سیره اقتصادی امام علی (ع)

سیره امیر مؤمنان (ع) در فعالیت اقتصادی شخصی

... از هزار وسق(180 تن)بود. (مبرد، 1413: 1128/3)ارزش این املاک بسیار بالا بود، به طوری که از روایات بر می آید معاویه برای خرید ملک«عین ابی نیزر»دویست هزاردینار به امام حسین (ع) پیشنهاد داد، اما حضرت نپذیرفت. (همان) هنگام تقسیم فیء به وسیله رسول اللّه (ص)، زمینی هم در ینبع نصیب علی (ع) شد. (کلینی، 1401: 54/7، ح 9)خود حضرت هم قطعه زمین دیگری را در آنجا به قیمت سی هزار درهم خرید. (النمیری البصری، 1410: 209/3)

افزون بر اینها پیامبر صلّی اللّه و علیه و آله ذی العشیره را به علی (ع) اقطاع کرد و عمر نیز بعد از رسیدن به خلافت، قطعه زمین دیگری را در ینبع به علی اقطاع نمود. (الدمشقی، 1419: 221/1)

امام صادق (ع) فرمود: درهم هایی که علی (ع) در یک بار از فروش خرمای شخصی خود بین نیازمندان تقسیم کرد، صد هزار درهم بود. (کلینی، 1401: 439/6، ح 8)

امیر مؤمنان (ع) سطح زندگی خود را در حدّ سطح زندگی فقیران قرار داده بود، درحالی که توان مالی و درآمدش اجازه می داد غذایش از عسل مصفّا و مغز گندم و لباس هایش ابریشمی باشد. (سید رضی، 1379: ن 45)

موقوفات فراوان امیر مؤمنان (ع) در مدینه و اطرافش گواه آن است که وی املاک بسیاری در مدینه و اطرافش داشت.

برخی موقوفات حضرت (ع) در مدینه عبارت اند از:

الفقیزین در منطقه عوالی؛ بئر الملک در منطقه قناة، الآدبیة در وادی إضم؛ عین ناقه در وادی القری؛ ملک دیگری در وادی القری؛ سهمی از عین سکر؛ نهری در چشمه ای در بیره؛ سرزمینی به نام الاحمر؛ منطقه ای به نام البیضاء که دارای مزارع است؛ چاه هایی به نام ذات کمات، ذوات العشراء، قعین، معید و رعوان؛ دره ای به نام رعیه در فدک که دارای درختان خرما و آب های فراوانی بود؛ دره ای به نام الاسحن در منطقه فدک؛ ملکی به نام القصیبه در فدک (النمیری البصری، 1410: 223/1 و 225)؛ منطقه ای که مسجد شجره در آن واقع شده و به نام آبار علی (ع) معروف است. (سمهودی، 1404: 139/4) برخی منابع، تعداد حلقه های چاه امام (ع) را در وادی عقیق 23 عدد می دانند. (قائدان، 1374: 403، 409)

این روایات و نقل های تاریخی به روشنی آشکار می سازند که املاک و ثروت های امیر مؤمنان بسیار بود و حضرت در حفظ املاک و ثروت هایش تا آخر عمرش کوشا بود. [1] امام روی املاک خود کار می کرد و آنها را آباد می ساخت. امام برده های بسیاری هم داشت که همه روی املاک امام به کار و تولید مشغول بودند. [2]

به سبب این تلاش ها درآمدهای سالانه حضرت (ع) بسیار بود؛ اما این همه درآمد و ثروت را به چه انگیزه ای و در چه راه هایی مصرف می کرد تا مطلوبیت حاصل از آن به حداکثر برسد؟

ابتدا راه های تخصیص درآمد و مصرف حضرت را بررسی می کنیم تا به انگیزه وی و میزان ضریب اهمیت راه های تخصیص درآمد از دیدگاه حضرت (ع)پی ببریم.

