ازدواج سفید سیاه ترین ازدواج

مقدمه

امروزه نوعی ازدواج مدرن در برخی جوامع رواج یافته که به ازدواج سفید[1] یا سپید معروف است. این پدیده یک شیوه جایگزین برای ازدواج است که در غرب با عنوان زندگی زناشویی بدون ازدواج نیز شناخته شده است. ازدواج سفید نوعی سبک زندگی است که امروزه در اکثر جوامع غربی تا حدود زیادی شیوع یافته و امری پذیرفته شده بشمار می رود. متاسفانه در برخی جوامع اسلامی کم و بیش یافت رسوخ نموده و در محافل اجتماعی از آن سخن به میان آمده است. به تازگی در ادبیات روزمره برخی جوامع وارد شده و کارشناسانِ تئوری پرداز، به موضوع شناسی، آسیب ها و پیامدهای ازدواج سفید پرداخته اند. در اینجا به مقوله ازدواج سفید، تاریخچه، ازدواج سفید در آئینه آمار و ارقام، پیامد و عواقب شوم آن، ازدواج سفید و ازدواج شرعی و... اشاره می کنیم.

مفهوم و تاریخچه ازدواج سفید

«دوستی زن یا دختر با پسر و مرد» و «همخانه بودن»، در قالب روابط نامشروع و به اصطلاح امروزی، «ازدواج سفید» چه معنی و مفهومی دارد؟ از چه زمانی و از کجا نشأت گرفته است؟ آیا امری قانونی و طبیعی است؟ آیا جوامع مختلف و ملل و نحل آن را قانونی می دانند؟ آیا «ازدواج سفید» مربوط به آداب و رسوم ملل مختلف است؟ آیا مسلمان و غیر مسلمان آن را قانونی و مشروع می پندارد؟ در اینجا به اینگونه سؤالات باید پاسخ داده شود. داشتن روابط دوستانه به شکل طولانی مدت، کششی را در طرفین ایجاد می کند که ارتباط آنها را از سطح به عمق کشانده و اتفاقات ناخواسته و ناخوشایندی را رقم می زند. ازدواج سفید یا باهم باشی[2] پدیده نوظهور ضد فرهنگی است که اشاره به نوعی از زندگی فارغ از قواعد اخلاقی و شرعی دارد و در آن دختر و پسر بدون انجام ازدواج شرعی و رسمی با یکدیگر زندگی می‌کنند و حتی از انجام روابط جنسی نیز ابایی ندارند. این پدیده ضد خانواده که در طی دهه های گذشته در بین جوامع اروپایی و آمریکایی رواج یافته بنا بر آمارهای مراکز مطالعاتی غرب موجب بروز آسیب های شدید اجتماعی در این دست کشورها شده که از جمله آنها می توان به افزایش تصاعدی نرخ سقط جنین و تولد کودکان نامشروع و رها شده در خیابان اشاره کرد. ازدواج سفید، شروع و تشکیل پیوند زناشویی بین یک زن و مرد بدون لحاظ چارچوب قانونی، حقوقی، شرعی و عرفی می‌باشد. در نظام‌ فکری کشورهای مختلف، سبک زندگی که از روابط جنسی بین زن و مرد، بدون رعایت چارچوب و موازین رایج در آن جامعه شکل گرفته باشد؛ به مفهوم بی بند و باری و فساد و به شکل قابل پذیرش خودشان به ازدواج سفید تعریف شده است. ازدواج سفید پدیده‌ای غیر قانونی، غیر رسمی و خلاف و آداب و رسوم حاکم بر جامعه می باشد که مجموعه ای از ناهنجاری‌های اخلاقی و اجتماعی به بار می‌آید. گرچه در مکتب فکری این گونه کشورها، چه بسا هیچ گونه اعتقاد و ایدئولوژی وجود ندارد یا پایبند به مرز و حقیقت الهی نیستند. اینجا است که مقوله دین و مذهب جایگاه خود را باز می یابد. و مکتب الهی و ادیان توحیدی و غیر توحیدی خود را پیدا کرده ومرز خود را جدا می کنند.

