اطلاعات جامع و علمی درباره گیاه دارویی چای ترش ( چای مکی ) ۱

معرفی گیاه دارویی چای ترش

مقدمه
گیاهان از ابتدای تمدن بشرتاکنون کاربردهای متنوعی داشته اند گروهی به عنوان ماده غذایی تامین کننده نیازهای تغذیه ای هستند، گروهی خاصیت دارویی داشته و تسکین دهنده آلام جسمی می باشند. گیاهان دارویی اگر چه از دیر باز برای آدمیان آشنا و در بسیاری از مواقع مرهم دردهای بشر بوده است. اما پیشرفتهای علمی و فناوری طی دو دهه اخیر اهمیت و نقش سازنده گیاهان دارویی در تامین نیازهای بشر به ویژه در حیطه دارو و درمان دو چندان ساخته است. همچنین با توجه به عوارض جانبی ناشی از استفاده داروهای شیمیایی بیشتر کشور های دنیا به داروهای گیاهی و گیاه درمانی روآورده اند. تا بدانجا که 80 درصد داروهایی عرضه شده در برخی کشورها منشا گیاهی و طبیعی دارد. کشور ایران دارای شرایط آب و هوایی متنوعی می باشد 11 اقلیم از 13 اقلیم جهانی، که این امر خود موجب تنوع رشد گیاهان مختلف منجمله گیاهان دارویی شده است. بهره برداری از این گیاهان هنوز آنطور که در کشورهای مترقی دنیا معمول است در کشور ما مورد توجه قرار نگرفته است. علت آن عدم شناخت مردم از خواص این گیاهان می تواند باشد امروزه در بسیاری از کشورهای دنیا من جمله شرق آسیا، اروپا گرایش شدیدی به جمع آوری و همچنین تولید گیاهان دارویی بوجود آمده است. استان سیستان و بلوچستان بدلیل برخورداری از تنوع اقلیمی، محل و رویشگاه طبیعی تعداد زیادی از گیاهان دارویی می باشد. از بین 295 گونه گیاه دارویی که در سطح استان جمع آوری شده 190 گونه از لحاظ نیاز اکولوژیک در کشور هند مشترک هستند که این نشان از دامنه سازگاری بالای این گونه های با ارزش با شرایط محیطی مختلف دارد که با کشت گونه های مستعد گیاهان دارویی در دو فصل زارعی (پائیز و بهار) اولا گامی در جهت تغییر در الگوی کاشت ثانیا افزایش در آمد کشاورزان منطقه و اشتغالزایی ثالثا گامی در حفظ و نگهداری ذخایر ژنتیکی گیاهی منطقه برداشه شود. براساس گزارش FAO ارزش صادرات گیاهان دارویی در سال 1995 در چین بالغ به 880 میلیون دلار بوده است. چای مکی گیاهی دو منظوره است که اجزای مختلف آن میوه، فیبر، چوب مورد استفاده قرار می گیرد به طور کلی در بسیاری از کشورها، کاسبرگ این گیاه به خاطر خواص دارویی و همچنین در صنایع غذایی استفاده می شود و الیاف و چوب آن در تولید خمیر کاغذ مورد استفاده قرار می گیرد. این گیاه در ایران می تواند بعنوان یک محصول جدید مطرح باشد. در زراعت هر گیاه دارویی، استفاده از حداکثر ظرفیت محیط و تعیین مناسب ترین شرایط رشد، در راستای افزایش عملکرد و حداکثر رسانیدن بهره وری، امری مهم و مد نظر مدیریت زراعی می باشد .

تاریخچه چای مکی
بیش از 300 گونه از این گیاه در سراسر جهان در مناطق گرمسیر و نیمه گرمسیر یافت می شود. موطن اصلی این گیاه غرب آفریقا است و امروزه در سطح وسیعی در غرب آفریقا، آسیا، استرالیا از هند تا مالزی، اتریش، آمریکای مرکزی و بسیاری از کشور‍ های گرمسیر کشت می شود. دانه ها توسط برده های آفریقایی به دنیای جدید آورده شده است. این گیاه در نواحی تولید کننده به نام روسل در ساوانا نیجریه از بیشترین محبوبیت و پذیرش برخوردار است و در این منطقه به صورت گیاه زراعی کشت می شود ( Ibrahim,1998) ((Morton,1987. خوراکی بودن کاسبرگها در جاوا در سال 1687 ثبت شده است. روسل در برزیل در قرن 17 و در جامائیکا در سال 1707 و در گواتمالا در سال 1840 کشت می شده است( (Morton,1987. در سال 1909 حدود 6/1 هکتار در کوئیزلند کشت می شده است. در ایسلند شخصی به نام مایو و گیاه شناسان دیگر تخمین زدند که در ایسلند و هاوایی سطح زیر کشت روسل 81 هکتارمی باشد. چای مکی بومی ایران نمی باشد و کشت این گیاه در ایران تنها در سیستان و بلوچستان گزارش شده است (خورسندی ، سید هادی 1380). سطح کشت چای مکی در استان سیستان و بلوچستان 80 هکتار می باشد که در زابل در سال 1379 در پژوهشکده کشاورزی زابل کشت شده است. پراکنش این گیاه در استان سیستان و بلوچستان مطابق نقشه زیر ذکر شده است (صندوقداران، 1379).

