مقدمه:
یکی از راه های تعدیل و تحدید نیاز فطری زنان به خودآرایی انتخاب پوشش مناسب و در واقع حجاب است. این که نسخه حجاب برای زنان پیچیده میشود و ادیان الهی بر آن تاکید فراوان دارند به علت وجود غرایز و نیازهای زنان است اگر برای زنان که خصلت خودآرایی در فطرت آنهاست و همین خصلت باعث نشان دادن رفتار عشوه گرانه در آن ها میشود؛ حکم حجاب ارائه نشود زنان با غرایز کنترل نشده و نامتعادل و تحت تاثیر شرایط اجتماعی، به تخریب بهداشت روانی کمک خواهند کرد. ولی با حجاب و پوشش مناسب چهارچوب مناسبی برای استفاده از این ویژگی ذاتی تعیین میگردد و مانع فساد اجتماعی و روانی میشود. از نظر روان شناختی نداشتن پوشش مناسب زنان، جوانان اجتماع را به نسبت به جنس زن بی اعتماد میکند و رغبت و گرایش به ازدواج و تشکیل خانواده در آن ها ایجاد نمیشود. از طرفی حس انتقام جویی و کینه توزی مرد نسبت به مردان دیگری که بیشرمانه همسر یا خواهر او را نظاره میکنند برانگیخته شده و آسیب های روانی را موجب میگردد. (معین الاسلام و طیبی، ١٣٨١).
بیان مسأله:
یکی از پردامنه ترین موضوعاتی که در دنیای امروز راجع به زن و حیات اجتماعی او و ارزش وجودی و عفاف و گوهریت او مطرح است موضوع پوشیده بودن یا حجاب و در صدف بودن زنان میباشد و این مسئله ای است که بحث های موافق و مخالف را در جوامع غرب و شرق برانگیخته است، حجاب جزئی از تمدن، فرهنگ، آداب و رسوم اسلامی و شریعت اسلامی است و آنچه مهم به نظر میرسد اثرات حجاب است. چرا که سلامت اجتماع در گرو آن است و زن رحمت خدا و ریحانه ای است از جانب حق و موجودی است که خداوند تبارک و تعالی او را ظریف، زیبا و دنیای مهر و محبت ساخته است.
زن حیثیتی را دارا میباشد که با تمام لطافت و عطوفتش در مواقع مهم و به جا میتواند آن چنان رشادت و شهامتی از خود نمایان سازد که شاید بسیاری از مردان توانایی آن را نداشته باشند (حسن زاده ، صالح: ١٣٩٣).
حجاب اگر چه برای تعدیل و کنترل غریزه فطری خودآرایی سفارش شده است اما از منظر روانشناسی انگیزه گرایش به حجاب وجود غریزه شرم و حیاء در زنان است. در واقع یک احساس فطری مثل شرم، انگیزه میشود برای رفتار روانی زن یعنی گرایش به سوی حجاب و پوشش. بینش درونی و الهام غریزی زن به او میفهماند که برای بهتر زیستن باید به احساسات فطری خود احترام بگذارد و یکی از این احساس ها شرم و حیاست و باید غرایز فطری خود را جهت دهد و کنترل کند و برای کنترل آنها حجاب بهترین ابزار است. از سوی دیگر ویژگی دیگر خواهی زنان انگیزه دیگری است که آن ها را به سوی حجاب و گزینش آن سوق میدهد مردان غیرت دارند و زنان به آن ها اعتماد داشته و برای جلب نظر آن ها و پاسخگویی به حس دیگرخواهی خود به غیرت همسرشان احترام میگذارند. (معین الاسلام و طیبی،1381).
خانواده بنیادیترین نهاد در جامعۀ انسانی است که وظیفۀ تربیت و سازندگی افراد و انسان ها را بر عهده دارد و اگر افراد نتوانند خانواده را تحکیم بخشند و افرادی باایمان در آن پرورش دهند، نمیتوانند جامعه ای ایده آل برای نسل آینده بسازند و از فرهنگ ایمانی خود جا مانده و به اهداف متعالی خود نمیرسند. مقصود از تحکیم خانواده، فراگیری اعتدال میان همگان، حاکمیت اخلاق و حفظ حقوق همۀ اعضاست. اگر هدف از برقراری زوجیت و تشکیل خانواده، به تعبیر قرآن «سکونت و آرامش اعضا»، است، لازم است که همۀ رفتارها و تعامل ها در راستای تحقق این هدف باشد (حسن زاده، صالح: ١٣٩٣).
اهداف تحقیق:
هدف کلی
رویکرد تحلیلی بر تاثیر نقش خانواده در داشتن حجاب فرزندان میباشد و تلاش بر این است تا خانواده ها با تکیه بر اسناد علمی و دینی، از موثر بودن نقش خود بر فرزندانشان در داشتن حجاب مناسب، آگاهی یابند.
مفاهیم
*حجاب
واژة حجاب در فرهنگ فارسی در سه معنا به کار رفته است ١- پرده و ستر ٢- نقابی که زنان چهرة خود بدان پوشانند، روبند، برقع ٣- چادری که زنان سرتاپای خود را بدان پوشانند(معین، ١٣٤٠:١٣٤٢) حجاب دراصطلاح، پوششی است که اعضای بدن زن رابه طور معمول و اعضایی از بدن را که زننده مینماید، بپوشاند و مطابق با دستورات دین اسلام باشد(فاضلیان، ٧٤:١٣٨٩).
