دکتر محمد حضوری؛ متخصص تغذیه و رژیم‌درمانی
جمعیت رو به افزایش جامعه بشری موجب تغییراتی بزرگ و در برخی موارد غیرقابل‌اجتناب در کره زمین شده است که تغییرات آب و هوایی، گرم شدن سطح کره خاکی، تغییر الگوی بیماری‌ها و بسیاری موارد دیگر از آن جمله هستند.
البته در این بین تأمین غذای سالم برای این جمعیت رو به رشد، همیشه به‌عنوان یک دغدغه و مشکل اساسی در جوامع بشری بوده است.
به همین دلیل تلاش‌های گوناگونی را در سالیان اخیر شاهد هستیم که هدف اغلب آن‌ها تأمین تغذیه‌ای سالم و پایدار برای ساکنان کره خاکی است.
یکی از این تلاش‌ها را امروزه با عنوان تولید غذاهای ترا ریخته (Genetically Modified Food or GMF) می‌شناسیم که در رسانه‌های عمومی و فضای مجازی توجه بسیاری را به خود جلب کرده است.
این مقاله تلاش دارد تا شما عزیزان را با آخرین یافته‌ها و دستاوردها در این عرصه آشنا سازد.
ماده غذایی ترا ریخته
ترا ریخته ماده غذایی یا محصول یا موجودی است که ژن یا ماده وراثتی (DNA) آن ماده غذایی به روشی که در حالت طبیعی غیرممکن است (نظیر بیوتکنولوژی پیشرفته و یا تکنولوژی ژن)، تغییر یافته باشد.
نخستین بار در حدود سال‌های 1996 بود که از اولین محصولات ترا ریخته رونمایی شد.
اکنون بعد از گذشت زمانی کوتاه، برآوردها نشان می‌دهد که در کره زمین حدود 185 میلیون هکتار زمین به کشت و پرورش مواد غذایی ترا ریخته اختصاص داده‌شده است.
لزوم تولید غذاهای ترا ریخته چه بوده است؟
در طبیعت هر یک از محصولات کشاورزی دارای آفت‌هایی هستند که می‌تواند از علف‌های هرز تا میکروب‌ها و یا حتی جوندگان را شامل شود.
هدف اولیه از دست‌کاری ژنتیکی محصولات غذایی، تولید فرآورده یا ماده غذایی بود که در مقابل این آفت‌های طبیعی مقاوم باشد.
به‌عنوان‌مثال حجم قابل‌توجهی از محصول لوبیای سویا همه‌ساله توسط آفت‌هایی نظیر برخی علف‌های هرز از بین می‌رفت.
به همین دلیل نخستین بار لوبیای سویا را دست‌کاری ژنتیکی نمودند تا دانه سویایی تولید کنند که در مقابل این علف‌های هرز مقاوم باشد.
لازم به ذکر است در حالت عادی کشاورزان مجبور بودند برای دفع این آفت‌ها، حجم قابل‌توجهی از سموم کشاورزی را استفاده کنند.
علاوه بر این، برخی تغییرات جدید در سطح ژن محصولات غذایی باغی و یا حتی حیوانات پرورشی موجب شده تا میزان بازدهی فرآورده‌های کشاورزی ازنظر میزان، اندازه و بافت و حتی در برخی موارد ارزش تغذیه‌ای و محتوای مواد مغذی افزایش قابل‌توجهی داشته باشد.
در واقع با ایجاد محصولات ترا ریخته تلاش شده است تا علاوه بر کاهش اتلاف و ضایعات مواد غذایی، ارزش غذایی محصولات نیز افزایش یابد.
آزمون‌های لازم برای مواد غذایی با دست‌کاری ژنتیکی
در حال حاضر مواد غذایی که با دست‌کاری ژنتیکی تولید می‌شوند می‌بایست آزمون‌های زیر را با موفقیت بگذرانند تا اجازه عرضه وسیع داشته باشند:
* تأثیرات مستقیم و سریع بر سلامتی فرد (نظیر عدم مسمومیت‌زایی).
* عدم بروز و یا ایجاد واکنش‌های حساسیتی در فرد مصرف‌کننده. لازم به ذکر است عدم بروز این علائم در سطح علائم بالینی (نظیر بروز علائم پوستی، التهاب‌ها و سایر علائم) و نیز در سطح سلولی (نظیر تغییرات سلول‌ها و ترشحات سلولی مؤثر در حساسیت) انجام می‌شود.