دو. راه های تخصیص درآمد و ثروت امیر مؤمنان (ع)

هر مسلمانی حق دارد درآمد و ثروت خود را در سه طریق هزینه کند:

1-هزینه های شخصی؛

2-هزینه های پس انداز و سرمایه گذاری؛

3-هزینه های فی سبیل اللّه. با توجه به اینکه معصومان (علیهم السّلام) از راکد گذاشتن مال نهی کرده اند، تخصیص درآمدها و ثروت های علی (ع) باید در چارچوب سه امر پیش گفته بررسی شود.

الف )هزینه های مصرفی شخصی

این هزینه ها شامل هزینه خوراک، پوشاک، مسکن، بهداشت و حمل و نقل می شود. درباره خوراک حضرت مطالب فراوانی نقل، و بسیاری از این مطالب در کتاب موسوعة الامام علی ابن ابی طالب (ع) جمع آوری شده است. (محمد ری شهری، 1421: 356/9-349) غذای علی (ع) در حدّ غذای فقیرترین افراد جامعه و مانند غذای بردگان بود. (همان: 350/9، ح 4568 ) از خوردن غذاهای لذیذی که رسول (ص) نمی خورد، پرهیز می کرد. (همان: 355، ح 4584) گوشت نمی خورد، مگر آنکه به سنت قربانی عمل کرده باشد. (همان: 348، ح 4563)

نان امام از جو، و خورشت نانش نمک، شیر، خرما و سرکه بود. (همان: 351، ح4572-4570) این نوع غذاها را در حالی می خورد که می توانست غذاهایی از عسل مصفا و مغز گندم تهیه کند. (سید رضی، 1379: ن 45) امیر مؤمنان (ع) خود چنین مصرف می کرد؛ اما از دیگران با غذاهای خوب همانند گوشت و نان گندم پذیرایی می کرد. (محمد ری شهری، 1421: 350/9، ح 4598؛ 351، ح 4570)

در عصری که پادشاهان و خلفا، پوشیدن لباس های فاخر و گران قیمت را از افتخارات خود می دانستند، امیر مؤمنان (ع) لباسی می پوشید که فقیرترین افراد به تن می کردند. جنس لباس های حضرت از کرباس یا پشم، و رنگ لباس هایش به طور معمول سفید بود، و ارزش لباس هایش حدود سه تا چهار درهم بود. (همان: 359، ح 4596؛ 360، ح 4598 و 4599؛ 364، ح 4615) حضرت (ع) تا جایی که ممکن بود با وصله زدن لباس های پاره، از آنها استفاده می کرد؛ به طوری که فرمود: به خدا سوگند که این جامه پشمین خود را چندان پینه زدم که از پینه کننده آن شرم دارم. (سید رضی، 1379: خ 160) امیر مؤمنان (ع) در حالی چنین لباسی می پوشید که توان پوشیدن بهترین و فاخرترین لباس ها را از بافته های ابریشم داشت. (همان: ن 45)

وضعیت خانه و مسکن او نیز شبیه خوراک و پوشاک او بود. تا در مدینه زندگی می کرد، مسکن معمولی داشت و هنگامی که در ینبع به کشاورزی مشغول بود، در منزل شخصی خود زندگی می کرد. امام باقر (ع) درباره مسکن وی در دوران حکومت می فرماید: پنج سال بر مردم حکومت کرد؛ در حالی که هیچ آجری روی آجری نگذاشت و هیچ خشتی بر خشتی ننهاد. (کلینی، 1401: 130/8، ح 100)

امام (ع) هزینه های دیگری هم برای بهداشت (نوری طبرسی، 1408: 419/1) و حمل و نقل (ابویعلی، 1408: 264 /1، ح 266) داشت، اما در این امور نیز به مقدار لازم بسنده می کرد.