خداوند در آیه ٣١ سوره نور حکم حجاب را به گونه ای صریح و آشکارا مطرح نموده و علاوه بر ظرافت های خاصی که در نوع پوشش زنان وجود دارد، اشخاص محرم را نیز ذکر میکند تا نامحرم ها بازشناسانده شوند و در پایان فلسفه پوشش بیان شده است که زینتها و زیباییهای زنان در مقابل نامحرم آشکار نشود، تا آن ها مورد توجه نگاه های ناپاک قرار نگیرند و احترام آنان حفظ گردد. در آیه دیگر حرمت و شخصیت زن به عنوان فلسفه حجاب مطرح میشود: «ای پیامبر به زنان ودخترانت و زنان مومن بگو، پوشش خود را بر خود فرو پوشند. این برای آن که شناخته شوند و مورد آزار قرار نگیرند.» (سوره احزاب، آیه ٥٩).
امام خمینی(ره) می فرمایند: «زنان از نظر اسلام نقش حساسی در بنای جامعه اسلامی دارند و اسلام زن را تا حدی ارتقا می دهد که او بتواند مقام انسانی خود را در جامعه باز یابد و از حد شیء بودن بیرون بیاید و متناسب با چنین رشدی، می تواند در ساختمان حکومت اسلامی مسئولیتهایی را به عهده بگیرد. نقش زن در جامعه بالاتر از نقش مرد است؛ برای اینکه بانوان علاوه بر اینکه خودشان یک قشر فعال در همه ابعاد هستند، قشرهای فعال را در دامن خودشان تربیت میکنند. خدمت مادر به جامعه از خدمت معلم بالاتر است، و از خدمت همه کس بالاتر است. و این امری است که انبیا می خواستند. میخواستند که بانوان قشری باشند که آنها تربیت کنند جامعه را، و شیرزنان و شیرمردانی به جامعه تقدیم کنند» (صحیفه نور، ج ١٤، ص ١٩٧).
حجاب گفتاری:
حجاب در گفتار نوع دیگر حجاب و پوشش قرآنی، حجاب گفتاری زنان در مقابل نامحرم است: فلا تخضعن بالقول فیطمع الذی فی قلبه مرض (احزاب؛ ٣٢) پس زنهار نازک و نرم با مردان سخن نگویید؛ مبادا آن که دلش بیمار (هوا و هوس) است به طمع افتد.
حجاب رفتاری:
حجاب رفتاری نوع دیگر حجاب و پوشش قرآنی، حجاب رفتاری زنان در مقابل نامحرم است. به زنان دستور داده شده است به گونه ای راه نروند که با نشان دادن زینت های خود باعث جلب توجه نامحرم شوند و لا یضربن بأرجلهن لیعلم ما یخفین من زینتهن (نور؛ ٣١) و آن طور پای به زمین نزنند که خلخال و زیور پنهان پاهایشان معلوم شود.
*خانواده
خانواده، کانونی است مقدس که بنیان آن در سایه پیوند زناشویی دو انسان (زن و مرد) شکل گرفته و با تولد فرزندان آنها کامل تر میشود. فرایند اجتماعی شدن کودک از خانواده شروع میشود. تصوری که فرد از خود و نیز از جهان پیرامون و از افرادی که در پیرامون او هستند به طور مستقیم تحت تاثیر وجه نظر و باورهای خانواده هایشان قرار دارد. ارزشهایی که فرد میپذیرد و نقش های مختلفی را که از او انتظار میرود ایفا کند، در بدو امر، در درون شبکه روابط خانوادگی آموخته میشود(کوئن ١١٠: ١٣٨٥).
خانواده مسولیت جامعه پذیری کودکان را در سال های اولیه و حیاتی زندگی به عهده دارد. ارزش هایی که فرد میپذیرد و نقش های گوناگونی که از او انتظار میرود انجامشان دهد، نخست در چارچوب محیط خانواده آموخته میشود. (کوئن، ٨٠:١٣٧٣).
برخی از آیات در خصوص حجاب:
این آیات در ابتدا، خطاب به زنان پیامبر بود و سپس مؤمنان را در بر گرفت و حکم جاری برای مسلمانان گشت اهم این آیات از این قرار است:
الف- یا نساء النبی لستن کاحد من النساء ان اتقتین فلا تخضعن بالقول... ولا تبرجن تبرج الجاهلیه الاولی.» (احزاب ، ٣٢ -٣١) ای زنان پیامبر، شما اگر تقوا داشته باشید همانند دیگران نیستید ؛ بنابراین ، هرگز نرم و نازک با مردان سخن مگویید تا آن که دلش بیمار است به طمع افتد، بلکه متین و نیکو سخن بگویید و خانه را منزل گاه خویش قرار دهید و هرگز مانند دوره جاهلیت نخستین، آرایش و خود آرایی نکنید و نماز را بر پای دارید و زکات را بپردازید و از خدا و رسولش اطاعت نمائید.
در این آیه بر عدم آرایش و زینت و رعایت عفت در رفتار تاکید شده است.
ب- «یا ایها النبی قل لازواجک و بناتک و نساء المومنین یدنین علیهن من جلابیهن...» (احزاب ، ٥٩) ای پیامبر، به همسران، دختران و بانوان مومن بگو روپوش های خود را برگیرند تا به عفاف و حریت شناخته شوند و مورد آزار وتعرض هوسرانان قرار نگیرند و خداوند، آمرزنده و مهربان است.
در این آیه نزدیک کردن و در بر داشتن جلباب (پوشش سراسری) مورد تاکید است که اندام را حفظ نماید (مکارم شیرازی، ١٣٧١: ذیل آیه ٥٩ سوره احزاب).
ج- «قل للمومنین یغضوا من ابصارهم و... و قل للمؤمنات یغضضن من ابصارهن و یحفظن فروجهن و لا یبدین زینتهن الا ما ظهر منها و لیضربن بخمرهن علی جیوبهن و لا یبدین زینتهن الا لبعولتهن...» (نور، ٣٠ و ٣١).