* عدم تولید و یا تجمع موادی که قابلیت ایجاد مسمومیت در فرد داشته و یا می‌توانند بر ارزش غذایی آن محصول تأثیرگذار باشند.
به‌عنوان‌مثال عدم افزایش میزان فیتات در محصولات غلات، از شاخص‌های مهم در تأیید این گروه محصولات می‌باشد.
لازم به ذکر است فیتات موجب کاهش میزان جذب املاح ارزشمندی نظیر آهن و روی در مجرای گوارشی می‌شود.
* پایداری ژن دست‌کاری شده. یکی از مهم‌ترین نگرانی‌ها در محصولات ترا ریخته، آن است که این محصولات که قبلاً تحت دست‌کاری ژنتیکی قرارگرفته‌اند، ممکن است مستعد تغییرات ژنتیکی بیشتر در همان ژن دست‌کاری شده و یا سایر ژن‌های خویش باشند.
لذا قبل از عرضه، می‌بایست سازمان‌های مسئول تأییدیه‌ای مبنی بر پایداری و عدم‌تغییر آن ژن درگذر زمان ارائه دهند.
* حفظ ارزش غذایی محصول. همان‌طور که پیش‌ازاین ذکر شد، حفظ و یا حتی افزایش ارزش غذایی محصولات کشاورزی، یکی از مهم‌ترین اهداف و انگیزه‌ها برای تولید محصولات ترا ریخته بوده است.
بر این اساس قابل‌قبول نیست که محصول دست‌کاری شده ژنتیکی نسبت به ماده غذایی یا محصول اولیه و اصلی، ارزش غذایی کمتری داشته و یا محتوای مواد مغذی آن کاهش‌یافته باشد.
* عدم بروز هرگونه تغییر خارج از اهداف قبلی برای دست‌کاری ژنتیکی محصول. این مورد بدان معنی است که قبل از هرگونه دست‌کاری ژنتیکی، باید اهداف تغییر ژنتیکی محصول تعیین گردیده و پس از اعمال تغییرات ژنتیکی، به‌استثنای آن تغییرات، هیچ‌گونه تغییری نباید در آن محصول یا فرآورده ایجادشده باشد.
آیا مواد غذایی ترا ریخته از نظر اثر بر سلامتی با مواد غذایی معمول متفاوت هستند؟
در سطح جامعه، مردم مواد غذایی مرسوم و معمول خویش را با توجه به سابقه بلندمدت مصرف آن‌ها و عدم بروز عارضه، مواد غذایی سالم و بی‌ضرر می‌شناسند.
از طرف دیگر دغدغه‌های بسیاری در خصوص تأثیرات بلندمدت مصرف مواد غذایی ترا ریخته بر سلامت و بیماری افراد وجود دارد.
از زمان شناخت و تولید غذاهای ترا ریخته قوانین بالنسبه سخت‌گیرانه‌ای در اغلب کشورهای جهان برای تولید و عرضه این محصولات در نظر گرفته‌شده و قبل از هرگونه عرضه محصول، می‌بایست بی‌زیان بودن آن محصول در مطالعات آزمایشگاهی بر روی حیوانات آزمایشگاهی تأییدشده و سپس عوارض احتمالی مصرف آن در سطح عرضه انسانی نیز مجدد موردبررسی قرارمی گیرد.
لذا بر اساس اعلام سایت سازمان بهداشت جهانی (WHO) می‌توان گفت در حال حاضر، قوانین موجود برای عرضه و تولید مواد غذایی ترا ریخته بسیار سخت‌گیرانه‌تر از قوانین موجود برای عرضه و تولید مواد غذایی معمول می‌باشد.
البته نکته مهم و حیاتی عوارض مصرف مواد غذایی ترا ریخته در بازه زمانی طولانی و حتی نسل‌های آینده می‌باشد.
برخی افراد ادعاهایی مبنی بر تأثیرات بسیار عمیق و جدی غذاهای ترا ریخته بر نسل بشری ارائه می‌دهند.