پرسش مهم: آیا این شیوه مصرف شخصی در خوراک، پوشاک و... می تواند الگوی مطلوب و تعمیم پذیر برای همه باشد؟

این پرسش آنگاه بیشتر نمود می یابد که به حسب برخی نقل های روایی، بین سیره امام (ع) و برخی معصومان در ظاهر تعارض مشاهده شود. علی بن حسین (ع) در زمستان دو لباس می پوشید که پانصد دینار ارزش داشت. (طبرسی، 1420: 167) آیه {/«من حرّم زینة اللّه الّتی أخرچ لعباده و الطّیبات من الرّزق»/} (اعراف32/) را تلاوت می کرد. (کلینی، 1401: 451/6، ح 4) امام صادق (ع) نیز لباسی گران بها از جنس خز می پوشید. (همان: 450، ح 1؛ 451، ح 6) افزون بر این، خود امیر مؤمنان (ع) به رغم چنین رفتار مصرفی در خوراک و پوشاک، دیگران را از پیروی از چنین الگویی نهی می کرد. (سیدرضی، 1379: خ 209)

در پاسخ می توان به این مطالب اشاره کرد:

1- وظیفه رهبران عادل جامعه با دیگران فرق دارد. الگوی مصرف رهبر عادل باید به گونه ای باشد که تحمل فقر برای تهی دستان سخت نباشد و از خدا نافرمانی نکنند. هنگامی که به علی (ع) خبر دادند عاصم بن زیاد به جهت اقتدا به شما استفاده از نعمت های خدا را بر خود حرام و اهل و عیال خود را ترک کرده است، حضرت ناراحت شد، او را خواست و توبیخ و نصیحت کرد. آنگاه عاصم گفت: یا امیر مؤمنان! پس شما چرا این گونه غذای ناگوار می خوری و لباس خشن می پوشی؟ امام (ع) فرمود: وای بر تو! خدای متعال بر رهبران عادل واجب کرده است همچون طبقات ضعیف زندگی کنند تا فقر، آنان را آزار ندهد و از خدا نافرمانی نکنند. (کلینی، 1401: 410/1، ح 3)

2- امامان و رهبران معصوم (علیهم السّلام) با بهتر شدن اوضاع اقتصادی عمومی از خوراک و پوشاک بهتری بهره مند می شدند، لذا وقتی به امام صادق (ع) درباره وضعیت زندگی اش اعتراض و شیوه زندگی وی را با امیر مؤمنان مقایسه کردند، پاسخ داد: علی (ع) در عصر فقر مردم به سر می برد و لباس متناسب با پوشش آن زمان می پوشید و مردم آن را زشت نمی پنداشتند. (همان: 444/6، ح 15)

امام صادق (ع) در جایی دیگر فرمود: هنگامی که اوضاع اقتصادی بهتر شود، خوبان و نیکان در بهره بردن از دنیا ترجیح دارند و ما سزاوارترین مردم هستیم. (همان: 442، ح 8)

3- پیش تر گذشت که افزون بر درآمدهایی مانند زکات، مقارن با فتوحات غرب وشرق، درآمدهای عظیمی از راه های خراج، جزیه و... در اختیار حکومت قرار گرفت. همچنین انحرافاتی در بخش توزیع امکانات و درآمدهای عمومی، پدید آمد. اینان حراف ها، سبب کج روی بسیاری از بزرگان و صحابه مانند طلحه و زبیر شد و آنان به جای دفاع از حق و جلوگیری از انحراف، به جمع آوری دارایی و تشکیل زندگی تجملاتی روی آوردند و به خوشگذرانی مشغول شدند. نتیجه این توزیع ظالمانه، فقر گسترده ای بودکه دامن بخش بزرگی از مردم را گرفت. (سید رضی، 1379: خ 129)

در چنین وضعی، شخصی چون مولای متقیان که یگانه الگوی قابل پیروی درجایگاه رهبر و هادی مردم است، چگونه باید زندگی کند؟ فقیرانه زندگی کردن امیر مؤمنان در چنین وضعیتی از هم دردی با فقیران، فریادی بلند علیه ظلم حاکمان وقت و الگویی عملی برای اندک صحابه رسول اللّه (ص) مانند ابوذر و سلمان بود که همچنان بر تحقق آموزه های نبوی در جامعه اصرار می ورزیدند.

