مدرسه ضیائیه یا زندان اسکندر یزد ؛ بنایی مبهم در تاریخ ایران

کارناوال - بهاره فلاح : به سبب قدمت و دیرینگی کشورمان، بناها و اماکن تاریخی زیادی در سراسر آن به چشم می خورند که هر یک به دوره ای خاص تعلق دارند و به عنوان شاهدان تاریخ روایت هایی را در دل خود پنهان کرده اند

به سبب قدمت و دیرینگی کشورمان، بناها و اماکن تاریخی زیادی در سراسر آن به چشم می خورند که هر یک به دوره ای خاص تعلق دارند و به عنوان شاهدان تاریخ روایت هایی را در دل خود پنهان کرده اند. این بناها در سکوتی عمیق فرو رفته اند اما با زبان بی زبانی نشانه هایی ارزشمند را از فرهنگ و شیوه ی زندگی مردمان گذشته ارائه می دهند. پیش تر در مطالبی جداگانه تعدادی از این اماکن را به شما معرفی کردیم و همه چیز را در باره ی آنها گفتیم:

کلیسای زورزور ماکو ؛ کوچک مقدس

مسجد جامع قزوین ؛ قدیمی ترین مسجد جامع ایران

مجموعه خانقاه و بقعه شیخ صفی الدین اردبیلی

هر یک از این بناها کاربرد متفاوتی دارند؛ برخی مانند مساجد و کلیساها مکانی برای عبادت و راز و نیاز هستند، برخی سکونتگاهی امن برای خانواده ها بوده اند و برخی دیگر مانند کاروانسراها برای اتراق کاروانیان کاربرد داشته اند و …

در این میان، ساختمان هایی به چشم می خورند که در طول زمان های مختلف، استفاده های گوناگونی از آنها می شده است و هربار میزبان انسان های متفاوتی بوده اند. امروز می خواهیم به یکی از این بناها وارد شویم و برایتان از آن سخن بگوییم.

آماده سفر شوید تا به یزد برویم. قدم به درون بنایی می گذاریم که با عنوان زندان اسکندر یا مدرسه ضیاییه شناخته می شود.

کارناوال را همراهی کنید…

چرا زندان اسکندر یا مدرسه ضیائیه؟

– بنای زندان اسکندر یا مدرسه ضیائیه یکی از بناهای تاریخی شهر یزد است که به سبب تاریخ مبهم خود، از شهرت زیادی برخوردار می باشد.

– این بنا یکی از آثار به ثبت رسیده در فهرست آثار ملی ایران است.

– با توجه به موقعیت جغرافیایی زندن اسکندر و قرارگیری آن در محله تاریخی فهادان، می توانید از سایر جاذبه های تاریخی یزد نیز دیدن کنید.

زندان اسکندر یا مدرسه ضیاییه ؛ بنایی تاریخی و مبهم

در کوچه پس کوچه های محله ی فهادان یزد که قدم بزنی، در کنار بناهای مختلف تاریخی چشمت به تابلویی می افتد که تو را به بنایی با دو نام دعوت می کند و شاید این سوال در ذهنت شکل بگیرد که بالاخره زندان اسکندر یا مدرسه ضیائیه ؟

اگر سوالاتت را کنار بگذاری و وارد شوی، اثری شکوهمند از معماری ایرانی را می بینی که در هر گوشه اش نشانه ای از هوش و هنر ایرانی هویداست. با وجود تمام ابهاماتی که درباره تاریخ و کاربری این بنا وجود دارد، نمی توان ارزش تاریخی آن را نادیده گرفت و به همین سبب است که نامش از تاریخ 23 اسفند سال 1346 با شماره ی 770 در فهرست آثار ملی ایران قرار دارد.

زندان اسکندر یا مدرسه ضیائیه؟

با کمی گشت و گذار متوجه می شوی که این بنا چندان شباهتی به زندان ندارد اما روایت های محلی حرف دیگری می زنند. کارشناسان بر این عقیده اند که این بنا مدرسه ای با 8 قرن قدمت است که در سال 631 هجری قمری توسط عارف معروف ضیاءالدین حسین رضی بنیان نهاده شد و در سال 705 هجری قمری به وسیله ی پسران وی مجدالدین حسن و شرف‌الدین علی تکمیل گردید. این بنا بیش از هفتصد سال پیش محل تدریس بوده و میزبانی مجالس بحث و بررسی بزرگان و علما را بر عهده داشته است.