(ای پیامبر) به مردان مومن بگو که چشم هایشان را فرو پوشند و فروج و اندامشان را محفوظ بدارند و این امر برای پاکیزگی شما بهتر است. بدرستیکه خداوند به هر چه انجام میدهید آگاه است و به زنان مؤمن بگو که چشم هایشان را فرو پوشند و فروج و اندامشان را محفوظ بدارند و زینت و آرایش خود را، جز آنچه ظاهر است ، آشکار نسازند و سینه خود را با خمار (روسری) خود بپوشانند و زینت و جمال خود را آشکار نسازند، جز برای شوهران خود و پدران خود و... (در اینجا محارم زن نام برده میشوند) و آنگونه پا به زمین نزنند که زیور پنهان پاهایشان معلوم شود و ای اهل ایمان همه به در گاه خداوند توبه کنید. امید است که رستگار شوید.
در آیات کتاب خدا قرآن کریم به کرات به رعایت نمودن حجاب توصیه شده است که از آن جمله میتوان به آیات زیر اشاره نمود.
آیه ٣١ سوره ی نور:
ای پیامبر به زنان با ایمان بگو دیدگان خود را از نگاه به نامحرم فرو بندند و پاکدامنی ورزند و زیورهای خود را آشکار نگردانندمگر آنچه که طبعا از آن پیداست. و باید به وسیله روسری گردن خود را بپوشانند و زینت خود را آشکار نکنند جز برای شوهران و سایر محارم خود.
آیه ٥٩ سوره احزاب:
ای پیامبر، به زنان و دخترانت و زنان مومن بگو: پوششهای خود را برخود فروتر گیرند. این برای آنکه شناخته شوند و مورد آزار قرار نگیرند و برای آنان بهتر است و خداوند آمرزنده مهربان است.
آیه ٣٠ سوره نور:
به مؤمنان بگو چشمهای خود را (از نگاه به نامحرمان) فروگیرند، و عفاف خود را حفظ کنند این برای آنان پاکیزه تر است خداوند از آنچه انجام می دهید آگاه است»
آیه ٥٨ سوره احزاب:
هنگامی که چیزی از وسایل زندگی را (بعنوان عاریت) از آنان همسران پیامبر میخواهید از پشت پرده بخواهید این کار برای پاکی دلهای شما و آنها بهتر است و شما حق ندارید رسول خدا را آزار دهید، و نه هرگز همسران او را بعد از او به همسری خود درآورید که این کار نزد خدا بزرگ است».
آیه ٥٣ سوره احزاب:
رعایت حجاب و پوشش زنان مایه ی مصونیت آنان از تعرض هوسرانان و سلامت یابی آن ها میشود. و...
تبیین نقش خانواده در داشتن حجاب افراد:
-جامعه پذیری عبارت است از همسازی و همنوایی فرد با ارزشها، هنجارها و نگرش های گروهی و اجتماعی، یا به مفهوم دیگر، «اجتماعی شدن فراگردی است که به واسطه آن ، هر فرد دانش و مهارتهای اجتماعی لازم برای مشارکت موثر و فعال در زندگی گروهی و اجتماعی را کسب میکند» (علاقه بند،1380: 91)
از آن جا که جامعه پذیری افراد تحت تاثیر عوامل مختلفی میباشد و تحقیقات علمی به عمل آمده حاکی از آن است که، خانواده نقش بسزایی در این مقوله دارد لذا توجه به خانواده جهت ارائه نمودن مناسب هنجارها به فرزندان، در این سیر سبب خواهد شد فرزندان علم و مهارت لازم را برای عمل به هنجارها و ارزش های جامعه بدست آورند.
در میان عوامل مختلف جامعه پذیری، نقش خانواده از برجستگی خاصی برخوردار است، علت این امر را میتوان در این واقعیت جست
١-شکل گیری شخصیت افراد تا حدود زیادی در خانواده صورت می گیرد و فرزندان عمدتا ویژگیهای رفتاری والدین خود را کسب میکنند.
٢- این نقش خانواده بیشتر هنگامی مشاهده میشود که فرد در سال های اولیه زندگی خود قرار دارد و شخصیت وی همچون لوح سفیدی برای اولین بار در حال شکل گیری است (فتحی آشتیانی، ٤٩: ١٣٧٧).
ویلیامز جی گود معتقد است که خانواده به عنوان مهم ترین نهاد جامعه پذیری با عمل کردن به شیوه های زیر در فرایند جامعه پذیری موفق است: ١-داشتن روابط عاطفی با فرزند٢-اقتدار شناخته شده ٣-داشتن نقش الگویی٤-پایداری در روابط ٥-دادن آزادی به فرزند٦-برقراری ارتباط با ارائه توضیح و دلیل ٧-تشویق و تنبیه مناسب (چلبی، ١٣٧٥).
محیط خانوادگی عامل قطعی موثر در ایجاد شرایط سازنده ای است که ارزش ها و گرایش های شخص را شکل میدهد. بخش مهمی از این فرآیند در درون خانواده بصورت عمدی و آگاهانه انجام میپذیرد ولی بخش زیادی از آن نیز کاملا ناخودآگاه است. الگوهای کنش متقابل اجتماعی درون خانواده ممکن است مدل های ناخواسته را برای شکل گیری رفتار و شخصیت بعدی کودکان، یعنی زمانی که به بلوغ و دوره جوانی میرسند، فراهم سازد. به هر حال اگر جامعه پذیری یا «اجتماعی شدن» فرآیندی باشد که نسل های مختلف یک جامعه را به یکدیگر پیوند می دهد «خانواده» از عوامل عمده جامعه پذیری از دوران کودکی تا جوانی و پس از آن است که بصورت یک سلسله مراحل پیدرپی رشد و تکامل، نسل ها را به یکدیگر مربوط میسازد (گیدنز، ٨٥:١٣٨٦).
عمل آگاهانه یا ناآگاهانه اعضای خانواده در برابر کودک، او را برای جامعه آینده آماده میکند. به عقیده صاحبنظران، روند و نتایج آموزش و پرورش کودک در درجه نخست به شیوه زندگی خانواده، که واحد اساسی و مرکزی جامعه است و به ویژه به مناسبات میان پدر و مادر بستگی دارد. خانواده شخصیت کودک، سپس شخصیت نوجوان و سرانجام شخصیت جوان را شکل میدهد (تقوی، ٧٨:١٣٨٢).