خصوصیات گیاه شناسی
چای مکی با نام علمی ( Hibiscus Sabdariffa) از خانواده مالواسه (Malvaceae)، گیاهی یکساله، شاخه دار، ارتفاعی حدود 429- 64 سانتی متر، رنگ آن سبز تیره متمایل به قرمز (Duke,1983). دارای پایه کروموزومی) 18=(x می باشد و بصورت تتراپلوئید )72=n4 (وجود دارد (James&Duke,1983). برگها متناوب، رگبرگها پنجه ای و برگها دارای 7- 3 لوب و حاشیه برگها دندانه ای، بدون کرک، دمبرگ بلند یا کوتاه دارند (James&Duke,1983). گلها بزرگ و دمگل کوتاه، رنگ آن قرمز متمایل به زرد با مرکز تیره، هرمافرودیت می باشد. میوه ها 5/2 سانتی متر طول دارند و بوسیله کاسبرگهای گوشتی مانند که محتوی 34- 22 دانه در هر کپسول می باشد احاطه شده اند، دانه ها به رنگ قهوه ای تیره و جوانه زنی بذر بصورت اپی ژیل ( برون زمینی ) می باشد. گیاهی خودگشن و این مقدار از 68 %– 2% متغیر و توسط حشرات هم گرده افشانی می شود. دارای یک ریشه راست و عمیق و قابل نفوذ می باشد (Duke,1983). نام محلی این گیاه علاوه بر روسل در نواحی انگلیسی زبان سورل، روزل، سورل قرمز، سورل جامائیکایی، سورل هندی، سورل گینه ای و در فرانسه اوسلد و در آفریقای شمالی و خاور نزدیک روسل کاکاد نامیده می شود. در ایران این گیاه و محصول کاسبرگ آن بنامهای چای مکی یا چای مکه، چای قرمز و چای ترش شناخته می شود .

واریته های متعددی شناخته شده اند که معروفترین آنها عبارتند :
1- واریته سابداریفا
گیاهی یکساله، راست، درختچه ای، انبوه، ارتفاع ( 4/2 ) متر، ساقه ای قوی، صاف یا نسبتاً صاف، استوانه ای شکل و قرمز می باشد. برگها بزرگ، منفرد و متناوب با رگبرگهای پنجه ای قرمز رنگ ( 12 – 5/7 ) سانتی متر طول، سبز رنگ و با دمبرگ کوتاه یا بلند هستند . برگها در گیاهچه ها ی جوان و برگهای بالایی گیاهان پیر ساده و شبیه هم هستند. برگهای پایین تر 5 – 3 و یا حتی 7 لوب عمیق دارند. حاشیه برگها دندانه ای است. گلها به صورت منفرد در زاویه برگ ایجاد می شوند، ( 5/12 ) سانتی متر عرض داشته و به رنگ زرد یا نخودی می باشد. گلبرگها سفید با مرکز قرمز رنگ در پایه میله پرچم واقع شده اند و زمانیکه در انتهای روز، پژمرده می شوند رنگ آنها بنفش می گردد. دارای کاسبرگ خوراکی قرمز تا زرد کمرنگ، که این واریته الیاف کمتری دارد (Duke,1983). کاسبرگ به رنگ قرمز می باشد و از 5 کاسبرگ بزرگ با یک اپی کالیکس 12- 8 قسمتی، تشکیل یافته و پیرامون پایه می باشد که شروع به بزرگ شدن، گوشتی شدن، انحنا یافتن همراه با آبدار شدن و (7/5 – 2/3 ) سانتی متر طول داشته و کپسول های مخملی را کاملاً احاطه، که این کپسول ها 2- 5/1 سانتی متر طول دارند، کپسولها قبل از رسیدن سبز، 5 برچه ای بوده و در هر برچه 2 ردیف دانه وجود دارد که در هر ردیف 4- 3 دانه قهوه ای روشن کلیوی شکل، 5- 3 میلی متر طول و کاملاً کرک دار هستند. کپسولها در موقع خشک شدن قهوه ای و در این زمان دانه ها رسیده می باشند و با شکاف های اولیه کپسول باز می شود و دانه ها ریزش می کند(Morton,1987 ). ( 56 و59). در آفریقا در خط استوا گیاهان وحشی این گونه در نقاطی که درجه حرارت بین 15 تا 30 درجه سانتی گراد باشد رشد می کند. چای ترش گیاهی خود گشن می باشد و به دلیل گرده افشانی توسط حشرات میزان کمی هم دگرکشنی در آن صورت می گیرد،که بین 68/0 -2/ درصد متغیر است. پایه کروموزومی چای ترش 18=X بوده و عمدتاً به صورت آلوپلی پلوئیدی (72=n 4) وجود دارد. در گیاه چای ترش صفت ساقه قرمز غالب بوده و رنگ سبز ساقه یک صفت مغلوب است (بوته های همو زیگوت دارای ساقه به رنگ سبز می باشد) و همچنین شکل لوبی در برگها نسبت به شکل غیر لوبی غالب می باشد یا بریدگیهای کم عمق برگ بیشتر انواع خوراکی نسبت به بریدگیهای عمیق حالت مغلوب را نشان می دهد (70و71).