4- گاهی تفاوت زندگی امامان معصوم (علیهم السّلام) برای مبارزه با برخی جریان های انحرافی فکری در عصرشان بود؛ چنان که در زمان امام صادق (ع) جریان های صوفیگری در حال رشد و شکل گیری بود و حضرت برای مبارزه با این جریان ها بر نوع پوشش و زندگی خاصی اصرار داشت. (کلینی، 1401: 65/5، ح 1) بنابراین، بر معصوم (علیهم السّلام) لازم است مردم را با گفتار و عمل از انحراف باز دارد و به صراط مستقیم هدایت کند. امام (ع) با پوشیدن لباس متعارف، پیروان خود را از پوشش غیر متعارف که نوعی دسته بندی انحرافی بود، منع می کرد.

نتیجه بررسی در مورد هزینه های شخصی امیر مؤمنان را این گونه می توان توضیح داد:

1-هزینه های شخصی حضرت با توجه به ثروت و درآمد فراوان امیر مؤمنان، بسیار اندک بود.

2-مقدار هزینه های شخصی علی (ع) بستگی زیادی به وضعیت اقتصادی و سیاسی آن عصر داشت.

3-هدف امام در تخصیص درآمدها به بخش هزینه های شخصی، حداکثر کردن مطلوبیت مادی نبود وگرنه هزینه هایش خیلی بیشتر از آن چیزی می شد که به خود اختصاص داده بود و اگر هدف وی حداکثر کردن مطلوبیت مادی بود، به گفته خود حضرت باید از عسل مصفا و مغز گندم برای غذا و از نخ های ابریشم برای لباس استفاده می کرد.

ب)هزینه های پس انداز و سرمایه گذاری

اختصاص بخشی از درآمدها به پس انداز و سرمایه گذاری برای مصرف نکردن از سرمایه امری مطلوب است؛ چون فرد مطلوبیت خود را در مصرف درآمدهایش به حداکثر می رساند. حداکثر کردن مطلوبیت از مصرف درآمدها با پس انداز و سرمایه گذاری، کاری عقلایی است، امام منابع پس انداز و سرمایه گذاری امیر مؤمنان از ناحیه تخصیص درآمدها چندان فراوان نبود و ثروت هایش املاکی بودند که با اقطاع یا کار روی زمین های بایر و آباد کردن آنها به دست آمده بود و فقط یک مورد در منابع مشاهده می شود که امیر مؤمنان ملکی به سی هزار درهم خریده است. (النمیری البصری، 1410: 219 /1)

امیر مؤمنان در سخنانی، راکد گذاشتن اموال را بر خلاف فلسفه وجودی مال می داند؛ چرا که خداوند اموال را برای رفع نیازهای انسان آفرید؛ پس اگر انسان هایی به اموال نیازمند باشند، آن اموال نباید راکد بمانند. امام بر اساس همین منطق، ذخیره کردن مال در محل بیت المال را نمی پسندید. (ثقفی، 1355: 49/1)

در روایات فراوانی هم از معصومان آمده است که راکد گذاشتن مال، خلاف مسیر اصلاح مال است و بهترین دارایی آن است که آن را اصلاح کنی و در مسیر بهره وری و بهره برداری قرار دهی. (آمدی، 1373: 428/2، ح 3145؛ 96/5، ح 7163؛ نوریطبرسی، 1408: 49/3)

با توجه به این، امام ثروت و درآمدهای فراوانی داشت. بخش کمی از درآمد وی به پس انداز و سرمایه گذاری اختصاص می یافت. با ملاحظۀ اینکه مصرف شخصی حضرت (ع) نیز اندک بود، معلوم می شود که بیشترین درآمد و ثروت حضرت (ع) به موارد دیگری اختصاص می یافت که در ادامه، توضیح مختصری در باره آن ارائه می شود.

