در می دهد: «ای بنده خدا! و دویست هزار برابر آنچه دعا کردی، برای خودت باد!» و فرشته ای از آسمان سوم، ندا در می دهد: «ای بنده خدا! و سیصد هزار برابر آنچه دعا کردی، از برای خودت باد!» و فرشته ای از آسمان چهارم، ندا در می دهد: «ای بنده خدا! چهارصد هزار برابر آنچه دعا کردی، از برای خودت باد!» و فرشته ای از آسمان پنجم، ندا در می دهد: «ای بنده خدا! پانصد هزار برابر آنچه دعا کردی، از برای خودت باد!» و فرشته ای از آسمان ششم، ندا در می دهد: «ای بنده خدا! ششصد هزار برابر آنچه دعا کردی، از برای خودت باد!» و فرشته ای از آسمان هفتم، ندا در می دهد: «ای بنده خدا! هفتصد هزار برابر آنچه دعا کردی، از برای خودت باد!». آنگاه، خداوند - تبارک و تعالی- به او ندا در می دهد: «منم آن غنی ای که هرگز فقیر نمی شوم. ای بنده خدا! هزار هزار برابر آنچه دعا کردی، از برای خودت باد!». پس، ای برادرزاده! کدام یک بهتر و بزرگ تر است: آنچه من برای خود انتخاب کردم، یا آنچه تو مرا به آن توصیه می کنی؟ (راوندی، 1407: 289 – 290).

5.عوامل ایثار

عواملی که بر ایثار، مساعدت می کنند، عبارتند از:

1.بزرگداشت حقوق: اگر حقوق در نظر انسان، بزرگ داشته شود، آن را یکسره رعایت می کند و به آن جامه عمل می پوشاند و تباه کردن آن را ناگوار می داند و می داند که اگر به مقام ایثار نرسد، حقوق را چنانکه شایسته است، رعایت نکرده است. بنابراین، ایثارش را برای مراقبت از حقوق قرار می دهد؛

2.نفرت از خست: هرگاه انسان از خست، نفرت پیدا کند و آن را زشت بشمارد، خود را به ایثار ملزم می کند و راهی برای نجات از این نفرت کینه آلود، جز با ایثار نمی یابد؛

3.تمایل به مکارم اخلاقی: انسان بر حسب تمایل به خصلت های خوب اخلاقی ایثار می ورزد، برای اینکه ایثار، برترین درجه خصلت های بزرگوارانه اخلاقی است (بن حمید، بی تا: 3، 630).

به نظر می رسد که اسباب ایثار به این مقدار کافی نیست. درست است که اموری مانند: بزرگداشت حقوق، و بیزاری از بخل و رغبت به ارزش های اخلاقی در پیدایش خصلت ارزشمند ایثار کارساز است؛ لیکن پرسش اصلی این است که: این ویژگی هایی که عوامل ایثار شمرده شده اند، چگونه در انسان تحقق پیدا می کنند؟ و چه کسی به دلیل رغبت به ارزش های اخلاقی و نفرت از حرص و خِست و برای رعایت حقوق دیگران ایثار می کند و خواست دیگران را بر خواست خود مقدم می دارد؟

بررسی دقیق برای پاسخ دادن به این پرسش نشان می دهد که ایثار، ریشه ای جز ایمان ندارد. تقویت صفات نیکویی که به صفت ایثار منتهی می شوند نیز تنها در سایه ایمان امکان پذیر است. از این رو، در مکاتب مادی سخن از ارزش های اخلاقی، شوخی است و هدفی جز فریب دادن و گمراه کردن افکار عمومی ندارد. بر این پایه، هرچه ایمان در وجود انسان تقویت شود، به خصلت ارزشمند ایثار نزدیک تر می گردد و به فرموده امام علی 7 «انسان، در بالاترینِ مراتب ایمان ایثارگر می شود» (تمیمی آمدی، 1410: 90) و به فرموده امام صادق 7؛ «بندگانی کامل اند که در سختی، دیگران را بر خود، مقدم می دارند» (مجلسی، 1403: 64، 351).

انسان پرهیزگاری که خود را در تحت تدبیر خدا می داند و او را روزی بخش مهربان می شناسد، از بذل دارایی های خود -که جملگی دارایی خدا است- واهمه ای ندارد. اگر انسان به وعده خدا ایمان داشته باشد و خود را در همه دادوستدها در تعامل با او بداند (نه در تعامل با مردم)، به او توکل می کند و هرگز او را بخیل و یا نعمت های بی کرانش را محدود نمی بیند. پس هرچه ایمان کامل تر شود، قدرت ایثارگری در انسان افزون می گردد تا به مرتبه ایثار جان و جانبازی می رسد. و از موانع ایثار، ایمان نداشتن به پاداش الهی و تأثیر آن در سعادت دنیوی و اخروی است.