خانواده، کانون مهر
انسانی که میخواهد مظهر خداوند در امامت رحمت و رهبری رافت شود یا خواهان پیروی پیامبر رحمت باشد و به اسوه بودن عاطفه فتوای علمی و عملی دهد، باید رافت را که یک مطلب وجدانی و یافتنی است و نه گفتنی و سفارشی، در حیات خویش تجربه نماید. چه کسی باید محبت و رحمت را در گوش جان انسان زمزمه کند؟ در پاسخ باید گفت: جز خانواده که جامعه ای کوچک است و تربیت صحیح آن در پرورش مدیران کارآمد تاثیر بسزایی دارد، هیچ کانونی نمیتواند این مسئولیت بزرگ را بر دوش گیرد، از این رو تکوینا چنین پیش بینی شده است که یک زن به عنوان مظهر مهر و مجلای رافت، آهنگ گیرای همنوایی و هم آوایی، هماهنگی، انسجام، انتثناء، انعطاف و گذشت را با حضور خود گوشنواز و دلپذیر کند.
پدر و مادر دو عنصرند که هیچ یک به تنهایی نمیتوانند مظهر ربوبیت الهی باشند، لکن از نکاح این دو تا اندازه ای یک مظهریت پذیرفتنی پیدا میشود، یکی منشا رحمت و رافت و دیگری مظهر شدت و صلابت میگردد. و از نکاح و ازدواج این دو گرمی خانواده پدید میآید و در پناه قدرت و شدت پدر و عطوفت و رحمت مادر، کودک تربیت اهلی مییابد و خلیفه الله میشود. (آیه ا... جوادی آملی، ١٣٨٤).
پوشش مادر و تأثیرآن در فرزندان
از نظر حکم شرعی، واجب نیست مادر همه ی اعضای بدن خود را از فرزندان خودش بپوشاند. بنابراین باز بودن سر و گردن، دست ها و پاها و ساق پا اشکالی ندارد. (مکارم شیرازی، ناصر). اما از نظر تربیتی باید بگوییم کودک به راحتی رفتار و صدای مادر را تشخیص میدهد و آن را دنبال میکند. رفتار مادر برایش کاملا آشناست و حافظه اش مملو از خاطراتی از این رفتارها است ؛ کودک از رفتار و شکل آن ها عکس برداری و در حافظه ی خود ذخیره میکند. پایه های اساسی رشد شخصیت کودکان و نوجوانان از طریق تقلید نهاده میشود و این شیوه ی تقلید هم از راه شنیداری و هم از طریق بصری حاصل میشود. تقلید و الگوپذیری از ویژگیهای دوران کودکی است. کودک هر آن چه را که ببیند، براساس تقلید میپذیرد و مطابق آن ها عمل میکند، بدون این که از خوبی و بدی آن اطلاع داشته باشد. چشم و گوش کودک، چون دریچه ای باز است و ذهن کودک مانند دوربین عکاسی است که هر چه میبیند در آن منعکس و ثبت میشود. (فرهادیان، ١٣٧٠).
سیر تاریخی حجاب
بنابر گواهی متون تاریخی، در اکثر قریب به اتفاق اقوام و ملل، حجاب در میان زنان معمول بوده، هر چند فراز و نشیب های زیادی را طی کرده است و گاهی با اعمال سلیقه ی حاکمان تشدید یا تخفیف یافته است ولی هیچ گاه به طور کامل از میان نرفته است. «مورخان به ندرت از اقوامی بدوی یاد میکنند که زنان شان دارای حجاب مناسب نبوده یا به صورت برهنه در اجتماع ظاهر می شدند. تعداد این اقوام به قدری نادر است که در مقام مقایسه - به قول اندیشمندان - قابل ذکر نیستند و شاید بتوان گفت: وجود برخی موانع سبب جلوگیری از بروز تمایلات و استعدادهای فطری و طبیعی آنان شده است و یا عواملی باعث انحراف آنان از مسیر فطرت گشته است» (محمدی آشنانی، ١٣٧٣: ٢٢).
- شهید مطهری در مورد این که کدامین اقوام دارای حجاب بوده اند چنین بیان می کند: «در ایران باستان و در میان قوم یهود و احتمالا در هند حجاب وجود داشته است و از آن چه در قانون اسلام آمده سخت تر بوده است اما در عرب جاهلیت حجاب وجود نداشته است و به وسیله ی اسلام در عرب پیدا شده است.» (مطهری، ١٣٥٣: ٥)
مهدی قلی هدایت در کتاب خاطرات و فطرت زنانه پوشش در ملل مختلف میگوید: « اگر به لباس ملی کشورهای جهان بنگریم به خوبی حجاب و پوشش زن را در می یابیم. براون واشنایور، نویسنده ی غربی، در کتابی به نام پوشاک اقوام مختلف، پوشاک اقوام گوناگون جهان از عهد باستان تا قرن بیستم را به صورت مصور ارائه کرده اند. نگاهی کوتاه به این کتاب روشنگر این واقعیت است که در عهد باستان در میان یهودیان، مسیحیان، زرتشتی ها، یونانیان و اهالی روم، آلمان، خاور نزدیک و برخی مناطق دیگر پوشش زن به طور کامل رعایت می شده است، به گونه ای که زنان چین در معابر عمومی جز در پرده و ملحفه ظاهر نمی شدند و در خانه نیز دارای اندرونی و بیرونی بوده اند» (هدایت، ١٣٦٣: ٤٠٥).