ج)هزینه های فی سبیل اللّه

این قبیل هزینه ها در اموری است که دیگران از آن سود می برند و هزینه کننده، انتظار بازگشت مادی ندارد و شامل موقوفات، ساختن مراکز آموزشی، مساجد، کمک به نیازمندان و... می شود. هزینه کننده در برابر این هزینه ها، همچنان در پی بیشتر کردن مطلوبیت خود از تخصیص درآمد است، اما این مطلوبیت شامل رضایتمندی حاصل از مصرف کالا و خدمات در این دنیا نیست، بلکه مطلوبیت بسیار بیشتر و بالاتری مورد نظر وی است که در آخرت نصیب او می شود. در این گونه تخصیص، دیگران بهره می برند و توزیع مناسب ثروت و درآمد تحقق می یابد. از طرف دیگر، باعث رشد و کمال معنوی هزینه کننده می شود و بهره های آخرتی او افزایش می یابد.

امام (ع) انسان کامل و بهترین انسان را کسی معرفی می کند که به دیگران نفع برساند و بخشی از هزینه های دیگران را تأمین کند. (آمدی، 1373: 430/3، ح 5001 و5002)

امام (ع) سرمایه خود را(اصل ثروت و املاک) در راه خدا مصرف کرد و چیزی به صورت ارث برای ورثه باقی نگذاشت و نیز همه درآمدهای ناشی از دارایی اش را در راهخدا انفاق کرد.

1- تخصیص درآمدهای جاری:

یاری نیازمندان از موارد بسیار روشن هزینه های امام (علیه السلام) بود. در این یاری رسانی، حضور مستقیم امام گویای اهمیت فراوان یاری رسانی است. محمد بن صمّة نقل می کند:

مردی را در مدینه دیدم که مشکی بر دوش و کاسه ای در دست داشت و می گفت «ای خدای من! ای ولی مؤمنان و ای خالق و پناه دهنده مؤمنان! قربانی امشب مرا بپذیر. فقط با آن چیزی که در ظرف دارم و به دوش می کشم، به شب در آمدم. تو می دانی که با وجود گرسنگی ام، نفس خود را از آن باز داشتم. تقرب به سوی خودت را پاداش من قرار ده. پروردگارا! دعایم را بپذیر. نزدیک وی رفتم تا او را شناختم؛ او علی بن ابی طالب (ع)بود و در پی مردی رفت و به او غذا داد. (مجلسی، 1374: 29/41 و 30، باب 102، ح 1)

محمد بن حنیفه می گوید: آنگاه که تاریکی شب، همه جا را فرا می گرفت، قنبری را صدا می زد و با کوله باری از خرما و آرد به سوی خانه هایی که قبلا شناسایی کرده بود، به راه می افتاد؛ به گونه ای که هیچ کس از کارش آگاه نمی شد. از او پرسیدم: پدر! چه چیز شما را از عطایا در روز باز می دارد؟ فرمود: پسرم، صدقه پنهانی، خشم پروردگار را فرو می نشاند. (زمخشری، 1401: 148/2)

از این دو بیان برمی آید که حضرت در تخصیص درآمد به فقیران و نیازمندان نظری به کسب محبوبیت در نظر مردم و جایگاه اجتماعی نداشت و با این امر در پی بیشترکردن مطلوبیت مادی هم نبود؛ بلکه تنها در پی جلب رضای خدا و بیشتر کردن مطلوبیت معنوی و آخرتی بود. تلاش حضرت در تحصیل رضای خداوند چنان بود که تحمل گرسنگی و دادن همه درآمد به نیازمندان کار آسانی برایش بود. محمد حنفیه می گوید: هرگاه محصول باغ های پدرم به دست می آمد. [ابتدا] مخارج خود وخانواده و افراد تحت تکفل را جدا می کرد؛ آنگاه مخارج حسن (ع) و حسین (ع) و مرا می داد و در مورد سایر فرزندان بالغ خود نیز چنین می کرد. همچنین به عقیل و فرزندانش و فرزندان جعفر و امّ هانی و فرزندانش و جمیع فرزندان نیازمند عبد المطلب و بنی هاشم و اولاد مطلببن عبد مناف و نفل بن عبد مناف عطا می کرد و همین طور به جماعتی از افراد نیازمند قریش و خانواده هایی از انصار و غیر اینها صله می داد تا آنجا که چیزی از درآمد باقی نمی ماند. رضوان و رحمت الهی بر او باد. هیچ گاه کسی حاجتی نزد او نیاورد، مگر آنکه با خرسندی باز گشت. (همان)