6.آثار و برکات ایثار

ایثار نقطه مقابل استئثار (انحصارطلبی) است. هرچه استئثار برای جامعه مطلوب انسانی زیانبار و برای وحدت و انسجام آن ویرانگر است؛ ایثار، سودمند و سازنده است. اسلام، در مقابل مکاتب مادی - که فرهنگ خودخواهی و خودپرستی را تبلیغ و ترویج می کنند- خودخواهی را ریشه مفاسد فردی و اجتماعی می داند و با ترویج فرهنگ ایثار و از خودگذشتگی می خواهد این ریشه خطرناک را بخشکاند. البته با نگاهی دقیق و عمیق در می یابیم که اسلام با این اقدام خودخواهی فطری انسان را هدایت و منافع واقعی و دراز مدت او را فراهم کرده است. ایثارگر، علاوه بر مزین شدن به بهترین فضیلت های اخلاقی و دستیابی به مقامی والا و ارجمند به برکات متعددی نیز می رسد که برخی از آنها بیان می شود:

1.رستگاری: قرآن کریم در انتهای آیه ایثار، برکات فردی و اجتماعی آن را در جمله ای خلاصه کرده، می فرماید: «و آنها که از خست نفس خویش مصون بمانند، آنان همان رستگاران اند» (حشر: 9). فَلاح و رستگاری، از مهم ترین برکاتِ ایثار و مبارزه با خودخواهی و خست است و آن عبارت است از: کامیابی و رسیدن به همه ی خواسته های حقیقی فردی و اجتماعی؛[1]

2.کمال اخلاقی: ایثارگر قبل از ایثار، فرومایگی هایی همانند بخل، حرص، مال دوستی و... را زیر پا نهاده، سپس از مرز فضیلت هایی چون پرداخت حقوق، سخاوت، انفاق و احسان نیز گذشته تا به مرز ایثار رسیده است. از این رو، امام علی 7 می فرماید: «مکارم اخلاقی، جز با عفت و ایثار کامل نمی شود» (تمیمی آمدی، 1410: 781). انسان های ایثارگر خود را می سازند و منافع حقیقی و همیشگی خود را فراهم می کنند و به تعبیر قرآن کریم: «اگر نیکی کنید، به خودتان نیکی کرده اید» (اسراء: 7). به عکس، مادی گرایان و خودخواهان، خود را تباه می کنند و منافع حقیقی و همیشگی خود را از دست می دهند و به تعبیر دقیق قرآن کریم، فراموشی خدا فراموشی خویش است: «خدا را فراموش کردند. خداوند هم آنان را دچار خودفراموشی کرد» (حشر: 19)؛

3.سروری: امام علی می فرماید: «با ایثار دیگران بر خویشتن، سروری می یابی» (تمیمی آمدی، 1410: 302)؛

4.ارفاق و بهشت الهی: خداوند متعال در مناجات با موسی - پیرامون ایثارگران- فرمود: «ای موسی! هر یک از آنان (ایثارگران) هر عملی که در عمر خویش انجام داده باشد، از محاسبه آن چشم می پوشم و هر جای بهشت را که بخواهد، او را اسکان می دهم» (أبی فراس، 1410: 1، 173)؛

امام باقر  می فرماید: «خداوند، بهشتی دارد که جز سه کس وارد آن نمی شود: مردی که برضد خود به حق داوری کند؛ مردی که برای خدا به دیدن برادرش برود و مردی که برای خدا برادر پرهیزگارش را بر خویشتن مقدم بدارد» (کلینی، 1407، 2، 178)؛

5.محبوب خدا و خلق: گسترش فرهنگ ایثار در جامعه، نه تنها منافع شخصی ایثارگران را تهدید نمی کند، بلکه آنان را محبوب خدا (همان: 4، 41) و خلق (تمیمی آمدی، 1410: 302) می کند و موجب دستیابی آنان به بهترین زندگی ها در جهان جاوید می شود (مجلسی، 1403: 7، 211 – 212). علاوه بر این، ریشه مفاسد اجتماعی را نیز می سوزاند و منافع مادی و معنوی جامعه بشر را فراهم می کند.