اما چرا عنوان زندان اسکندر را بر آن نهادند؟

گفته می شود این نام در نتیجه ی آمدن گروهی از تبعیدیان اسکندر مقدونی به یزد به وجود آمد و البته عوامل دیگری همچون ویژگی های اقلیمی، دور دستی و دور افتادگی یزد از مراکز بزرگ و پر رفت و آمد در گذشته بر شهرت بیشتر این نام افزوده اند. در بخشی از دیوان حافظ به بیتی برمی خوریم که در مورد زندان اسکندر در آن نوشته شده است:

دلم از وحشت زندان اسکندر بگرفت رخت بر بندم و زی ملک سلیمان بروم

برخی دیگر بر این باورند که اسکندر مقدونی، در زمان حمله به ایران، این ساختمان را به عنوان یک زندان بنا کرد که در گذر زمان به مدرسه تغییر کاربری پیدا کرد. در این رابطه در افسانه ها آمده که اسکندر پس از ورود به ایران، در کثه (نام قدیمی مرکز ناحیه ی یزد) قلعه ای برای زندانیان و بازماندگان دولتی می سازد و به همین دلیل در دوره اسلامی، شهر یزد به کنایه به زندان اسکندر مشهور می شود.

معین الدین نظری یکی از مورخان قرن نهم هجری قمری که معتقد است خطه یزد توسط ضحاک ساخته شده، بنای زندان اسکندر را متعلق به ضحاک می داند که در آن زمان با عنوان زندان ضحاک شناخته می شده است.

مورخان قرون 9 و 11 هجری قمری یزد در نوشته هایشان اشاراتی به این بنا داشته اند که از جمله ی آنها می توان به احمد کاتب اشاره نمود که در قرن نهم به وجود چاهی در محله قدیم شهر قدیم ( فهادان امروز) اشاره می کند که به عنوان بند خانه اکابر عجم استفاده می شده است. این نوشته بر تصورات مردم در مورد زندان اسکندر دامن می زند و باز هم قصه هایی را بر سر زبان ها می اندازد.

شواهد چه می گویند؟

پس از آنکه این بنا به ویرانه ای تبدیل شد، گودالی در یکی از قسمت های آن به وجود آمد که همگان آن را سیاه چال می پنداشتند و تصور زندان بودن این بنا در میان مردم قوی تر از پیش شد. در جریان مرمت و مطالعات کارشناسان مشخص شد که این فرورفتگی در اثر احداث شبکه ی آبرسانی در زیر زمین به وجود آمده و به جای آنکه نشانی از زندان باشد می تواند به عنوان گواهی درباره ی هوش و ذکاوت ایرانیان در مورد تلاش برای تامین آب در سرزمین کویری در نظر گرفته شود. اکثر کارشناسان کاربری زندان را برای این بنا رد کرده اند و معتقدند زندانی با عنوان زندان اسکندر وجود نداشته و یا اگر بوده، به صورت بنایی جدا از مدرسه ضیائیه ساخته شده است.

در کتاب یادگار های یزد نوشته ایرج افشار و برخی منابع دیگر به این بنا با عنوان مدرسه، مسجد و آرامگاه اشاره شده و از زندان حرفی به میان نیامده است.
احتمال می رود که زندان اسکندر امروزی بقایای یکی از خانه های خاندان رضی و گنبد بنا، باقی مانده ی بقعه قبور آنها باشد.

ویژگی های معماری بنا

زندان اسکندر یا مدرسه ضیائیه بنایی با معماری آذری است. شیوه آذری یا آذربایجانی، سبکی منسوب به آذربایجان می باشد که در معماری ایرانی پس از اسلام و در زمان حکومت ایلخانان بر ایران رواج یافت است و با عنوان سبک مغول یا ایرانی – مغول نیز شناخته می شود. در این بنا از تزئینات کاشی کاری استفاده نشده و تنها خشت در ساخت این بنای ساده و زیبا به کار رفته است اما به علت مرمت گنبد توسط استاد آخوند خرمی، در این قسمت آجر نیز مشاهده می شود.