به‌عنوان‌مثال برخی مدعی تأثیر این مواد غذایی بر ژنوم انسانی، کاهش میزان باروری در جوامع خاص، ابتلای به بیماری‌های خطرناک و مهلک و ... می‌باشند.
در اینجا لازم به ذکر است که تاکنون هیچ مطالعه مستند و قابل‌اعتمادی در خصوص موارد ادعایی فوق گزارش نشده است و بر این اساس این موارد در حد ادعا و یا گفته‌های غیر کارشناسی باقی می‌ماند تا زمانی که نتایج مطالعات بلندمدتی که در حال حاضر در حال انجام می‌باشند، به ثمر رسیده و گزارش شوند.
نگرانی‌های عمده از مصرف مواد غذایی ترا ریخته
1- حساسیت‌زایی: باید به این نکته اشاره‌کنیم که ژن‌ها مسئول تولید پروتئین در بدن موجودات زنده هستند.
بنابراین زمانی که یک ژن تغییر می‌باید، این امر منجر به تغییر پروتئین تولیدی از آن ژن خواهد شد و این پروتئین جدید ممکن است با بروز واکنش‌های آلرژیک و حساسیت همراه گردد.
به همین دلیل قبل از عرضه محصولات ترا ریخته آزمون‌های مصرف این محصولات در حیوانات آزمایشگاهی و نیز در مطالعات محدود بر روی انسان مورد تأیید قرار می‌گیرد.
2- انتقال ژن: یکی از مهم‌ترین دغدغه‌ها در غذاهای ترا ریخته احتمال انتقال ژن تغییریافته از ماده غذایی یا فرآورده به سلول‌های انسان و یا میکروب‌های موجود در مجرای گوارشی انسان است.
این انتقال ژن می‌تواند در استعداد ابتلای به برخی بیماری‌ها مؤثر باشد. به‌عنوان‌مثال، برخی دست‌کاری‌های ژنتیکی ممکن است باهدف ایجاد مقاومت در محصول غذایی به یک آنتی‌بیوتیک خاص باشد.
لذا این انتقال ژن ممکن است موجب ایجاد مقاومت آنتی‌بیوتیکی در برخی میکروب‌ها گردد. به همین دلیل توصیه‌شده است که تا حد امکان از دست‌کاری ژنتیکی برای ایجاد محصولات یا فرآورده‌های غذایی مقاوم به آنتی‌بیوتیک‌ها خودداری گردد.
چه باید کرد؟
بر اساس بررسی‌های موجود، هنوز شواهد جدی و مستندی مبنی بر اثرات منفی مواد غذایی ترا ریخته بر سلامتی انسان گزارش نشده است.
البته بااین‌وجود و نظر به نگرانی‌های موجود در سطح جامعه در خصوص عوارض احتمالی این فرآورده‌ها، دقت در سطح گمرکات کشور برای بررسی ترا ریختگی محصولات وارداتی و نیز تفکیک و جداسازی سطح زیر کشت در مزارع و محل تولید محصولات معمول از محصولات ترا ریخته از اصول مواجهه با این محصولات می‌باشد.
علاوه بر این باید تمامی محصولاتی که از فرآورده‌های ترا ریخته در تولید آن‌ها استفاده‌شده است، باید در برچسب آن‌ها به این موضوع اشاره شود تا حق مصرف‌کنندگان در انتخاب و مصرف، رعایت شده باشد.
انتقال ژن ترا ریخته
این احتمال وجود دارد که ژن محصولات ترا ریخته با محصولات مرسوم آمیخته‌شده و این آمیختگی می‌تواند بر امنیت غذایی جهانی تأثیر منفی بگذارد.
به همین دلیل در بسیاری از کشورها محل کشت و برداشت محصولات ترا ریخته را از محصولات مرسوم تفکیک و جداسازی می‌نمایند.
لازم به ذکر است حتی در کشورهایی که مصرف محصولات ترا ریخته برای مصرف توسط دام و یا فرآورده‌های صنعتی مجاز شناخته‌شده است نیز در سطح مصرف توسط انسان شاهد مصرف مقادیر محدود و اندکی از محصولات ترا ریخته توسط انسان هستیم و این زنگ خطری جدی برای اهتمام و دقت در اصل جداسازی و تفکیک ژنی و عدم اختلاط آن می‌باشد.