حجاب در ادیان مختلف (در ادیان زرتشت، یهود، مسیحیت و اسلام) حجاب در آیین یهود
مبنای حجاب در شریعت یهود، آیات تورات بود که بر حجاب تأکید مینمود. کاربرد واژه "چادر" و "برقع " که به معنای روپوش صورت است، در آن آیات، کیفیت پوشش زنان یهودی را نشان میدهد. (نصریه، ١٣٨٤).
رواج حجاب در بین زنان قوم یهود، مطلبی نیست که کسی بتواند آن را مورد انکار یا تردید خود قرار دهد.
مورخین، نه تنها از مرسوم بودن حجاب در بین زنان یهود سخن گفته اند، بلکه به افراطها و سخت گیریهای بیشمار آنان نیز در این زمینه تصریح کرده اند. "اگر زنی بی آنکه چیزی بر سر داشت به میان مردم میرفت یا با هر سنخی از مردان درد دل میکرد، یا صدایش آنقدر بلند بود که چون در خانه اش تکلم مینمود همسایگانش میتوانستند سخنان او را بشنوند، در آن صورت مرد حق داشت بدون پرداخت مهریه او را طلاق دهد" (آریانپور؛ به نقل ازویل دورانت ، ١٣٨٥).
حجاب در آیین مسیحیت
"تصویرهایی که از پوشاک مسیحیان و مردم اروپا انتشار یافته است، به وضوح نشان می دهد که حجاب در بین زنان کاملا رعایت میشده است. در کتاب پوشاک اقوام مختلف، برخی از تصاویر مربوط به زنان مسیحی آورده شده که همگی دارای لباسی بلند و پوششی سبز می باشند. آیین مسیحیت نه تنها احکام شریعت یهود در مورد حجاب زنان را تغییر نداده، بلکه قوانین آن را استمرار بخشیده است و در برخی موارد قدم را فراتر نهاده و با تأکید بیشتری اهمیت رعایت عفت را مطرح ساخته است ؛ همان گونه که در انجیل آمده است: ".... و همچنین زنان خویشتن را بیارایند به لباس مزیین به حیا و پرهیز، نه به زلف ها و طلا و مروارید و رخت گرانبها، بلکه چنان که زنانی را میشاید که دعوای دین داری میکند به اعمال صالحه " (انجیل، رساله پولس به تیموناوس ، باب دوم، فقره ٩- ١٥).
دکتر «حکیم الهی» استاد دانشگاه لندن در کتاب «زن و آزادی» پس از تشریح وضعیت زن نزد اروپاییان، در مورد حکم پوشش و حجاب زن نزد مسیحیت، عقاید «کلمنت» و «ترتولیان»، (دو مرجع مسیحیت و دو اسقف بزرگ) را درباره حجاب بازگو میکند:
«زن باید کاملا در حجاب و پوشیده باشد، الا آن که در خانه خود باشد، زیرا فقط لباسی که او را میپوشاند، می تواند از خیره شدن چشم ها به سوی او مانع گردد. زن نباید صورت خود را عریان ارائه دهد تا دیگری را با نگاه کردن به صورتش وادار به گناه نماید. برای زن مؤمن عیسوی، در نظر خداوند، پسندیده نیست که نزد بیگانگان به زیور آراسته گردد و حتی زیبایی طبیعی آن نیز باید مخفی گردد، زیرا برای بینندگان خطرناک است» (توفیقی، ١٣٧٧).
حجاب در آیین زرتشت
در شریعت زرتشت: "آشو زرتشت " با توصیه ها و اندرزهای خود، کوشیده است تا پایه های حجابی را که زنان ایرانی به عنوان یک فرهنگ ملی در ظاهر خود رعایت می کنند، در عمق روح آنان مستحکم نماید.
او می گوید: ای نو عروسان و دامادان روی سخنم با شماست. به اندرزم گوش دهید و گفتارم را به خاطر بسپارید و با غیرت در پی زندگانی پاک منشی برآیید (شهرزادی، ١٣٧٦).
در منابع زرتشتی تأکید شده ، زنان نباید به خودآرایی پرداخته و چهره خود را آرایش نمایند چنان که در و ندیداد آمده است، آرایش مو و چهره برای زنان حرام است. کسی که مرتکب این عمل گردد به دوزخ میرود. در ارداویراف نامه نیز آمده "دیدم که از انگشتان بدکار که روی و موی آرایش می کردند خون و چرک بیرون می آمد و از چشمان آنان نیز کرم... " (افتخاری، ١٣٧٧).
در کتاب پوشاک باستانی ایرانیان در ذیل عنوان "پوشاک اقلیت های میهن ما" در مورد حجاب زنان زرتشتی چنین می خوانیم: "این پوشاک که بانوان زرتشتی از آن استفاده میکنند، شباهتی بسیار نزدیک به پوشاک بانوان نقاط دیگر کشور ما دارد. چنان که روسری آنان از نظر شکل و طرز استفاده، نظیر روسری بانوان بختیاری است و پیراهن، شبیه پیراهن بانوان لر در گذشته نزدیک است و شلوار، از لحاظ شکل و برش، همان شلوار بانوان کرد آذربایجان غربی است و کلاهک، همان کلاهک بانوان بندری است "
(دلپذیر، ١٣٨٢).
حجاب در آیین اسلام
همان طور که در همه ادیان الهی حفظ عفت به عنوان یک فضیلت اخلاقی - اجتماعی در پاسخ به ندای طبیعت و فطرت مورد تاکید قرار گرفته، در اسلام، رعایت عفت و حریم محرم و نامحرم برای زن و مرد مسلمان از اهمیت خاصی برخوردار است تا جایی که حجاب زن در برابر مردان بیگانه از ضروریات دین شمرده شده است. (ر. ک. حکیم، ١٩٦٩م: ج ٥، ص ٢٣٩).