7.آداب ایثار

رعایت آداب ایثار شرط تحقق مفهوم ایثار به عنوان ارزشی مهم اخلاقی هست؛ ایثار، نشانه برترین امتیاز در روابط انسانی، مردم گرایی و غم خواری است که از ایمان سرشار، محبت به خدا و مردم و احساس وظیفه اجتماعی سرچشمه می گیرد و با آداب ویژه ی خود صورت می پذیرد که برخی از آنها بدین قرار است:

الف. اخلاص

نخستین ادبِ ایثار، اخلاص است. زیبایی و ارزشمندی ایثار در صورتی است که این کار سترگ در راستای خشنودی خدای بزرگ و خالصانه انجام گیرد و هیچ گونه چشم داشتی از نیازمند و دیگران نداشته باشد. چنانکه اهل بیت پیامبر، هنگام ایثار نان شب خود به مسکین و یتیم و اسیر، گفتند: «تنها برای رضای خدا به شما غذا دادیم، هیچ پاداش و سپاسی از شما توقع نداریم» (انسان: 9). اگر اخلاص نباشد «مقدم داشتن دیگری» تحقق پیدا نمی کند. وقتی کسی با انگیزه ای غیرالهی، چیزی را به دیگری می دهد که خود بدان نیازمند است. درواقع، آن را به خودش داده است؛ چراکه انگیزه نفسانی و خودخواهی، او را وادار به این عمل کرده است.

ب. علاقه مندی

دومین ادب ایثار، علاقه مندی به چیزی است که ایثار می شود؛ امام باقر درباره آیه شریفه: «و خوردنی را با وجود دوست داشتن آن، اطعام می کنند» فرمود؛ «یعنی با وجود میل و علاقه خودشان به آن خوراک» (صدوق، 1376: 261). اگر علاقه مندی به آن نباشد، «مقدم داشتن دیگران» بی معنا است.

ج. مقدم داشتن نزدیکان

مقدم داشتن نزدیکان و کسانی که فراهم کردن نیازهای زندگی آنان بر انسان واجب است، از دیگر آداب ایثار است؛ زیرا مقدم داشتن دیگران بر «نزدیکان»، به عقل و شرع صحیح نیست. سماعه می گوید: از امام صادق پرسیدم: مردی تنها خوراک روزانه خود را دارد. آیا کسی که [تنها] خوراک روزانه خود را دارد، با کسی که چیزی ندارد، همدردی کند [و خوراکش را به او بدهد]؟ و کسی که خوراک یک ماه خود را دارد، با کسی که کمتر از آن دارد، همدردی کند؟ و در مورد سال هم به همین سان؟ یا آنکه اینها همه، همان کفافی است که ملامتی بر [اندوختن و ایثار نکردن ] آن نیست؟ آن حضرت فرمود: «مطلب، دو تاست: [یکی اینکه ] برترینِ شما کسی است که در ایثار کردن و بخشیدن حق خود، حریص تر باشد؛ زیرا خداوند عزوجل می فرماید: «و بر خویشتن، مقدم می دارند، هرچند خودشان نیازمند باشند». مطلب دیگر اینکه بر کفاف، ملامتی نیست. دستِ دهنده بهتر از دست گیرنده است و [در اعطا و ایثار] از خانواده ات آغاز کن» (کلینی، 1407: 4، 18).

د. مقدم داشتنِ اهل ایمان

ادب دیگر ایثار، مقدم داشتنِ اهل ایمان است. ایثار باید هدفدار و حساب شده انجام گیرد و این نهال مستعد در زمین قابل رشد کاشته شود و پرهیزگار، کسی را بر خویش مقدم دارد که دست کم از لحاظ فکری و عقیدتی هم طراز او باشد، نه اینکه دسترنج خویش را به افراد لاابالی، منافق یا کافر ببخشد و خود را بیچاره و زمین گیر کند. چنانکه از امام علی روایت شده: «با دیگر مردمان، به انصاف رفتار کن و با پرهیزگاران، به ایثار» (تمیمی آمدی، 1410: 467).

هـ. مقدم داشتن نیازمندتر

این ادب نیز از مقومات مفهوم ارزشی ایثار است؛ زیرا فراهم کردن نیازهای ثانویه دیگران با هزینه نیازهای اولیه خود ارزش محسوب نمی شود. از این رو، امام علی 7 درباره آیه ایثار می فرماید: «آنچه را که او (دیگری) بدان نیازمندتر از توست، بهره خویش مساز» (کوفی اهوازی، 1404: 45).