اینکه از چه زمانی و از کجا آمده برای ریشه یابی این پدیده شوم باید به نظام اجتماعی و تشکیلاتی کشورهای غربی رجوع کرد. ازدواج سفید برای اولین بار در ایالات متحده امریکا و زیر پرچم جنبشی به نام آزادی زنان پایه ریزی شده است. و به این بهانه طرفداران این مقوله جمعیت و هواداران خود را به مرور زمان پیدا کرده و به نام آزادی به عنصر ی رسیده اند که به زعم خود می توانند لذت خود را بیابند. با جستجویی ساده به آمار و ارقام عجیب و وحشتناک می رسیم. آمارهای ازدواج سفید در امریکا اذعان می‌دارد که بیش از دو سوم زوج‌های این کشور، قبل از ازدواج رسمی و قانونی، اقدام به زندگی در زیر یک سقف را داشته‌ اند. بر اساس آمارهای رسمی مراجع ذی ربط کشور آمریکا؛ از سال 1960 تا سال 2000 میلادی، تعداد زوج هایی که خارج از چارچوب ازدواج رسمی با هم زندگی کرده ‌اند، ده برابر شده و در حال حاضر، زندگی مشترک بدون ازدواج رسمی، به موضوعی عادی در روند آشنایی زن و مرد در زندگی اجتماعی کشور امریکا مبدل گشته است. در دنیای غرب، با توجه به تغییر سبک زندگی و در کنار آن، افزایش فشارهای اقتصادی، به طور کلی میل به ازدواج شرعی و رسمی کاهش یافته و روابط، بیشتر بر پایه ارضای غرایز و آزمایش گونه شکل می گیرد.

ردّ پای ازدواج سفید و فتح و شکست اندلس

در سده های گذشته تمدن اسلامی همواره مورد هجمه برخواسته از تمدن غرب بوده است. فتح و سقوط آندلس یکی از مشهورترین نمونه های این نوع هجمه های فرهنگی به شمار می آید. فتح اندلس در اسپانیا که در سال 92 ه.ق بدست مسلمانان صورت گرفت[3] موجب شد تا علاوه بر ورود اسلام به دروازه اروپا و دنیای غرب، زمینه بروز تحولات عظیم فرهنگی و اقتصادی در بخش های جنوب غربی اروپای آن روز مهیّا شود به گونه ای که در پی این تحولات جمعیت زیادی از ساکنین آندلس و سایر سرزمین های اروپایی همجوار به اسلام گرویدند. پیشرفت همه جانبه مسلمانان در آندلس عالمان مسیحی بر آن داشت تا جلوی موج فرهنگ اسلام را بگیرند. از این رو رهبران مسیحی اروپا از راه های مختلف تلاش کردند تا به هر شکل ممکن با پیشرفت های مسلمانان مقابله کنند. رهبران دینی مسیحی، تمام قوای خود را متوجه نابودی جامعه‌ اسلامی اندلس کرده و سیاست «شیوع لذت جویی» را طراحی کردند. حیله فرهنگی دختران بدون حجاب و بَزَک کرده طنازانه، اروپایی با ترویج میگساری، در فریبِ لذّت جوانان لبخند زدند. ترویج فساد موجب افزایش بی بند و باری و زمینه سقوط اخلاق فرهنگی و «ازدواج سفید» گردید. به جرأت می توان گفت برنده ترین ابزار سقوط جامعه اسلامی آن روز، ترویج فساد و بی بند و باری و «ازدواج سفید» دانست که با زیبایی و دلباختگی کامجویانه، ایمان و اعتقاد مسلمانان را شکافته و خنده مستانه «با هم بودن»، «دوستی دختر و پسر» و «ازدوج سفید» را سَر داده و قانونی به نام «ازدواج سفید» را پایه گذاری کردند.

