حفر چاه‌های متعدد در دهه 60 و استخراج آب‌های زیرزمینی علاوه بر لطمه زدن به کیفیت آب، خاک را هم آلوده کرده است.
به گزارش به نقل از همشهری، خاک ایران از نظر میزان آلودگی وضعیت قابل تأملی دارد؛ وضعیتی که به عقیده کارشناسان به‌مراتب نگران کننده‌تر از میزان قاچاق خاک است. تهدید امنیت غذایی، یکی از مهم‌ترین پیامدهای آلودگی خاک بوده که به‌طور مستقیم با انواع بیماری‌ها نیز در ارتباط است. این نکته‌ای است که مطالعاتی در داخل کشور نیز بر آن صحه می‌گذارد؛ اما اینکه چرا خاک آلوده می‌شود و مهم‌ترین دلایل این آلودگی چیست، موضوع بسیار مهمی است. بعضی معتقدند سموم و کود کشاورزی زیاد از حد یا از رده خارج شده دلیل اصلی آلوده کردن خاک‌ها محسوب می‌شوند، اما بعضی دیگر از کارشناسان عقیده دارند آنچه خاک را به آلودگی و نابودی کشانده، آلوده شدن آب و استفاده نادرست از منابع آبی است. درواقع وضعیت این دو عنصر بر یکدیگر تأثیر مستقیم دارند. سازمان محیط‌زیست امیدوار است قانون حفاظت از خاک که چندی پیش در مجلس به تصویب رسید – هر چند کارشناسان این قانون را دارای ابهاماتی در بعضی موارد می‌دانند - بتواند تا سال آینده اجرایی شود و به کیفیت خاک سر و سامانی دهد.
تأثیر پذیری آب و خاک از یکدیگر
مجتبی بنی‌بیات، خاک‌شناس و مشاور عالی آب و خاک معتقد است: آلودگی خاک، فقط آلودگی‌های شناخته شده مانند آلودگی نفتی و سموم نیست، بلکه استفاده بی‌رویه از خود خاک هم نوعی آلودگی است. او در گفت‌وگو با همشهری تأکید می‌کند: «در کشور ما آلودگی خاک بر اثر مشکل آب است. ما در کشور متولی آب داریم، اما متولی خاک نداریم. البته متولی آب هم فقط به تأمین آن می‌پردازد نه به شور شدن و بد شدن آن.» او در ادامه می‌افزاید:« آلودگی‌های دیگر هم از همین آب سرچشمه می‌گیرد؛ مانند شست‌وشوی خاک توسط آب. آب وقتی نشست زیادی داشته باشد، خاک را شسته و پایین می‌برد و خاک طبقات بالاتر ضعیف می‌شود. این هم نوعی آلودگی است چرا که تعادل عناصر خاک به هم می‌ریزد. در این حالت بدون اینکه آلودگی وجود داشته باشد، خاک آلوده می‌شود چرا که تعادل عناصر به هم می‌ریزد؛ نمونه آن، زمین‌های شمال کشور است که میزان آلومینیوم موجود در خاک این اراضی بیش از حد است. وقتی خاک به دلایل مختلف قابلیت حاصلخیزی خود را از دست بدهد نیز نوعی آلودگی رخ داده است.» او البته سموم کشاورزی را هم از دلایل آلوده شدن خاک می‌داند و با اظهار تأسف از به کارگیری سموم از رده خارج شده می‌گوید:« دلیل این مسئله نداشتن متولی خاک در کشور است.»
به گفته این متخصص فیزیک خاک، خاک محصولی است از هوا، آب، مواد معدنی و مواد آلی. اگر مواد آلی و معدنی خاک شسته شوند یا آب کیفیتش را از دست بدهد و یا هوا تعادلش به هم بخورد یعنی خاک از بین رفته است. در مجموع آنچه موجب آسیب به خاک و آلودگی آن شده بهره‌برداری غلط و رفتار نادرست با آب است. حفر چاه‌های متعدد در دهه 60 و استخراج آب‌های زیرزمینی که به گفته او حالا حدود 15درصد از آنها باقی مانده، یکی از این اقدامات نادرستی بوده که به کیفیت آب لطمه وارد کرده و در پی آن خاک را هم تحت‌تأثیر قرار داده و آلوده کرده است.