امام درآمدهای خود را افزون بر مصرف در مسیر رفع نیاز مستمندان، برای آزاد کردن برده ها و ساختن بناهای مذهبی و آبادانی نیز به کار می گرفت. در برخی منابع آمده است که بیش از شش مسجد ساخت و راه مدینه -مکه را نیز بازسازی کرد. (ابن شهر آشوب، 1379: 123/2) طبق روایاتی دیگر، آن حضرت هزار برده از درآمدهای خود آزاد کرد و امامان (علیهما السلام) این مطلب را همیشه با افتخار به امیر مؤمنان (ع) نسبت می دادند. (محمدی ری شهری، 1421: 377/9 و 378)

2- تخصیص ثروت و املاک:

امام ارثی از املاک و ثروت، غیر از هفتصد درهم، باقی نگذاشت و از سوی دیگر در سیره امام، فروش املاک و دارایی مشاهده نمی شود؛ بلکه بر عکس، از راه های مباح می کوشید بر املاک و دارایی خود بیفزاید و از آنها درآمد به دست آورد و در راه خدا مصرف کند؛ پس امام املاک و دارایی خود را چه کرد و به چه اموری اختصاص داد و چه هدف و انگیزه ای را از آن تخصیص، دنبال می کرد؟

امام تمام املاک و دارایی خود را در راه کسب خشنودی خداوند و رسیدن به نعمت های بهشت وقف کرد. برای توضیح این مطلب تعدادی از سخنان حضرت را مرور می کنیم.

کلینی یکی از وصیت نامه های امام در مورد وقف املاک و اموال را چنین نقل می کند:

«به نام خدای بخشنده مهربان. این وضیت و تصمیمی است که بنده خدا علی درباره مالش برای جلب رضای الهی گرفت. امیدوار است خدا او را به خاطر آن، به بهشت داخل کند و از آتش جهنم باز دارد و روزی که برخی چهره ها سفید و برخی سیاه می شوند، آتش را از من دور سازد... .» (کلینی، 1401: 49 /7)

پیش تر، در بحث حجم دارایی های امیر مؤمنان، موقوفات حضرت معرفی و معلوم شد که وی تمام اموال را برای جلب رضای الهی وقف کرد.

امیر مؤمنان با کوشش، بر املاک و دارایی می افزود؛ در نتیجه درآمدهای حاصل از املاک و دارایی اش نیز بیشتر می شد؛ اما او سطح زندگی اش را در حد سطح فقیران قرارمی داد و تمام املاک و دارایی را وقف می کرد. دانش اقتصاد خرد، چنین رفتارهای اقتصادی را قبول کردنی نمی داند؛ چون این رفتارها در مسیر حداکثر کردن لذّت مادی دنیایی با مصرف کالاها و خدمات نیستند، چرا که امیر مؤمنان در پی حداکثر کردن مطلوبیت حیات دنیایی و آخرتی است.

علی (ع) با چنین رفتار اقتصادی و با آن انگیزه، بارها مورد ستایش خدای متعال قرار گرفت؛ آنگاه که دیگران را، با توجه به نیاز خود و خانواده اش به اندک غذایی، ترجیح داد، (حویزی، 1415: 285/5، ح 51) آیه ایثار در حق حضرت (ع) فرود آمد. (حشر9/)

وقتی باغی را برای رفع نزاع و اذیت از انسانی خرید و به فقیری بخشید، آیات سوره لیل در باره این عمل نازل شد. (لیل21/-18)

هنگامی که خود و خانواده اش روزه گرفتند و غذای خود را انفاق کردند، آیات سوره دهر نازل شد. (دهر10/-8)