ازدواج سفید، ستیز با قانون و تضادّ با ایمان

فرهنگ، آداب و رسوم ملی و دینی مسلمانان بر خلاف و در تضاد با پدیده شوم «ازدواج سفید» است. عموم مردمِ متدین به دین اسلام و مذهب شیعه پایبندند. مسلمان واقعی هیچ گاه قوانین خفت بار و ضدّ دین و هنجار شکن را بر نمی تابد. چرا که فرهنگ اصیل ناب، نشأت گرفته از مبانی دینی و وحی الهی است. هر آنچه که با قرآن و اسلام در نبرد و ستیز باشد مردود و غیر قبول است. قانونی که در کشور ایران جاری  است برگرفته، از دین و فتوای کارگشا، از احادیث و آموزه الهی است. دین اسلام پاسخگویی به نیازهای جنسی زن و مرد را در چارچوب ازدواج و عقد نکاح تعریف کرده است. تنها بستر قانونی و شرعی و اخلاقی اقناع نیازهای جنسی زن و مرد در قالب ازدواج بیان شده است. طبعاً دستورات قانونی و شرعی به دلیل آنکه در گذر زمان در فرهنگ غالب مردم جای خود را باز می ‌کند از جایگاه اجتماعی نیز برخوردار می ‌شود. با این اوصاف، پاسخگویی به نیاز جنسی غیر قانونی و شرعی، برای عموم مردم ایران مسئله ‌ای ناخوشایند، ناپسند و غیر اخلاقی به شمار می آید. به بیان دیگر، ازدواج سفید در ایران از جایگاه قانونی، شرعی و عرفی برخوردار نیست. از نظر حقوقی و قانونی ازدواج سفید نیز جرم و گناه محسوب می‌شود. به تعبیر ساده تر، ازدواج سفید در ایران غیر قانونی، جرم و برای آن مجازات تعیین شده است. در قانون مجازات اسلامی، هر نوع رابطه غیر شرعی بین زن و مرد، چه با زنا باشد و چه نباشد ممنوع است و مجازات حد و تعزیر برای هر طرف آن در نظر گرفته شده است. در صورت اثبات زنا، تغزیر و شلاق برای طرفین در نظر گرفته شده است.[4]

نا گفته پیداست در گوشه و کنار گاه گاهی هشدار به ازدواج سفید داده و علل و عوامل و پیامدهای آن را بررسی کرده اند. برخی صاحب نظران، پدیده ازدواج سفید در کشور را ناشی از وضعیت اقتصادی، طولانی و پر هزینه بودن ازدواج و...می دانند. نگارنده منکر آن نیست، اما با نگاهی دقیق به ابعاد این پدیده، در می یابیم که غالب افراد متمایل به این ناهنجاری اخلاقی، نه از طبقات محروم بلکه از طبقات اقتصادی متوسط به بالا و مرفّه هستند. چرایی شیوع این پدیده را بایستی در مساله ای جز اقتصاد جستجو کرد. که و در اینجا مجال آن نیست.

ازدواج شرعی و ازدواج سفید

غریزه جنسی امری خدادای است که همانند دیگر نیازها باید پاسخ داده شود. دین اسلام برای هدایت و کنترل غریزه الهی راهکار مشروع قرار داده تا شخص نیازمند در چارچوب قانون و ازدواج شرعی به آرامش برسد که دارای آثار و برکات آرام بخشی است. ازدواج شرعی زن و شوهر را موظف به رعایت قواعد فردی و اجتماعی می کند.‌ از شروط مهم ازدواج رعایت قانون است و ازدواج بدون لحاظ شرایط قانونی و شرعی موجب حلال شدن زن و شوهر نسبت به یکدیگر نخواهد شد. به خلاف ازدواج سفید که رابطه نامشروع، غیر قانونی و شرعی است.

پیامدهای شوم ازدواج سفید

ازدواج سفید یک "ازدواج بی قاعده" است و افرادی متمایل به این نوع روابط می شوند که دارای روحیه ای بی بند و بار هستند و تمایلی به پذیرش قواعد فردی و اجتماعی حاکم بر ازدواج رسمی را ندارند. این نوع ازدواج اصلا ثبت نمی شود. مرد و زن وظیفه و تعهدی نسبت به یکدیگر ندارند. هر زمان که بخواهند می توانند از یکدیگر جدا شوند. بحث تسهیم اموال وجود دارد یعنی در این نوع زندگی هر کسی سهم خودش را دارد و اگر قصد به جدایی کنند طرفین می توانند اموال خود را  برداشته و بروند. عده ای معتقدند حدود 30 درصد  از ازدواج هایی که در ابتدا از نوع سفید بودند و سپس رسمی شدند  و فرزند دار نیز شدند خطر و عدم موفقیتشان بیشتر از افرادی است که ازدواج سفید نداشتند و از همان ابتدا به شکل رسمی ازدواج کردند اما در مقابل افرادی که به چنین چیزی اعتقاد دارند عده ای دیگر معتقدند که این آمار و گفته ها فقط حدس و گمان است و سندیت ندارد. در کشورهای غربی و شاید اکثر کشورهای جهان دو نوع ازدواج امکان زندگی زناشویی را فراهم می ‌کند، یکی از آنها ازدواج رسمی و دیگری ازدواجی است که زن و مرد بر اساس علاقه و یا تفاهم، زندگی را بدون ازدواج رسمی آغاز می‌ کنند و در آنجا مواردی که ما به عنوان خطبه ازدواج داریم و جاری شدن آن شرط حلال شدن از لحاظ شرعی برای زن و شوهر است، وجود ندارد. روابط نا مشروع همخانه یا ازدواج سفید نامشروع در صورت اثبات در حکم «زنا» خواهد بود و فرزند حاصل از این رابطه نامشروع تلقی می‌شود و مشکلات و مسائل خاص خود را دارد. رابطه نامشروع برای هر طرف مجازات دارد و در صورتی هم که زنا ثابت شود 99 ضربه شلاق به عنوان مجازات قانونی در نظر گرفته می‌شود.[5] طرفداران ازدواج سفید باید بدانند که قانون مجازات اسلامی با استناد به شرع هرگونه رابطه غیرشرعی بین زن و مرد، اعم از زنا و غیر زنا را ممنوع و برای آن مجازات تعیین کرده است.