2- واریته آلتیزیما
گیاه یکساله، کم شاخه ، راست ، با ارتفاع ( 8/4 ) متر می باشد. بیشتر بخاطر الیاف کشت می شود و از کاسبرگ آن کمتر استفاده می شود ( Duck,1983). در هندوستان، هند شرقی، نیجریه و تا اندازه ای در بعضی از نقاط گرمسیر در آمریکا کشت می شود. ساقه های این واریته سبز و برگهای آن سبز، گاهی برگها رگبرگهای قرمز دارند. گلها به رنگ زرد و کاسبرگهایش قرمز یا سبز، غیر گوشتی، خاردار و مصرف غذایی ندارد ( Morton,1987 ) .

3- ریکو
در سال 1912 نامگذاری شد. گیاهی با رشد نسبتاً کم، بوته ای، معمولاً برگها ساده که در مدت زمان طولانی بوجود می آیند و اغلب مواقع دارای 3 لوب می باشند. گلها دارای چشم ها ( نقاط ) قرمز تیره و دانه های گرده آن زرد طلایی است. کاسبرگ در زمان بلوغ دارای 5 سانتی متر طول و 2/3 سانتی متر عرض دارد. براکته ها ( برگک ها ) به صورت افقی هستند. بیشترین محصول هر گیاه کاسبرگ آن است برای آب میوه و شربت استفاده می شود و رنگ آن قرمز تیره است ( Morton,1987 ).

4- ویکتور
گیاهی با ارتفاع 13/2 متر ، راست و تنومند است . گلها دارای چشم ها ( نقاط ) قرمز تیره و دانه های گرده قهوه ای طلایی می باشد. ویکتور در بعضی جاها زودتر نسبت به ریکو شکوفه می دهد. کاسبرگها نسبت به کاسبرگهای ریکو بلندتر هستند. براکته ها ( برگک ها ) بلند تر ، طولانی تر و دارای فرورفتگی به سمت بالا هستند . و عصاره آن در آب میوه، مربا و شربت مصرف می شود و کاملاً قرمز است ( Morton,1987 ).

5- آرچر
این گیاه بعضی اوقات روسل سفید نامیده می شود . گیاهی بلند و قوی شبیه ویکتور ولی ساقه های آن سبز رنگ است . گلها زرد و دانه های گرده قهوه ای است. کاسبرگها سبز رنگ یا سبز متمایل به سفید و کوچکتر نسبت به دو واریته دیگر، اما محصول این گیاه خیلی بیشتر است. عصاره و آب میوه و دیگر محصولات تقریباً بدون رنگ است . میوه های سبز روسل رشد داده می شود در سرتاسر سنگال ، مخصوصاً در ناحیه کاپ ورت مثل یک سبزی بیشتر مورد استفاده قرار می گیرد (Morton,1987 ) .

