قالی (1)
نوعی فرشینه، که مصنوع ایرانی آن را محققان بی رقیب شمرده اند.
.I تاریخ. نمی توان تعیین کرد که از چه زمانی بکار بردن قالی گره بافته در ایران و برخی کشورهای اسلامی معمول شده است. اطلاعات درباره قالیهای زمان هخامنشی بسیار محدود است . اشارات مختصر گزنوفون را نمی توان دلیل بر آن دانست که در قرن 4 م.ق.م، قالی به معنای اخص کلمه در ایران وجود داشته است. شاید شبانان صحرانشین فلات ایران بافته هایی که طلایه های قالیهای امروز بوده است می ساخته اند. در زمان سلوکیان و اشکانیان نیز گویا فقط شبانان برای مصرف خود گلیمهایی می ساخته اند. مدارکی که از نیمه دوم عهد ساسانیان به جا مانده وجود قالیهای نفیس را در آن زمان تأیید می کند. در سالنامه های چین (595 617 ب. م) قالیچه های پشمی «کالای ایرانی» نامیده شده است. «قالیهای نرم» از جمله اشیایی بود که هراکلیوس در جنگهای خود با خسرو پرویز در اوایل قرن 7 م. به تاراج برد. فرشی که 15 سال بعد، از تالار بزرگ کاخ تیسفون، به دست اعراب به تاراج رفت، به گفته تاریخنویسان عرب، گوهر نشان بوده است. این فرشها، به احتمال قوی، چیزهایی از نوع گلیم بوده است، زیرا آب و هوای بین النهرین با قالی گره بافته سازگار نیست، و نیز این نوع قالی برای گوهر نشان کردن مناسب نیست. دیگر اینکه قالی گره بافته یی به اندازه «فرش خسرو» (که اندازه آن در حدود 30 در 30 متر ذکر شده) 5/2 تن وزن خواهد داشت. شاید در همین اوان چادرنشینان و روستاییان فلات ایران قالیچه های گره بافته برای مبادله با کالاهای دیگر می ساخته اند .
در آثار مورخان و جغرافیادانهای عرب که در زمان خلفای عباسی به ایران سفر کردند اشاراتی به قالی رفته است که نمودار رواج قالیبافی در قرون 3 و 4 ه.ق. در ایالات فارس، مازندران، گیلان، و قاینات می باشد.
اما اینان از نوع قالیها چیزی نگفته اند. ولی تقریبا شکی نیست که طرح قالی های این دوره مرکب از خطوط مستقیم بوده است. در نتیجه نفوذ ترکان سلجوقی در آذربایجان و همدان، بافتن قالی با «گره ترکی» درین دو ایالت رواج یافت و هنوز هم رایج است. نواحی دیگر «گره ایرانی» را که اشتباها به «گره سنهی» معروف است، رها نکردند، و تا امروز آن را همچنان بکار برده اند . در اواخر قرن 7 ه.ق. به دستور غازان خان مغول بناهای دولتی تبریز با قالی مفروش شده بود. در قرن 9 ه.ق، سلاطین تیموری هرات و اوزون حسن در تبریز قالیهای زیبا در کاخ های خود داشتند. طرحهای بیشتر این قالیها مرکب از خطوط مستقیم بود، زیرا هنر قالیبافی هنوز به مرحله کمال خود نرسیده بود. طرحهای پیچ در پیچ با خطوط منحنی در پایان قرن 9 ه.ق . به وجود آمد.