1. زنِ ازدواج سفید!

زنی که بدون قانون شرع و عرف با همخانه خود زندگی کرده است چه بسا از خواب بیدار می شود اما فطرت او یارای رهایی جستن ندارند.  این گونه زنان در چنین رابطه هایی بیش از انواع دیگر ازدواج دچار خشونت خانگی می شوند و چنین روابطی زودتر از ازدواج های رسمی و شرعی از هم می پاشد. زن دچار سرگردانی و دوگانگی می شود. تنها رها شده از مردم و جامعه و قانون شرع خود را می بیند. هیچ گونه مدافع و برگ زرین سفید زندگی نمی یابد. در ازدواج سفید آنچه بسیار به چشم می آید احساس عدم امنیت روانی برای هر دو طرف و خصوصاً برای دختران و زنان است و از آنجا که ساختار خلقت و شخصیت زنان بسیار هیجانی، لطیف و بر اساس ظرائف و پیچیدگی های خاص آن ها طراحی شده اینگونه روابط تأثیر مخرب و فاجعه آمیزی بر ذهن و روان آن ها بر جای می گذارد. در چنین ارتباطاتی برای فرزندان و بارداری های احتمالی هیچ پیش بینی ای انجام نگرفته و همین امر خود میزان فرزندان و کودکان نامشروع، بدون شناسنامه، و آمار سقط جنین غیرقانونی و مرگ و میر ناشی از آن می افزاید.

2. فرزندِ ازدواج سفید

فرزند حاصل از ازدواج سفید بی پدر و بی خانواده ای باقی می مانند که نه آن ها از والدین ارث می برند و نه والدین از آن ها. گرچه سایر حقوق این کودکان چون بقیه کودکان است. معمولاً کسی حضانت آنان را بر عهده نمی گیرد. فرزندان ازدواج سفید برداشت درستی از خانواده و کارکردهای آن ندارند، خیلی دیر به بلوغ فکری لازم برای تعهد و مسئولیت پذیری ازدواج می رسند و از آن می گریزند زیرا یک الگوی موفق در مورد ازدواج و خانواده تجربه نکرده اند. فرزندان هیچ گونه جان پناه و اشیانه محبتی نمی یابند. امنیت عاطفی و اخلاقی همه از دست رفته، می یابد.

ازدواج سفید و نظرات مراجع تقلید

آیا هم ‌باشی ‌هایی که ازدواج سفید نامیده می ‌شود، قابل انطباق با نکاح معاطاتی است؟ و یا هم‌ باشی و رابطه غیر مشروع است؟ هیچ فقیه و حقوق دانی را نیافتیم که بگوید ازدواج با رضایت باطنی کفایت می کند. ازدواج در کشور ما بدون لفظ، قانونی و مجاز نیست و حتما لفظ باید باشد. نکاح معاطاتی ازدواجی است که با قصد انشاء زوجیت شرعی، به‌‌واسطه فعلی که عرفاً و صراحتاً دلالت بر نکاح کند، انشاء عقد صورت می‌گیرد.