6- سایر واریته ها:
واریته های خوراکی چای مکی، مصری ( V.Masri )، سودانی(V.Sudani ) ، (Sabhi 17 dark color ) ، (Sabahia 17 light color ). تعدادی از واریته های فیبری چای مکی عبارتند از Hs24 , Hs7910 , Hs4288 , Amv1 , Amv2 , Asop3
اکولوژی چای مکی
بهترین نواحی کشت این گیاه نقاطی است که دارای 125 میلی متر بارندگی و حداقل دمایی 15 درجه سانتی گراد در اول فصل رشد باشد. آب وهوای مطلوب باعث رشد سریع و منظم می شود در این نواحی درجه حرارت نباید کمتراز 21 درجه سانتی گراد برای 4 تا 8 ماه باشد (59). زمان کشت گیاه بسته به نوع استفاده آن فرق می کند در فلوریدای جنوبی اگر منظور تولید کاسبرگ باشد کشت از اردیبهشت تا اواخر خرداد ماه انجام می شود و اگر منظور استفاده از شاخ و برگ آن باشد کشت در اسفند ماه صورت می گیرد (48).

1- درجه حرارت
این گیاه در طول رشد به 8- 4 ماه درجه حرارت شبانه بیشتر از 21 درجه سانتی گراد نیاز دارد. درجه حرارت مناسب برای جوانه زنی بذر 35 – 25 درجه سانتی گراد و 12 ساعت روشنایی و 12 ساعت تاریکی می باشد (Duke,1983 ). چای مکی به یخبندان بسیار حساس ، و در نواحی گرمسیری و نیمه گرمسیری تا ارتفاع 900 متری از سطح دریا بیشترین رشد را دارد. درجه حرارت مناسب برای رشد 5/27 –5/12 درجه سانتی گراد است (Duke,1983 ). این گیاه به متوسط دما 15 درجه سانتی گراد در زمستان و 28 درجه سانتی گراد در تابستان نیاز دارد . محدوده دمایی مناسب برای رشد بین36- 10 درجه سانتی گراد و اپتیمم دما بین 32- 16 درجه سانتی گراد است. در محدوده طول جغرافیایی 100 درجه و 300 درجه عرض جغرافیایی رشد می کند گیاهی سه کربنه بوده بسته به نوع استفاده 8-4 ماه زمان نیاز دارد. چای ترش به یخبندان حساس می باشد و بیشترین رشد را در نواحی گرمسیری و نیمه
گرمسیری دارد. (41).

2 – نور
چای مکی گیاهی سه کربنه(3 C)و به 13 ساعت نور خورشید در طول 5- 4 ماه اول رشدش نیاز دارد تا از گلدهی زودرس آن جلوگیری شود. این گیاه را باید در مناطق با نور کافی کشت کرد و از کشت و کار آن در مکان های سایه خودداری کرد. همچنین روشنایی بلند مدت به صورت 4- 3 ماهه از عوامل بحرانی رشد است (Duke,1983 ). چای مکی گیاهی روز کوتاه که به تغییرات طول روز بسیار حساس است . گلدهی وقتی روزها کوتاهتر می شونداتفاق می افتد ، تعیین تاریخ کاشت بیشتر تحت تاثیر طول روز ، و کمتر تحت تاثیر نیاز رطوبتی قرار می گیرد. این گیاه از نظر واکنش نسبت به طول روز یک گیاه آمبی فتوپریودیک است ( یعنی گلدهی آن هم در روزهای کوتاه و هم در روزهای فوق العاده بلند انجام می گیرد). گلدهی این گیاه در شرایط روز کوتاه و نور مداوم القاء می شود. این گیاه فتوپریودیسم مشخص دارد و در محیط های مناسب کشت در روزهای کوتاه با 11 ساعت گلدهی می کند. در کشور امریکا این گیاه به علت روز کوتاه و یا زمستان زودرس گل نمی دهد (Duke,1983 ). گل دادن با کوتاه شدن روزها و کاهش شدت نور تحریک می شود.

3- رطوبت
این گیاه با اقلیم های استوایی که ریزش باران سالیانه به مقدار 2000- 1500 میلی متر و با ارتفاع 600 متر از سطح دریا تطابق بیشتری دارد (Duke,1983 ) و همچنین گزارش شده است که در برابر باران سالیانه به مقدار 4290- 640 میلی متر مقاوم است ( James & Duke,1983 ). این گیاه به بارندگی ماهیانه از 250- 125 میلی متر در 4- 3 ماه اول رشد و حدود 1820 میلی متر در طی فصل رشدش نیاز دارد (Morton,1987). این گیاه دوره های خشکی را تحمل می کند و دوره های خشکی در ماههای آخر رشد مطلوب می باشد جایی که بارندگی کم و ناکافی باشد آبیاری به طور منظم می تواند نتیجه موثری داشته باشد. میزان بارندگی سالیانه مناسب برای رشد3500 – 500 میلی متر است و مناسب ترین بین 3000 – 1000 میلی متر است. بعضی واریته ها محصول رضایت بخشی را در نواحی گرم و مرطوب می دهند، اگر چه اغلب آنها اندکی به خشکی مقاومند. میزان رطوبت نسبی هوا تقریباً 85 – 75 درصد در طول دوره رشد مناسب می باشد (Morton,1987). آبیاری به طور منظم در نقاطی که این میزان بارندگی وجود ندارد ضروری می باشد. معمولا در این نقاط زمان آبیاری هر 15 تا 20 روز در طی کشت می باشد. در دو مرحله نیاز آبی گیاه افزایش می یابد.