پس از آغاز سلطنت صفویه، کوشش بعضی از شاهان این سلسله در احیاء و بسط هنرهای ملی ایران، صنعت قالیبافی را کمال بخشید. نقاشان و بافندگان طراز اول که از حمایت بیدریغ آنان به خصوص شاه عباس اول برخوردار شده بودند، با خاطری آسوده به کار پرداختند، و نیرو و استعداد خود را بیش از پیش برای پیشرفت هنر خود بکار بردند. رواج بی سابقه قالیبافی در شهرها سبب پیدایش شیوه هایی چنان دشوار و پیچیده شد که بافندگان قبایل و روستاها، با افزارهای ساده خود از پرداختن به آنها عاجز بودند. درین دوره، طرحهای پیچ در پیچ و نقشهای «کلاسیک» قالی ایران پدید آمد. عالیترین قالیهایی که امروزه در موزه ها و مجموعه های شخصی جهان نگهداری می شود، متعلق به این دوره است. پس از مرگ شاه عباس، انحطاط این هنر آغاز شد، و حمله افغان ها آن را تشدید کرد. در عهد پرآشوب نادر، به آن توجهی نشد. آرامش دوران کریم خان زند، نیز نتوانست آن را در شهرها احیاء کند. اما قبایل و روستاها همچنان به یافتن قالی مشغول بودند. در 1291 یا 1292 ه.ق. بازرگانان تبریز در صادر کردن قالی ایران به کشورهای خارج پیشقدم شدند. این اقدام جنبشی در صنعت قالیبافی پدید آورد، و سبب رونق دوباره آن در شهرها شد. در 1300 یا 1301 ه.ق، شرکت انگلیسی زیگلر (2) در سلطان آباد به تهیه قالی پرداخت. از آن به بعد، شرکتهای خارجی دیگر (بیشتر آمریکایی) شعبه هایی در مراکز بافتن قالی ایران برپا داشتند. ازین طریق، صادرات قالی رونق گرفت، و در سالهای پیش از جنگ جهانی اول، رقم آن سالیانه به 000/500/2 لیره استرلینگ می رسید، اما این شرکتها صرفا سود تجارتی را در نظر داشتند، و از این روی، قالیبافان را به بافتن نقشهای ناخالصی در خور بازارهای بیگانه وادار می کردند، و بدین جهت، از رونق طرحهای اصیل ایرانی کاسته شد. پیش از جنگ جهانی دوم به دنبال بحران های اقتصادی، ورود قالی ایرانی به کشورهای غربی محدود شد، و شرکتهای خارجی قالی شعبات خود را در ایران برچیدند . رونق بازار داخلی و کوششهای مؤسسه قالی ایران کسادی بازار صادرات را تا اندازه یی جبران کرد. اما ورود رنگهای مصنوعی و ارزان قیمت خارجی، که کم و بیش جانشین رنگهای ثابت طبیعی شده است، و نیز رواج بافتهای تقلبی، به خصوص از پایان جنگ به بعد، سبب تنزل جنس قالیهای ایرانی شده و ارزش هنری آن را سخت به خطر انداخته است. در سالهای اخیر، هنرستان عالی اصفهان به ساختن قالیها و قالیچه هایی از پشم و کرک و ابریشم، با طرحهایی به سبک عهد صفوی، همت گماشته و نمونه هایی نیز، برای نمایش، به نمایشگاههای خارجی فرستاده است.
امروزه، انواع قالیهای ماشینی ساده و گلدار بیشتر در کشورهای غربی ساخته می شود، که خود به خود قیمت آنها به مراتب ارزانتر از قالیهای دست بافت است. این مسأله، و نیز عوارض سنگینی که این کشورها به قالیهای وارداتی بسته اند، سبب محدود شدن صادرات قالی از ممالک شرقی شده است.
.II شیوه کار: نخست تارهای قالی را بر «دار» قالیبافی نصب می کنند. سپس عمل بافتن اغلب به توسط زنان قالیباف آغاز می شود. تارها را دو به دو با رشته های رنگین پشمی یا ابریشمی، بر حسب طرحی که قبلا آماده شده، در امتداد عرضی قالی گره می زنند، سپس 1 یا 2 یا 3 رشته پود را بر فراز ردیف گره ها، از میان تارها، یک در میان می گذرانند، و با افزار سنگین شانه مانندی آن را می کوبند، و در جای خود فشرده می سازند، آنگاه زواید آویخته ردیف گره ها را با قیچی مخصوص می چینند، و سپس به بافتن ردیف بعد می پردازند . بر اثر تجدید مکرر این مراتب، قالی کامل می شود گاه برای ساختن یک قالی بزرگ، یا یک قالیچه ابریشمین ظریف، کارگر یا کارگرانی سالهای دراز وقت صرف می کنند. معمولا طرح قالی بر کاغذ مدرج منقوش می شود، و جای هر گره با رنگ مخصوص آن مشخص می گردد. استاد یا سرکارگر، از روی این نقشه، گرهها را به صدای بلند تقریر می کند، و کارگران آنها را می بافند. گاه، استاد در میان دو «دار» قالیبافی می نشیند، گرهها را به دو گروه یا دو کارگر تقریر می کند، و در ضمن، برای جلوگیری از اشتباه، پشت قالیها را زیر نظر دارد. بدین ترتیب با یک طرح و یک استاد، در عین حال، دو قالی بافته می شود (شاید رسم جفت بودن قالیها در ایران، از اینجا ناشی شده باشد) . سروته قالی را تنها به تار و پود، بی آنکه گرهی در کار باشد، به شکل نواری گلیم مانند در می آورند. و پایان تارهای قالی را دسته دسته گره می زنند، و به شکل منگوله در می آورند.
پی نوشتها:
1. Carpet Carpeting
2. Ziegler