و. برخورد خوش

ادب برخورد ایثارگر با طرف ایثار بی تردید، رعایت این ادب، شرط کمال ایثار است و بدون آن، گاه ایثار ارزش اخلاقی خود را از دست می دهد و به فرموده امام علی: «خوش رو، از ترش روی ایثارگر بهتر است» (تمیمی آمدی، 1410: 726).

8.نتیجه گیری

ایثار و ازخودگذشتگی از مکارم اخلاق اجتماعی در زندگی و از مهم ترین فضایل اخلاقی است؛ از این رو؛ برای هدایت جامعه و در همه زمان ها و موقعیت ها، موعظه و راهنمایی به تنهایی کافی نیست، بلکه باید در مواردی ایثار کرد و متخلق به این اخلاق الهی شد.

ایثار و فداکاری که پای گذاردن بر هوای نفس است، به وارستگی از دنیا و رفع تعلقات مادی می انجامد. انسان با مقدم داشتن دیگران روح خود را از اسارت خواهش های دنیوی می رهاند. ایثار جان انسان را از تلاطم در مقابل کم و زیاد زخارف دنیا حفظ می کند و ظرف وجودی او را می گستراند. تلطیف روح برای رسیدن به کمال و ایجاد روحیه وارستگی حاصل این تلاش اخلاقی است. از این رو، رشد انسان، در سایه ایثار و سخاوت است که نشانگر نوع دوستی و دلسوزی و محبت است. اگر همه ی مردم از امکانات یکسان برخوردار باشند، زمینه ای برای بروز این کمال اخلاقی؛ یعنی ایثار و نشانه های آن، باقی می ماند.

فهرست منابع

1.قرآن کریم

2.ابن فارس، أحمد (1404ق) معجم مقاییس اللغة، قم، مکتب الاعلام الاسلامی، چاپ اول.

3.بن حمید، صالح (بی تا) موسوعة النضرة النعیم فی مکارم اخلاق الرسول الکریم9، جده، دار الوسیله، چاپ چهارم.

4.تمیمی آمدی، عبد الواحد بن محمد (1410ق) غرر الحکم و درر الکلم، قم، دار الکتاب الإسلامی، چاپ دوم.

5.جعفر بن محمد (1400ق) مصباح الشریعة، اعلمی، بیروت، چاپ اول.

6.حسینی زبیدی، محمدمرتضی (1414ق) تاج العروس من جواهر القاموس، بیروت، دار الفکر للطباعة و النشر و التوزیع، چاپ اول.

7.راغب اصفهانی، حسین بن محمد (1412ق) مفردات الفاظ قرآن، بیروت، دار القلم، چاپ اول.

8.صدوق، محمد بن علی (1376ش) الامالی، تهران، کتابچی، چاپ ششم.

9.صدوق، محمد بن علی (1378ق) عیون اخبار الرضا7، تهران، نشر جهان، چاپ اول.

10.صدوق، محمد بن علی (1385ق) علل الشرائع، قم، کتاب فروشی داوری، چاپ اول.

11.قطب الدین راوندی، سعید بن هبة الله (1407ق) الدعوات (سلوة الحزین)، قم، انتشارات: مدرسه امام مهدی(عج)، چاپ اول.

12.کراجکی، محمد بن علی (1410ق) کنز الفوائد، قم، انتشارات: دار الذخائر، چاپ اول.

13.کلینی، محمد بن یعقوب (1407ق) الکافی، تهران، دار الکتب الإسلامیة، چاپ چهارم.

14.کوفی اهوازی، حسین بن سعید (1404ق) المؤمن، قم، مؤسسة الإمام المهدی(عج)، .

15.مجلسی، محمدباقر (1403ق) بحار الانوار، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، چاپ دوم.

16.مصطفوی، حسن (1368ش) التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، چاپ اول.

17.نراقی، مهدی بن ابی ذر (بی تا) جامع السعادات، بیروت، مؤسسه الأعلمی للمطبوعات، چاپ چهارم.

18.ورام بن أبی فراس، مسعود بن عیسی (1410ق) تنبیه الخواطر و نزهة النواظر المعروف بمجموعة ورام، قم، مکتبة الفقیه، چاپ اول.

پی نوشت

[1] فلاح؛ کامیابى و رسیدن به خواسته‌هاست، و بر دو قسم است: دنیوى و اخروى (راغب اصفهانى، 1412: 644).