4- خاک
این گیاه در تمام خاکها، سبک(شنی)، متوسط (لومی)، سنگین(رسی) البته با داشتن زهکشی مناسب خوب استفاده می کند و همچنین از نظرpH می تواند خاکهای اسیدی، خنثی، قلیایی را تحمل کند. نیاز به خاکهای مرطوب دارد. خاک به طورمتوسط باید دارای34 درصد رطوبت باشد. تغییرات رطوبت خاک بین 14 درصد برای فصل خشک و 60 درصد برای فصل پر آب فرق می کند. این گیاه خاک فقیر را بخوبی تحمل می کند و در خاکهای لومی شنی با هوموس مناسب به خوبی رشد می کند. بیشتر ترجیح داده می شود در خاک کود داده شده با زهکشی مناسب کشت داده شود (Huxley,1995). این گیاه به یک خاک نفوذپذیر نیاز دارد. خاک لومی شنی که دارای هوموس باشد مناسب است. بنابراین با خاکهای متنوعی سازگار است و به شرایط غرقابی یا آب ایستادگی متحمل نخواهد بود (Morton,1987). pH مناسب برای این گیاه 5/8 – 5/4 و اپتیمم بین 5/7 – 5/5 می باشد (Duke,1983 ).

ترکیب شیمیایی چای مکی
کاسبرگ
1- موسیلاژ : کربوهیدراتی هستند با ساختمان شیمیایی بسیار پیچیده و با وزرن مولکولی زیاد، که بسته به نوع گونه میزان آن تغییر می کند، ماکزیمم محتوی موسیلاژ برای گونه های آمریکای مرکزی و مصری 28-24 درصد و برای گونه هندی 15 درصد می باشد که این میزان 35-22 روز بعد از گل دهی حاصل می گردد (Khafega,1980). بالاترین مقدار پکتین در کاسبرگهای این گیاه 45/2 درصد می باشد (Khafega,1980). مواد پکتینی شامل 5/64-63 درصد اسید گالاکتورونیک می باشد که عمدتاً به صورت نمک های منیزیم و کلسیم می باشد. پلی ساکاریدهای همراه با پکتین عمدتاً آرابینوز، گالاکتوز می باشد .(Franz,1992) کاسبرگ خشک شده شامل گوسی پتین فلانوئید، هیبیستین، سابدارتین می باشد. ماده اصلی رنگی هبیسین است که به عنوان یک دافنی فیلین ( نوعی دارو ) گزارش شده است. مقدار کمی دلفی نیدین 3- مونوگلوکوزید، سیانیدین 3- مونوگلوکوزید و دلفی نیدین نیز وجود دارد و درجه سمی بودن آن پایین است. ماکزیمم مقدار قندها در این گیاه در حدود 5-3 درصد بوده که در 30 روز پس از گل دهی حاصل شده است و با کامل شدن رشد کاسبرگ میزان نشاسته کاهش یافته و به 2 درصد وزن خشک می رسد (35 و 52).اسید گالاکتورونیک 5/64-63 درصد مواد پکتینی را شامل می گردد که به صورت نمکهای منگنز، کلسیم موجود می باشد. از پلی ساکاریدهای همراه با پکتین می توان به آرابینوز، رامینوز و گالاکتوز نام برد. ماکزیمم میزان پکتین در کاسبرگهای این گیاه 4-2 درصد می باشد (69 و 73).

2- آنتوسیانین
مقدار آنتوسیانین کاسبرگها بین 5/2-7/1 درصد وزن خشک می باشد، این میزان در چای مکی واریته سابداریفا 66-37 صدم وزن خشک گزارش شده است. سیانیدین 3- گلوکوزید و سیانیدین 3- سامبوبیوساید از آنتوسیانین های اصلی این گیاه می باشند. زمان رسیدن به ماگزیمم محتوای آنتوسیانین در گونه های مختلف متفاوت است، برای نژاد مصری 45-30 روز بعد از گل دهی، در نژاد هندی 45-35 روز بعد از گلدهی، در نژاد سنگالی 50-40 روز بعد از گلدهی و در نژاد آمریکایی و تایلندی 50-45 روز بعد از گلدهی می باشد.