ساخت این بنا در دو مرحله صورت گرفته است:

* در مرحله اول، گنبد خانه ی قدیمی آن همزمان با حمله مغولان، برای آرامگاه ساخته شده و مدرسه ای در کار نبوده است.

* در مرحله دوم و در حدود 100 سال بعد در اوایل قرن هشتم هجری قمری، ساخت یک مدرسه توسط نوه ی سازنده ی نخست گنبد، در کنار آن صورت می گیرد و سپس درگاهی از مدرسه به گنبدخانه باز می شود.

نگاهی نزدیک تر به بنا

ظاهر این ساختمان از کوچه بسیار ساده با یک درب ورودی کوتاه است و تنها قسمت چشمگیر آن گنبد مرتفع 18 متری آن است که شما را به درون می کشاند. این گنبد از خشت خام است و تزئیناتی همچون گچبری و نقاشی با آبرنگ طلایی و لاجوردی به آن زینت می داده که امروزه تنها قسمت هایی از آن بر روی گچ سفید به چشم می خورد.

هر یک از اضلاع 4 دیوارِ گنبد، 8.8 متر طول دارند و ارتفاع بقعه 18 متر و فاصله دهنه ی آن 5/9 متر می باشد. از کتیبه های بر روی دیوارها اثری دیده نمی شود اما بنا بر شواهد خطوط آن کوفی و شبیه به بناهایی همچون مدرسه ی شاه کمالیه و بقعه فهادان بوده است.
شبستان بنا، محرابی را در میان خود دارد و در اطراف صحن یا حیاط، رواق هایی به چشم می خورد که در قسمت ضلع غربی بزرگتر هستند و در کنار آنها محرابی از گچ وجود دارد. رواق به فضایی مسقف و ستون دار اطلاق می شود که حداقل در یک طرف مسدود باشد و انسان را از تماس با بارش و تابش نور آفتاب حفظ کند. در حیاط علاوه بر اینوانچه های کوچک جلوی اتاق ها، چهار ایوان بلندتر نیز وجود دارد که بنا را به صورت چهارایوانی درآورده است.

علاوه بر رواق ها، عنصر دیگری که در فضای صحن دیده می شود، پایابی با 38 پله به عمق 2٫8 متر از سطح زمین است که دسترسی به آب قنات اله آباد را ممکن می سازد. چاه آبی با قطر دهانه ی دو متر در وسط حیاط وجود دارد که به سردابی به عمق 5 متر منتهی می شود و کف سرداب نیز حوضی قدیمی به عنوان یکی از آثار به جای مانده از بنای اولیه ساختمان، وجود دارد.

در گوشه ای از حیاط اتاقی موسوم به اتاق بادگیر دیده می شود که می توانید وارد آن شوید و از خنکای نسیم بادگیر بر فراز آن لذت ببرید. بر اساس شواهد تاریخی خاندان رضی، در اطراف این بنا خانه های عالی و بادگیرهای بلند ساخته بودند. در آن زمان این ساختمان درگاه بلند، دو مناره ی رفیع و باغچه ای پر از درخت داشت و کتابخانه و حمام در روبه روی بنا واقع شده بودند.

photo by Ste Ba

photo by Armin Hage

photo by Shahram Mirkhani

امکانات گردشگری

در این محل موزه ای نیز بنا شده که کتیبه ها و سنگ قبرهایی در آن نگهداری می شود. در قسمتی دیگر تخت هایی برای پذیرایی وجود دارد که می توانید لحظه ای بر روی تخت ها بنشینید و با جرعه ای نوشیدنی خنک یا گرم، جانتان را تازه کنید.

اگر هوس خرید صنایع دستی به سرتان زد نیز وارد فروشگاه کوچک و رنگارنگ این بنا شوید و یکی را انتخاب نمایید.