حدود حجاب در روایات
بنابر آیات حجاب، زنان باید همه اندام خویش را بپوشانند؛ به طوری که زینت ها و زیباییها مشخص نباشد؛ ولی اجازه داده شده که به جهت نیازی که به ارتباط اجتماعی قهری زنان وجود دارد، بعضی قسمت ها عیان گردد که در سخن پیامبر اکرم (ص) به اسماء (خواهر عایشه)، این حدود کاملا مشخص گردیده است: «یا اسماء آن المراه اذا بلغت المحیض لم تصلح ان یری الا هذا و هذا، اشاره الی کفه و وجهه» (سجستانی، ١٩٩٨ م: ج ٢، ص ٣٨٣).
ای اسماء همین که زن به حد بلوغ رسید، سزاوار نیست چیزی از بدن او دیده شود، مگر این و این (اشاره نمود به دست و صورتش).
حجاب حق الهی
به گمان برخی افراد، حجاب برای زن، محدودیت و حصاری است که خانواده وابستگی به شوه برای او ایجاد نموده است و بنابر این پندار، حجاب نشانه ضعف و محدودیت زن است ، لکن راه حل این شبهه و تبیین حجاب در بینش قرآن کریم به این است که زن باید کاملا درک کند که حجاب او نه تنها مربوط به خود او نیست تا بتواند از حق خود صرف نظر کند و نیز حجاب زن مربوط به مرد هم نیست تا با رضایت مرد از حجاب صرف نظر شود. حجاب زن مربوط به خانواده هم نیست تا اعضای خانواده رضایت بدهند، بلکه حجاب زن حق الهی است.
در جهان غرب و کشورهایی که به قانون غربی مبتلایند، اگر زن همسرداری آلوده شد و همسرش رضایت داد، قوانین آنها پرونده را مختومه اعلام میکنند، اما در اسلام چنین نیس. حرمت زن، نه به خود زن، نه به شوهر و نه به برادر و فرزندانش اختصاص دارد و همه اینها اگر رضایت بدهند، قرآن راضی نخواهد بود، چون حرمت زن و حیثیت زن، حق ا... است و خدای سبحان زن را با سرمایه عاطفه آفرید که معلم رقت باشد و پیام عاطفه بیاورد. اگر جامعه ای این درس رقت و عاطفه را ترک نمودند و به دنبال غریزه و شهوت رفتند، به همان فسادی مبتلا میشوند که در غرب ظهور کرده است. از این رو کسی حق ندارد بگوید که من به نداشتن حجاب رضایت دادم و از اینکه قرآن کریم میگوید: «هر گروهی، اگر راضی هم باشند، شما حد الهی را در برابر آلودگی اجرا کنید».، معلوم است که عصمت زن حق ا... است و به هیچ کسی ارتباط ندارد. قهرا همه اعضای خانواده و اعضایس جامعه و خصوصا خود زن، امین امانت الهی است. زن از نظر قرآن امانتدار حق خداست؛ یعنی این مقام، حرمت و حیثیت را خدای سبحان که حق خود اوست، به زن داده و خواسته است او این حق را به امانت حفظ کند؛ آنگاه جامعه مسلمانان به صورتی درآید که جهان برابر آن خضوع مینماید. جامعه ای که قرآن در آن حاکم است، جامعه عاطفه است و سرش این است که نیمی از جامعه، معلمان عاطفه یعنی مادرها هستند. بخواهیم یا نخواهیم و بدانیم یا ندانیم، اصول خانواده درس رافت و رقت میدهد و رافت و رقت در همه مسائل کارساز است. قرآن کریم هنگام سخن در مورد حجاب میفرماید: حجاب، احترام به زن است که نامحرمان او را از دید حیوانی ننگرند (سوره احزاب، آیه ٥٩). قرآن کریم وقتی مسئله حجاب را مطرح میکند، علت و فلسفه ضرورت حجاب را چنین بیان میفرماید:
«ذلک ادنی ان یعرفن فلا یوذین»(سوره احزاب، آیه ٥٩). یعنی برای اینکه شناخته شوند و مورد اذیت واقع نگردند؛ زیرا آنان تجسم حرمت و عفاف جامعه هستند و حرمت دارند. (آیت ا... جوادی آملی، ١٣٨٤).
برخی تئوریها در مورد حجاب
در این دیدگاه ها مفهوم «حجاب» در برخی نظریات مختلف بیان میشود.
پارسونز فرایند جامعه پذیری یا اجتماعی شدن افراد، یعنی فرایندی که طی آن، انسان ارزشها و هنجارها جامعه و گروهی که عضو آن است را می آموزد، فرایندی است که تنها در جریان تعامل اجتماعی میان افراد صورت میگیرد. به نظر او، یکی از مکانیزم های فراینداجتماعی کردن، همانندسازی با بزرگسالان است و این امر، از دو طریق درونی کردن نقش های فرد مورد الگو و درونی کردن ارزشهای فرد مورد الگو (مثل نگرش او به حجاب) صورت میگیرد و همانندسازی نتیجۀ مستقیم وابستگی عاطفی کودک به پدر و مادر است (گیدنز، ١٣٨٢).
- بوردیو سازه تأثیرگذار دیگر بر نگرش فرد نسبت به حجاب سرمایه فرهنگی خانواده است.
وی کنش انسانها را برخاسته از عادت واره آنها میداند. مفاهیم فضای اجتماعی و عادت واره، کلید فهم نظریات بوردیو است. او فضای اجتماعی را به جای طبقه قرار میدهد و بر این اساس، جایگاه فرد در فضای اجتماعی بر اساس میزان سرمایه کلی (اقتصادی و فرهنگی) و وزن هریک از این سرمایه ها تعیین میشود و به واسطه میزان و ساختار سرمایه شان ، موضع گیریهایی را نسبت به جهان اطراف خود برمیگزیند که بیانگر علایق و سلیقه های آنهاست و هویت آنها بر اساس این موضع گیریها شکل میگیرد (بوردیو،1380).