دانه
1- چربی دانه
دانه های چای مکی به عنوان یک منبع جدید از پروتئین و لیپید مطرح می باشد. دانه چای مکی از 20 درصد روغن تشکیل شده است .(Komarov,1968) استرول های موجود در روغن دانه، 3/61 درصد بتا- سیتوسترول، کامپاسترول 5/16 درصد، کلسترول 1/5 درصد و ارگوسترول 2/3 درصد می باشد. این روغن سرشار از اسیدهای چرب غیر اشباع حدود 70 درصد می باشد که اسید لینولئیک فراوان ترین آنها (30-49 درصد) می باشد. اسید اولئیک (34 درصد، اسید پالمتیک (35 درصد)، اسید استاریک (4/3 درصد)، اسید مرسیتیک (2 درصد)، اسید پالمتیولئیک (2 درصد) از اسیدهای چرب مهم دانه روغن این گیاه می باشند James&Duke,1983)). دانه چای ترش حاوی 1/19 تا 22 درصد روغن است که غنی از اسید لینولئیک می باشد. روغن دانه این گیاه سطح بالایی از تری گلسیریدها و مقادیر نرمالی از استرولها و استرهای استرول را داراست. این روغن سرشار از اسیدهای چرب غیر اشباع (حدود 70 درصد) می باشد که اسید لینولئیک فراوان ترین آنها می باشد(65).

2- پروتئین دانه
دانه های چای مکی 25-18 درصد پروتئین دارا می باشند (Rao,1996). فراوانترین اسید آمینه های ضروری لوسین، لیزین و فنیل آلانین می باشد. و اسید آمینه اسیداسپارتیک رایج ترین و اسید های آمینه،ایزولوسین، تریپتوفان،والین و اسید آمینه های سولفوری ازکمیاب ترین اسیدهای آمینه در دانه این گیاه می باشد. پروتئین های دانه این گیاه درpH اسیدی و قلیایی فوق العاده محلول و در4= pH کمترین حل شوندگی را دارد. مهمترین بخش پروتئینی چای ترش لگوبرلین ها بوده به طوریکه دانه های چای ترش به عنوان یک منبع پروتئین جدید بخصوص در جیره غذایی طیور مطرح می باشد، میزان پروتئین دانه های این گیاه 3/29 درصد می باشد (36 و 67).

3- سایر ترکیبات شیمیایی
مقدار کربوهیدرات دانه های چای مکی تقریباً 6/26 درصد می باشد . مواد معدنی مهم در دانه ها پتاسیم ، منیزیم ، فسفر ، گوگرد ، کلسیم
می باشد. میزان کربوهیدرات دانه های چای ترش 6/27 درصد می باشد. پتاسیم، سدیم، فسفر، گوگرد، منیزیم، کلسیم از مواد معدنی مهم در دانه می باشد (36 و 67). احتمالا گوسیپول، اسید و تانن به میزان کمی در دانه وجود دارد (61).