1. حضرت امام خمینی (ره)

حضرت امام خمینی (ره) در تحریر الوسیله جلد 2 ازدواج معاطاتی را باطل می داند. معنای رایج نکاح معاطاتی؛ یعنی: عقد بدون اجرای صیغه و ایجاب و قبول. و چون مشهور فقها، لفظی بودن ایجاب و قبول را در عقد نکاح شرط می دانند لذا نکاح معاطاتی باطل است، و در این مورد ادعای اجماع شده است. [6] هر چند گفته شده است که برخی نکاح معاطاتی را صحیح دانسته اند ولی فقهای معاصر و نیز مشهور فقها آن را صحیح نمی دانند. معنای رایج ازدواج سفید؛ یعنی: همخانه شدن دو جنس مخالف بدون آن که عقدی شرعی انجام شود و محرمیتی مطابق با قواعد شرعی بینشان فراهم گردد و البته چنین پدیده شومی با مدیریت دشمنان اسلام با انگیزه پاشیدن نظام معنوی و روابط صحیح دینی و ازدواج شرعی بوجود آمده است و چنین رابطه ای شرعا جایز نیست و حرام هست.[7]

2. مقام معظم رهبری:

مقام معظم رهبری در دیدار اخیر خود در بیانات می فرماید: «ازدواج های سخت، این ازدواج های دیر، این فرزندآوری کم، این به تعبیر غلط زشتشان «ازدواج های سفید» -که سیاه‌ترین نوع زندگی مزدوج است- همه‌ی اینها به خاطر این است که خانواده از بین برود. رواج شهوات، از بین رفتن حیا و عفّت، امروز جزو برنامه‌های دشمن است.»[8] ناگفته پیداست، امروزه دشمنان جمهوری اسلامی ایران تنها راه مهار ایران را در پیگیری تهاجم فرهنگی و آندلوسیزه کردن ایران می دانند و تلاش دارند تا با بر هم زدن ساختار خانواده های مسلمان  و ترویج بی بند و باری، مهم ترین شاکله قوام و دوام جامعه اسلامی تضعیف و تخریب کنند که در این مسیر پدیده ازدواج سفید یکی از مهم ترین ابزارهای مورد توجه دشمن است، که مقام معظم رهبری با اشاره به این توطئه، از آن به عنوان «سیاه ترین ازدواج» یاد کردند. دشمنان ایران اسلامی با بهره گیری از ظرفیت های رسانه‌ای خود از جمله فضای مجازی و برخی شبکه های ماهواره ای معلوم الحال بیگانه اقدام به ترویج این بیماری اخلاقی و فرهنگی می کنند. که باید هوشیار بود.

3. آیت الله سیستانی:

ایشان در توضیح المسائل سیزده مر جع در ذیل مسأله می فرماید: در زناشویی چه دائم و چه غیر دائم باید صیغه خوانده شود و تنها راضی بودن زن و مرد کافی نیست.[9].

4. حضرت آیت الله مکارم شیرازی:

پرسش:

عده ای از دختران و پسران نامحرم با اعتقاد به اینکه رضایت قلبی جهت ازدواج دائم یا موقت کافی است و نیازی به خطبه عقد نمی باشد اقدام به زندگی مشترک در کنار هم و برقراری روابط زن و شوهری بدون عقد شرعی می نمایند؛ لطفا نظر مبارکتان را در مورد این کار که در اصطلاح برخی به ازدواج سفید نام گرفته است. در سوالات ذیل مرقوم فرمایید.

1- آیا صرف رضایت دختر و پسر نامحرم برای زندگی در کنار هم به معنای محرمیت بوده و کفایت از صیغه عقد دائم و یا موقت می کند؟

پاسخ:

بدون شک رضایت قلبی کافی نیست و چنین ارتباطی، ارتباط نامشروع است و به عقیده ما نام ازدواج بر آن صحیح نیست خواه سفید باشد یا سیاه. [10]

5. آیت الله شبیری زنجانی:

پرسش:

نظر به اینکه اخیرا عده ای از دختران و پسران تحت عنوان ازدواج سفید به همباشی پرداخته و عده ای از آنان این باور را دارند که چون طرفین رضایت دارند لذا همین رضایت قلبی کفایت از خطبه ازدواج دائم یا موقت دارد، خواهشمند است دیدگاه شرع مقدس را در این گونه موارد بیان فرمایید.