راه‌اندازی صنایع نادرست و نامتناسب با منطقه نیز به عقیده این کارشناس یکی دیگر از دلایل آلودگی آب و همچنین خاک است. صنعت آب‌بری همچون فولاد که به جای قرار گرفتن در کنار خلیج‌فارس و اروندرود و انتهای کارون، در نقاط دیگر و نامتناسب قرار گرفته‌اند به آلودگی خاک دامن زده است. ورود فاضلاب و پساب‌های صنعتی به منابع آبی، علاوه بر آلوده کردن آب، خاک را هم آلوده می‌کند. بنزین‌های دارای سرب نیز، خاک و آب را تا شعاع 100متری اطراف جاده‌ها آلوده می‌کنند. هیچ کدام از این موارد کنترل نمی‌شود اما می‌توان آنها را مهار کرد. بنی‌بیات، اجرای طرح‌های آبخیزداری را از راه‌های مدیریت آب و خاک دانسته و می‌گوید:« مدیریت آب و خاک، توأمان است و هردو بر یکدیگر اثر می‌گذارند. با مدیریت خاک، آب مدیریت می‌شود و اینکه آب را چگونه استفاده کنیم، موضوعی است که با مهندسی و مدیریت خاک محقق خواهد شد. با این اقدامات، بیشترین میزان جلوگیری از مسمومیت خاک رخ خواهد داد.»
احمد رحمانی، خاک‌شناس و رئیس انجمن اعضای هیأت علمی مؤسسه تحقیقات جنگل‌ها و مراتع کشور نیز معتقد است که خاک‌های آلوده به سموم، فاضلاب و پساب به هیچ عنوان مناسب کشاورزی نیست. او به همشهری می‌گوید:« باید از چنین نقاطی برای ایجاد فضای سبز و زراعت چوب استفاده کرد.»علی مریدی، مدیرکل دفتر آب و خاک سازمان حفاظت محیط‌زیست نیز با اشاره به تأثیر دوسویه آب و خاک بر یکدیگر، وجود رابطه در شرایط بحرانی این دو عنصر را تشریح می‌کند و می‌افزاید:« در نقاطی که بحران آب وجود دارد، بحران آلودگی خاک هم وجود دارد. در بعضی نقاط این بحران آب شامل آلودگی و کیفیت پایین است که بر خاک تأثیر می‌گذارد؛ مانند استان‌های شمالی و در بعضی موارد این بحران شامل کمبود آب است که باز هم تأثیر سویی بر خاک گذاشته است.»
مریدی با اشاره به اینکه تصویب قانون خاک که چندی قبل در مجلس به انجام رسید کمک بزرگی برای حفاظت از خاک کشور در حوزه‌های مختلف است به همشهری می‌گوید:« به محض ابلاغ این قانون به دولت، آیین‌نامه اجرایی آن ابلاغ خواهد شد که در خوش‌بینانه‌ترین حالت، ابتدای سال آینده قانون حفاظت از خاک در کشور اجرایی می‌شود.»
خاک آلوده، عامل شیوع بیماری‌های سخت
علی مریدی، مدیرکل دفتر آب و خاک سازمان حفاظت محیط‌زیست معتقد است:« عمده آلودگی خاک کشور به‌دلیل مصرف غیراصولی و زیاد کود و سموم، ورود فاضلاب و پساب صنعتی به رودها و اتفاقاتی نظیر چپ شدن تانکر‌های حاوی سوخت در تصادفات جاده‌ای یا شکستن خطوط لوله انتقال نفت است که هم آب را تحت‌تأثیر قرار می‌دهد و هم خاک را.» او در گفت‌وگو با همشهری به تهیه اطلس آلودگی خاک کشور توسط سازمان محیط‌زیست در 16استان اشاره کرده و می‌گوید:« براساس اطلاعات به‌دست آمده بیشترین آلودگی‌های خاک در استان‌های صنعتی و معدنی نظیر تهران، البرز، کرمان، اصفهان و یزد و همچنین استان‌های شمالی به‌دلیل مصرف سموم زیاد، وجود دارد. به‌دلیل وجود فلزات سنگین در خاک این استان‌ها، آلودگی مواد غذایی نیز افزایش خواهد یافت.» به گفته مریدی در نقاطی از این استان‌ها، نقاط ویژه آلودگی خاک به چشم می‌خورد. به جز اطلس سازمان محیط‌زیست، سازمان زمین‌شناسی نیز با توجه به شیوع بیماری‌های سخت، اقدام به تهیه اطلس آلودگی خاک کرده که اطلاعات به‌دست آمده نشان می‌دهد در شهرهای دارای خاک آلوده، میزان بروز بیماری‌هایی نظیر سرطان دستگاه گوارشی، بیشتر از نقاط دیگر کشور است.