موارد استفاده چای مکی
الف- استفاده های خوراکی
ا- کاسبرگ
کاسبرگ تازه برای سالاد، آشپزی با انواع آردها در پخت کیک، سوپ، سس، پودرهای خوراکی، استفاده می شود ( Facciola,1990 ). کاسبرگ دارای مقدار زیادی اسید سیتریک و پکتین می باشد که برای درست کردن مربا، ژله، مفید می باشد ( Duke,1983 ). به عنوان مکمل رنگ قرمز در چای گیاهی ( Down,1995 ) و به عنوان منبع جایگزین قهوه می باشد( Facciola,1990 ). کاسبرگ تازه پس از جوشاندن با شکر برای درست کردن شیرینی استفاده می شود (Facciola,1990 ) . یکی از مشهورترین نوشیدنی های تابستانی مکزیک است. در مصر روسل در تابستان به صورت سرد و در زمستان گرم مصرف می شود. در جامائیکا یک نوشیدنی قدیمی که در هنگام کریسمس مصرف می شود ( Morton, 1987 ). امروزه، گیاه روسل مورد توجه فراوان به عنوان غذا می باشد و داروسازان بیشتر نگران این هستند که احتمال دارد بعنوان محصول غذایی طبیعی و یک جانشین برای بعضی رنگ های ترکیبی مورد بهره برداری قرار می گیرد (Morton,1987 ). میوه های چای ترش در افریقا پس از چیدن از گیاه شسته شده سپس یک برش در زیر کاسبرگها ایجاد می کنند تا کاسبرگها از کپسول بذر جدا شده به صورت تازه خوری و به سالاد های میوه افزوده می شوند (56 و62). کاسبرگ این گیاه که به نام کاراک یا کاراکاد موسوم است طعمی ترش مزه داشته که به علت مقدار زیاد اسید سیتریک می باشد که همراه با اسید مالیک و مقدار کمی اسید تارتاریک در قطعات کاسبرگ وجود دارد. اسیدیته آن بر حسب اسید سیتریک در حدود 16 درصد بوده که به علت وجود موسیلاژ حالت ملایم تری در هنگام مصرف به این قطعات می دهد. اغلب مانند یک غذای فرعی پخته و با بادام زمینی سائیده شده و مصرف می شود (54). در پاکستان از ترکیبات شیمیایی چای ترش به خصوص پکتین آن در صنعت آب میوه استفاده می شود. در هند غربی و آمریکای مرکزی اسانس چای ترش را برای تولید نوشابه هایی مانند لیمونا که از کاسبرگ آن تهیه می شود و به عنوان یک نوشیدنی مورد استفاده قرار می دهند. مصریها چای ترش را در یک پارچ سفالین با کمی زنجبیل رنده شده و به میزان دلخواهی شکر و یخ مخلوط کرده و به عنوان یک نوشیدنی سنتی مصرف می کنند(56). بومیهای منطقه استوایی غرب افریقا جهت درست کردن یک نوشیدنی آب جوش را بر روی کاسبرگ چای ترش ریخته و در طول یک شبانه روز به حالت خود باقی گذاشته سپس مصرف می کنند (33). در ایالات متحده آمریکا اداره کنترل تغذیه و دارو اجازه استفاده از عصاره های این گیاه در مشروبات الکلی را داده است چون میزان جذب الکل را در بدن کاهش می دهد. برگهای جوان و ریشه های نرم چای ترش در سالادهای خام مصرف می شوند، یا مانند سبزیجات به تنهایی و یا ترکیب با سایر سبزیجات یا با گوشت و ماهی پخته می شوند ( 41 و49)، برگها و دانه های پودر شده در آفریقای غربی خورده می شوند. برگهای پخته گیاه در نواحی محل رویش به مصارف تغذیه می رسند. رنگدانه های قرمز موجود در کاسبرگ گوشتی آن در صنایع غذایی و آرایشی مورد استفاده قرار می گیرد (66). میزان آهن و منگنز کاسبرگ گیاه وقتی از 15 به 30 روز می رسد بالا رفته و در عوض محتوای روی و کلسیم آن پائین می آید. البته بر اساس واریته های مختلف این الگو تا اندازه ای متفاوت است ولی میزان مواد معدنی در این دوره بیشتر است. می توان با مخلوط کردن پودر کاسبرگ چای ترش با آرد گندم نان غنی از آهن تهیه نمود(35).

2- برگ
برگهای جوان و ساقه های نازک بیشتر در سالاد استفاده می شود(Kunkel,1984 ). برگهای سبز پخته شده یا ترکیب با سایر سبزیجات، گوشت و ماهی مصرف می شود (Morton, 1980 ). برگ سبز به عنوان سبزی خوراکی کاربرد دارد.

3- دانه
دانه ، بیشتر برای پودر در سوپ های روغنی و سوسیس مورد استفاده قرار می گیرد (Kunkel,1984). همچنین دانه ها به عنوان جایگزین قهوه به علت وجود خواص محرک جنسی استفاده می شود (Duke,1983 ). دانه های این گیاه ادرار آور است . روغن قهوه ای حاصل از دانه های این گیاه در التیام زخم ها و بیماری ها موثر است ( Morton, 1987). در هند از دانه های این گیاه به عنوان یک دارو برای سستی، گیجی و سوء هاضمه استفاده می شود و دانه آن غنی از چربی و پروتئین می باشد (61).