الف- آیا صرف رضایت دختر و پسر برای بودن با یکدیگر به مفهوم جاری شدن محرمیت و زوجیت است و یا خواندن خطبه عقد دائم یا موقت ضروری است؟

ب-در صورتی که جاری شدن خطبه عقد ضرورت دارد آیا این ضرورت برای زوجیت دائم است یا برای زوجیت موقت نیز خواندن خطبه ضرورت دارد و رضایت قلبی مکفی نیست؟

پاسخ:

فارغ از سایر شرایط، در ازدواج دائم و موقت، خواندن صیغه لازم است.[11]

6. آیت الله سبحانی:

رفاقت دختر و پسر براى آزمایش اخلاق

سؤال 1257. آیا رفاقت و دوستى دختر و پسر در ظرفى از زمان صرفاً به عنوان آزمایش اخلاق و تفکر که شاید گاهى همراه با ظنز و شوخى مى باشد جایز است؟

پاسخ:

این نوع رفاقت ها سرانجام خوبى ندارد و طنز و شوخى نیز جایز نیست و «اخدان» در قرآن کریم ناظر به این موضوع است. والله العالم.[12]

سؤال: آیا صرف رضایت دختر و پسر برای بودن با یکدیگر به مفهوم جاری شدن محرمیت و زوجیت است و یا خواندن خطبه عقد دائم یا موقت ضروری است؟

پاسخ:

ازدواج سفید همان ازدواج معاطاتی است و شرعا کافی نیست و باید اگر باکره است با اذن پدر عقد خوانده شود و مهریه معین شود متاسفانه موضوعی که شبیه زنا رایگان است نام ازدواج به خود گرفته است.[13]

بسیاری از بزرگان و اندیشمندان این گونه ارتباط و رابطه نامشروع ازدواج را صحیح نمی دانند و برخلاف ارزش های اخلاقی و احکام شرع می باشد.

هشدار جدی!

شکی نیست که با ورود و گسترش رسانه های ارتباط جهانی، ماهواره، اینترنت، شبکه های اجتماعی و...در کشور ما همانند کشورهای غربی، سبک زندگی متفاوتی آفریده و ارزش های گوناگونی را شکل داده است. افزایش سن ازدواج، مشکلات اقتصادی، دوری از معنویت، محرومیت از فواید ازدواج پاک، فرایند نوسازی و مدرنیته غربی، تغییر ساختار اجتماعی و فرهنگی، الگوی روابط زن و مرد و ساختار خانواده دچار دگرگونی و تغییرات نوینی شده است. بر اساس نتایج برخی از پژوهش، شرایط اقتصادی، چهارچوب رسمی و قانونی، شرایط خانوادگی، کمرنگ شدن نظارت، زیست در مهاجرت، تجربة رابطه و جهان بینی فردی از عوامل اصلی در گرایش به ازدواج سفید بوده است. که باید راه علاجی در پیش گرفت.

جمع بندی

ازدواج سفید سوغات غرب و مربوط به سبک زندگی غیر دینی است. منظور از ازدواج سفید زندگی مشترک زن و مرد بدون ازدواج رسمی است. به گونه ای که زن و مرد بدون اجرای خطبه عقد زندگی مشترک را رقم می زنند. منشأ این گونه ارتباط به غرب برمی گردد که با اهداف مختلف امروزه تلاش در عادی جلوه دادن ان در جوامع اسلامی می کنند. ازدواج سفید در تضادّ با دین و ستیز با سبک زندگی اسلامی و جوامع اسلامی بوده و سیاه ترین نوع زندگی بشمار می آید. این نوع ارتباط پیامدها و آسیب های فراون فردی و اجتماعی دارد که غرق شدن در منجلاب فساد فرهنگی جوامع انسانی و اسلامی به دنبال دارد. از جهت شرع نیز فقهاء و مراجع تقلید ازدواج سفید را جایز ندانسته و نوعی هنجار شکنی و منشأ فروپاشی استحکام خانواده می دانند. جامعه اسلامی، مسولین دست اندرکار، متولیان دینی و فرهنگی، و جوانان مسلمان باید نسبت به پدیده شوم ازدواج سفید و ارتباط مشکوک، وظیفه اطلاع رسانی، اقدام پیشگیرانه، افزایش آگاهی و شناخت و...را نسبت به جامعه و خانواده جدّی بگیرند. و با تقویت ایمان و اعتقاد دینی و تعهد به ارزش ها و با شناخت به پیامد های آن می بایست اهتمام و توجه بیشتری در مسیر حق و حقیقت گام بردارند.

پی نوشت ها