زمانی که با انفاق، اسباب هدایت دیگران را فراهم آورد، آیاتی از سوره نور او را ستودند. (نور37/ و 38)

در تمام این آیات، به انگیزه امیر مؤمنان (ع) تصریح شده که عبارت است از رسیدن به رستگاری: {/«فأولئک هم المفلحون». /} (حشر9/)، خشنودی خداوند متعالی: {/«ابتغاء وجه ربّهالأعلی». /}(لیل21/)، خوف از خدا: {/«لا نرید منکم جزاء و لا شکورا إنّا نخاف من ربّنا یوما عبوسا قمطریرا»/} (دهر10/) و پاداش الهی: {/«لیجزیهم اللّه أحسن ما عملوا». /}(نور38/)

نتیجه گیری

اقدامات علی (ع) در عرصۀ توزیع اقتصادی و موفقیت های آن، الگوی مناسبی برای همه به ویژه برای شیعیان و پیروان حضرت (ع) است. مبارزۀ بی امان با مفاسد اقتصادی و بستن راه های سوء استفادۀ افراد طماع و بهره مندی همۀ مردم از امکانات و فرصت های اقتصادی و توزیع سریع بیت المال بین کسانی که در آن حقی دارند باعث می شود همۀ مردم به رفاه دست یابند.

رفتارهای شخصی علی (ع) به گونه ای بود که در عرصۀ تولید و تخصیص درآمد، در پی حداکثر کردن مجموع سود و مطلوبیت دنیوی و اخروی بود؛ البته حضرت به حداقل بهره مندی دنیوی بسنده می کرد و انگیزۀ تولید و توزیع ایشان به گونه ای بود که در پی حداکثرسازی منافع اخروی بودند.

لازم به ذکر است که اصل الگوی«حداکثرسازی مجموع منافع دنیوی و اخروی با پرهیز از محرمات و عمل به واجبات»را می توان فراگیر کرد و آنگاه امید داشت که عناصر اصلی اقتصاد از قبیل ثبات اقتصادی، پس انداز، سرمایه گذاری و تولید و توزیع عادلانه، وضعیت مناسب پیدا کنند و در نهایت رفاه برای همه حاصل شود.

منابع و مآخذ

1- سید رضی، 1379، نهج البلاغه ترجمه عبد المحمد آیتی، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی.

2- آمدی، محمد تمیمی، 1373، غرر الحکم و درر الکلم، شرح محمد خوانساری، تهران، مؤسسه انتشارات دانشگاه تهران، چ پنجم.

3- ابن ابی الحدید، 1407 ق1992/ م، شرح نهج البلاغه، تحقیق محمد ابو الفضل ابراهیم، بیروت، دار الجلیل.

4- ابن ابی یعقوب، احمد، 1373، تاریخ یعقوبی، قم، انتشارات الشریف الرضی.

5- ابن الاثیر، 1442 ق، الکامل فی التاریخ، تحقیق دار الکتب العربی، بیروت، دار الکتب العربی، چ دوم.

6- ابن حنبل، احمد، 1414 ق، المسند، تحقیق عبد اللّه محمد الدرویش، بیروت، دارالفکر، چ دوم.

7- ابن سلام، ابو عبید القاسم، 1406 ق1986/ م، الاموال، تحقیق خلیل هراس محمد، لبنان دار الکتب العلمیة، انتشارات الازهر.

8- ابن شهر آشوب، 1379 ق، مناقب آل ابی طالب، قم، مؤسسة العلامه.

9- ابو یعلی، احمد بن علی، 1408 ق، مسند ابی یعلی، تحقیق ارشاد الحق الاثری، جده، انتشارات دار القبله.

10- بخاری، محمد بن اسماعیل، 1410 ق، صحیح بخاری، تحقیق مصطفی دیب البغاء بیروت، دار ابن کثیر، چ دوم.

11- بلاذری، احمد بن یحیی، 1417 ق، انساب الاشراف، تحقیق و مقدمه سهیل زکار و ریاض زرکلی، بیروت، دار الفکر. تمیمی مغربی، نعمان بن محمد، 1385 ق، دعائم الاسلام، مصر، دار المعارف، چدوم.