4- ریشه
ریشه، خوراکی می باشد اما زیاد مورد استفاده قرار نمی گیرد، زیرا حالت پودری کمتری دارد ( Cribb&andy,1967 ).
استفاده های پزشکی
روسل خنک کننده و آرام بخش، که بیشتر در موارد موضعی استفاده می شود. همچنین تاثیراتی برای پایین آوردن تب دارد. برگهایش
خاصیت ضد اسکوربیک ( کمبود ویتامین C ) و مصارف تغذیه ای دارد (Duke,1983 ). برگها در درمان سرماخوردگی، سرفه و در بعضی موارد به عنوان ضماء روی آبسه استفاده می شود. میوه ها نیز ضد اسکوربیک می باشد(Duke,1983 ). گل ها حاوی گوسی پتین،آنتوسیانین، گلیکوساید، هیبسین می باشد (Duke,1983 ). همچنین انرژی زا، باعث کاهش فشار خون، در درمان سوء هاضمه و ناراحتی های کبدی استفاده می شود. کاسبرگ در آب جوشیده می شود و به عنوان یک نوشیدنی برای افرادی که دارای حملات قلبی هستند استفاده می شود. از کاسبرگ خشک در نیجریه یک نوشیدنی غیر الکلی به نام زبو بدست می آید. این نوشیدنی در مقایسه با سایر نوشیدنی های بدون الکل بسیار ارزان می باشد ولی بواسطه عمر بسیار کوتاه آن (24 ساعت در دمای اتاق ) اگر منجمد نشود از قابلیت پذیرش محدودی برخوردار است. کاسبرگ باعث کاهش فشار خون و دارای خواص آنتی اسکوربیک می باشد. دانه ها نیز تقویتی و تب بر هستند. ریشه تلخ آن حالت تقویتی دارد و در گزارشات بیشتر به عنوان ضد عفونی کننده، تقویتی، هضم غذا، تقویت جنسی، سرطان، سرماخوردگی، سرفه، تب، حملات قلبی، بیماری های عصبی استفاده می شود (Duke,1983 ). همچنین باعث کاهش میزان جذب الکل و کاهش شدت اثرات الکل می شود (Duke,1983 ). همچنین از گلبرگ آن یک نوع رنگ زرد بدست می آید که مصرف پزشکی دارد (Komarov,1968 ). فشار خون سیستولیک بیماران گروه تجربی در مقایسه با زمان قبل ازمصرف در روز دوازدهم 2/11 درصد و سه روز پس از قطع مصرف چای فشار خون سیستولیک گروه تجربی و شاهد به میزان 9/7 درصد و فشار دیاستولیک آنها به میزان 6/5 درصد افزایش یافت. التهابات روده ای را فعال می نماید و غلظت خون را بالا می برد. برگهای آن خاصیت آرام بخش دارند و در درمان سرفه مورد استفاده قرار می گیرند(11).

سایر استفاده ها
الیاف بدست آمده از ساقه در صنعت نساجی، نخ و ریسمان استفاده می شود. دانه و کنجاله بذر نیز در تغذیه طیور استفاده می گردد(Komarov,1968 ). برای پاسخ دادن به تقاضای روز افزون صنعت کاغذ سازی به تولید منابع فیبری اهیمت زیادی داده شده است، بسیاری از گونه های گیاه فیبر دار مورد شناسایی کشت و مورد ارزیابی قرار گرفته است. از چای ترش به دلیل دارا بودن فیبر و میزان سلولز بالا کاغذ با کیفیتی تولید می شود لذا درصنعت کاغذ سازی اهمیت زیادی یافته است (52). این گیاه در صنعت نساجی و تهیه زغال چوب هم استفاده می شود (31). دانه و کنجاله بذر چای ترش در تغذیه طیور استفاده می گردد، کنجاله حاصله پس از روغن کشی حاوی مقادیر کمی از مواد ضد تغذیه ای از قبیل تانن، باز دارنده آلفا آمیلاز، بازدارنده پروتئازها، گوسیپول و اسید فایتیک است. قیمت کنجاله دانه چای ترش در کشور نیجریه قیمت کنجاله سویا است، بنابراین استفاده از آن در جیره طیور باعث کاهش قیمت جیره نسبت به کنجاله سویا می شود (65). در گذشته از این گیاه و گونه دیگری از آن برای انعقاد شیره کائوچوک حاصل از لندولفیا استفاده شده است(9 و45).

ارزش غذایی
کارشناسان تغذیه معتقدند دم کرده برگ این گیاه منبعی غنی از آهن و مس می باشد(39 و41). از پودر خوب آسیاب شده کاسبرگ می توان به عنوان طعم دهنده در کیک، شکلات، بستنی نیز استفاده نمود. با آسیاب کردن کاسبرگها و خیساندن آنها در آب و سپس صاف کردن می توان نوشیدنی خوش طعمی درست کرد (54). کاسبرگهای تازه حاوی کلسیم، نیاسین، آهن، ریبوفلاوین و رنگیزه هیبستین می باشد که یک آنتوسیانین است. کاسبرگهای خشک شده محتوای هیبستین، سابدارتین و فلونوئید گوسی پتلینت است(Morton,1987 ).

این مقاله به در خواست عضو محترم سایت جناب آقای محمود ناصری از شادگان خوزستان اضافه شد.