-مید در مراحل اجتماعی شدن به مرحله نمایشی اشاره میکند در مرحله نمایشی، کودک نقشهای آدمهایی را که برایش مهمند مانند پدر و مادر، برادر یا خواهر، یاد میگیرد (ریتزر ١٣٧٤ ص ٢٧٩).
بررسی پیشینه تجربی تحقیقاتی انجام شده
-اسلامی ساراب (١٣٧٨) در تحقیق تحت عنوان «بررسی عوامل نگرش دانش «بررسی عوامل نگرش دانش آموزان دختر مقطع متوسطه نسبت به حجاب در شهرستان شهر بابک» که نمونه آماری وی ١٠٠ نفر از جامعه آماری ٢٠٠٠ نفری دانش آموزان بین ١٥ تا ١٧ سال بودند به این نتیجه رسیده است که خانواده ها در حفظ ارزش حجاب نقش مؤثری دارند و همچنین پایبندی خانواده ها به فرایض مذهبی و به کارگیری شیوه های مناسب رفتاری توسط مسئولین مدرسه و درست دانش آموزان در نگرش آنان نسبت به حجاب مؤثر میباشند.
- سیاح ورگ و همکاران (١٣٩٢) تحقیقی تحت عنوان «بررسی عوامل مؤثر بر عفاف و حجاب دختران مقطع متوسطه (مطالعه موردی استان خراسان شمالی)» انجام داده اند که نتایج تحلیل نشان از معنادار بودن رابطه بین متغیرهای مد، دینداری، درآمد والدین، تحصیلات پدر و مادر بر متغیر عفاف و حجاب با عفاف و حجاب داشت. بر این اساس هرچه والدین در تربیت دینی و مذهبی فرزندان بیشتر کوشا باشند و اعتقادات مذهبی را در آ نها رشد دهند، عفاف و حجاب در آنها نهادینه میشود.
-افسری پژوهشی تحت عنوان «بررسی عوامل مؤثر بر ارتقاء سطح حجاب و عفاف (مورد مطالعه: دانشجویان دختر دانشگاه آزاد اسلامی واحد ابهر)» انجام داده است براساس نتایج به دست آمده بین عوامل خانوادگی، اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی و فردی با رعایت حجاب اسلامی رابطه وجود دارد.
-فرزانه نیکو برازش در تحقیق خود به بررسی مبانی حجاب و عفاف در قرآن کریم پرداخته و سیر تاریخی حجاب را بین اقوام و ملل مطرح کرده و انواع حجاب اعم از حجاب گفتار و نگاه و رفتار را عنوان کرده است و در نهایت نتیجه گیری نموده که اسلام با طرح حجاب به تمام شخصیت زن و مرد توجه نموده تا در سایه آن جامعه ای سالم و دور از فساد ایجاد شود و اشخاص بتوانند مسیر کمال و سعادت را با پیروی از دستورات دینی در جامعه بشری با لطافت معنوی و کمال حقیقی تجربه کنند.
-روش تحقیق
با توجه به عنوان تحقیق، روش پژوهش، توصیفی مبتنی بر منابع اسنادی و کتابخانه ای است. و در آن با بررسی مفاهیم و دیدگاه های مطرح شده در این زمینه، محقق به تحلیل نقش خانواده در تشویق فرزندان به مقوله حجاب پرداخته است.
نتیجه گیری:
در جامعه ای که عفاف و به پشتوانه آن حجاب نهادینه شود زمینه ساز کاهش انحرافات اجتماعی خواهد شد، حفظ عفاف و حجاب در خانواده، خصوصا زنان سبب میشود که آنان بازیچه دست شهوت پرستان قرار نگیرند، و شرافت انسانی در آنان رشد یابد. برهنگی و بی عفتی در زنان سبب میشود که به آنان به چشم یک کالای، با تاریخ مصرف محدود که مورد سوءاستفاده برخی از افراد قرار میگیرند. نگریسته شود، که این خود، زمینه ساز سقوط و تنزل جایگاه زنان خواهد شد. قرار گرفتن زنان در این جایگاه، منجر به انحطاط جامعه سالم خواهد شد، در جامعه ای که اساس شکل گیری آن بر پایه نظام خانواده باشد و در آن خانواده با پایبندی به ارزش های اخلاقی حاکم بر جامعه و رعایت هنجارها، میتواند نتیجه مطلوبی در جهت تاثیر گذاری بر فرزندان خود بدست آورد. زن به عنوان مدیر خانواده میتواند نقش اثرگذاری در هدایت درست اعضای خانواده و خصوصا فرزندان که آینده سازان مملکت هستند، داشته باشد.
در بررسی پیشینه برخی از تحقیقات انجام شده در این خصوص میتوان به این مطالب اشاره نمود که خانواده ها با انجام فرائض دینی و مذهبی، در تاثیرگذاشتن فرزندان خود بر حفظ حجاب موثر هستند و عوامل خانوادگی، فردی، اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی میتواند در رعایت حجاب موثر باشد. برخی از این عوامل اثرگذار عبارتند از: دینداری پدر و مادر، سطح تحصیلات والدین ، درآمد والدین و...
از آنجایی که فرد در ابتدا در کانون خانواده رشد مییابد و تحت حمایت های والدین آموزش میبیند والدین در هدایت فرزندان به سوی مسیری صحیح نقش اثرگذاری خواهند داشت چرا که داشتن جامعه ای سالم نتیجه داشتن خانواده ای سالم میباشد. اگر در خانواده ای که والدین توجهی به مسائل دینی و مذهبی نداشته باشند، فرزندان در محیطی بزرگ میشوند که نسبت به مقولات دینی و مذهبی توجهی ندارند و در جایی که به مسائل دینی و اخلاقی توجهی نشود میتواند زمینه ساز ناهنجاریهای اخلاقی و رفتاری شود.