13-الثقفی، ابو اسحاق ابراهیم بن هلال کوفی، 1355، الغارات، تحقیق سید جلال الدینمحدث الارموی، تهران، نشر انجمن آثار ملی.

14-الدمشقی، ابو الفداء اسماعیل بن عمر بن کثیر، 1419 ق1998/ م، البدایة و النهایة، تحقیق دار المعرفة، بیروت، دار المعرفة.

15-رشاد، علی اکبر (زیر نظر)، 1380، دانشنامه امام علی (علیه السلام)، تهران مرکز نشر آثار پژوهشگران فرهنگ و اندیشه اسلامی (مؤسسه فرهنگی دانش و اندیشه معاصر).

16-الزمخشری، ابو القاسم محمود بن عمر، 1401 ق، ربیع الابرار و نصوص الاخیار، تحقیق سلیم النعیمی، قم، منشورات الرضی.

17-السمهودی، علی بن عبد اللّه الحسنی الشافعی، 1404 ق، وفاء الوفاء باخبار دارالمصطفی، تحقیق عبد الحمید و محمد محیی الدین، بیروت، دار احیاء التراثالعربی، چ سوم.

18-الشیبانی، ابو عبد اللّه احمد بن محمد بن حذیل، 1403 ق، فضائل الصحابة، تحقیق وصی اللّه بن محمد بن عباس، مکة، جامعة ام القری.

19-طبرسی، حسن بن فضل، 1420 ق1378/ ش، مکارم الاخلاق، تهران، نشر حبیب.

20-الطبری، ابی جعفر محمد بن جریر، 1357 ق1939/ م، تاریخ طبری(تاریخ الامم والملوک)، تحقیق محمد ابو الفضل ابراهیم، قاهره، مطعبة الاستقامة.

21-الطبری، ابی جعفر محمد بن جریر، تاریخ طبری، بیروت، دار التراث العربی.

22-عروسی الحویزی، 1415 ق، تفسیر نور الثقلین، قم، اسماعیلیان.

23- قائدان، اضغر، 1374، تاریخ و آثار اسلامی مکه و مدینه، قم، مرکز تحقیقات حج، چدوم.

24-الکلینی الرازی، یعقوب بن اسحاق، 1401 ق، الکافی، تحقیق علی اکبر الغفاری، بیروت، دار صعب و دار التعارف، چ چهارم. الماوردی، علی بن محمد، 1409 ق1989/ م، الاحکام السلطانیه، تحقیق خالد رشید الجمیلی، بغداد، انتشارات المجمع العلمی.

26 -مبرد (الازدی )، ابو العباس محمد بن یزید، 1413 ق، الکامل فی الادب، تحقیق محمد احمد الدالی، بیروت، مؤسسة الرسالة.

27-مجلسی، محمد باقر، 1374، بحار الانوار، تهران، دار الکتب الاسلامیه، چ سوم.

28-محمّد ری شهری، محمد، 1421 ق، موسوعة الامام علی ابن ابیطالب فی الکتاب و السنة و التاریخ، قم، دار الحدیث.

29-مسعودی، علی بن الحسین، 1409 ق، مروج الذهب و معادن الجوهر، بیروت، دارالفکر.

30-نجمان یاسین، 1411 ق1991/ م، تطور الاوضاع الاقتصادیة فی عصر الرسالة و الراشدین، بغداد، دار الشؤون الثقافة العامة.

31-النقشبندی، ناصر السید محمود، 1372 ق، الدینار الاسلامیه، بغداد، مطبعة الرابطه.

32-النمیری البصری، ابو زید عمر بن شبه، 1410 ق، تاریخ المدینة المنورة تحقیق فهیم محمد شلتوت، بیروت، دار التراث.

33- -نوری طبرسی، میرزا حسین، 1408 ق، مستدرک الوسائل، بی جا، مؤسسة آل البیت لاحیاء التراث، چ دوم.

پی نوشت