در چنین شرایطی، ثبات خانواده در معرض خطر قرار میگیرد و از آن جایی که رعایت نکات اخلاقی و اعتقادی خود سبب میشود انسان در چهارچوب هنجارهای اجتماعی حاکم بر جامعه، قدم بردارد پس حد و حدودی برای بروز رفتارهای افراد ایجاد خواهد شد و آنان با آگاهی، سعی در کنترل صحیح خواسته های خود برمیدارند که این خود یکی از عوامل سلامت خانواده و نهایتا جامعه ای که در آن زندگی میکنیم خواهد شد. جامعه ای که آینده سازان آن همین فرزندان جامعه میباشد.
فهرست منابع و مآخذ
قرآن کریم.
افسری، ل. بررسی عوامل مؤثر بر ارتقاء سطح حجاب و عفاف در بین دانشجویان دختر دانشگاه آزاد اسلامی واحد ابهر، فصلنامه علوم رفتاری.
افتخاری، رضا، ١٣٧٧. بررسی فلسفه و قلمرو حجاب در ادیان الهی و آثار تربیتی آن. پایان نامه کارشناسی فقه و حقوق اسلامی. دانشکده ادبیات، دانشگاه شاهد.
انجیل، رساله پولسو تیموناوس، باب ٢، فقره ٩-١٥.
پیروزنیا، م. (١٣٨٥). آموزش و پرورش یکی از مهمترین آژانس های اجتماعی شدن، مجله اینترنتی فصل نو www. fasleno.com
تقوی، ن. (١٣٨٢). جامعه شناسی خانواده، تهران: انتشارات دانشگاه پیام نور، چاپ اول.
جوادی آملی، عبدا... (١٣٨٤). زن در آیینه جلال و جمال، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ دهم.
چلبی، م. (١٣٧٥). جامعه شناسی نظم (تشریح و تحلیل نظری نظم اجتماعی). چاپ اول. تهران: نشر نی.
حسن زاده، صالح. (١٣٩٣)، عوامل تحکیم خانواده در فرهنگ اسلامی، دانشگاه علامه طباطبایی.
حکیم، سید محسن. (١٩٦٩). مستمسک العروه الوثقی. بیروت ، داراحیاء التراث العربی.
حکیم الهی، (١٣٤٢). زن و آزادی و ضرب المثل های ملل راجع به زنان. تهران، چاپخانه فردوسی، چ ٢.
دلاور، ع. (١٣٨٥). روش های تحقیق در روانشناسی و علوم تربیتی، تهران: انتشارات نشر ویرایش.
دلپذیر، زهرا. (١٣٨٢). حجاب در تاریخ ایران باستان. نشر قدس.
دورانت، ویل، ١٣٨٥. تاریخ تمدن، ترجمه امیر حسین آریانپور و دیگران. تهران. انتشارات علمی و فرهنگی.
سجستانی، سلیمان بن اشعث (١٩٩٨). سنن ابن داود. بیروت ، موسسه ریان.
سیاح ورگ، م. امیرپور، م و وحیدی عفت، ع. (١٣٩٢). بررسی عوامل مؤثر بر عفاف و حجاب دختران مقطع متوسطه، فصلنامه دانش انتظامی خراسان شمالی.
شهرزادی، رستم. (١٣٧٦). آموزش های زرتشت پیامبر. انتشارات انجمن زرتشتیان.
ریتزر، جورج، ١٣٧٤، نظریه جامعه شناسی در دوران معاصر، ثلاثی، تهران ، علمی علاقه بند، ع. (١٣٨٠). جامعه شناسی آموزش و پرورش ، تهران : انتشارات نشر روان
فتحی آشتیانی، ع. (١٣٧٧). مقدمه ای بر روانشناسی سیاسی، تهران: انتشارات بعثت، چاپ اول.
فرهادیان، رضا، آن چه والدین و مربیان باید بدانند، رئوف ، قم ، ١٣٧٠، ص ٣٨
قائمیامیری، ع. (١٣٦٤). مجموعه بحث ها در زمینه شناخت، هدایت و تربیت نوجوانان و جوانان، تهران:
انتشارات امیری.
کوئن، ب. (١٣٧٣). درآمدی بر جامعه شناسی، ترجمه محسن ثلاثی، تهران: انتشارات فرهنگ معاصر، چاپ پنجم.
کوئن ، ب. (١٣٨٥). مبانی جامعه شناسی، ترجمه غلامعباس توسلی و رضا فاضل، تهران: سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاهها (سمت).
گیدنز، آ. (١٣٨٦). جامعه شناسی، حسن چاووشیان، تهران: انتشارات نشر نی، چاپ چهارم.
ماضی، محمد. (١٣٨١). سیاست و دیانت در اسرائیلگ. ترجمه سید غلامرضا تهامی، انتشارات سنا.
محمدی آشنانی، علی. (١٣٧٣). حجاب در ادیان الهی. قم: اشراق.
معین الاسلام ، مریم، طیبی، ناهید. (١٣٨١). روان شناسی زن در نهج البلاغه، قم، انتشارات بهشت بینش، مطهری، مرتضی. (١٣٥٣). مسئله حجاب. تهران: نشریه انجمن اسلامی.
مکارم شیرازی، ناصر، (١٣٧١). تفسیر نمونه. قم. دارالکتاب الاسلامیه.
مکارم شیرازی، ناصر، رساله ی توضیح المسائل، قم، هدف، ص ٤٢٤.
میشل، توماس. (١٣٧٧). کلام مسیحی. ترجمه حسین توفیقی، انتشارات مرکز مطالعات ادیان و مذاهب قم.
نصریه، مهرناز. (١٣٨٤). فرزندان استر. مجموعه مقالات به کوشش هومن سرشار، نشر کارنگ.
هدایت، مهدی قلی. (١٣٦٣). خاطرات و خطرات. تهران: زوار، چاپ ٤ یسرائیل یعقو و لوگاسی، هاراو. (١٩٨٠). بت یعقوو. چاپ اورشلیم.
-http://hejab.ir