تحریم ها و فشارها در چارچوب سنت الهی

یکی از مهم ترین عناصر در موفقیت ها و کامیابی های بشر درک حقایق و قوانین هستی و مطابقت پذیری و مدیریت و مهار امور در چارچوب آن قوانین است. دانش و اطلاعات نسبت به هر چیزی به معنای قدرت است؛ زیرا انسان را قادر می سازد تا رفتاری مناسب با شرایط را بشناسد و با استقامت بر دانش، موفقیت های خود را با عزم جدی در مقام عمل تضمین نماید. بنابراین پیش از آنکه انسان در زندگی خود رفتاری را در پیش گیرد می بایست نخست قوانین و سنت های حاکم بر جهان و جامعه را بشناسد. دانشمندان همواره کوشیدند تا رازهای جهان را به دست آورند. در این راه قوانینی مانند قانون جاذبه را کشف کرده و از آن برای رشد و شکوفایی تمدنی و افزایش آسایش و رفاه خود و دفع بلایا بهره گرفته اند. شناخت قوانین حاکم بر حرکت، نور، مولکول، سلول و مانند آن موجب شده تا انسان به تمدن کنونی دست یابد.

برخی از قوانین حاکم بر جهان و جامعه، به سبب عنصر غیر فیزیکی و متافیزیکی بودن با ابزارهای شناختی حسی و مادی غیر قابل دسترسی است. در اینجاست که وحی الهی به مدد عقل انسانی و ابزارهای شناخت حسی آمده تا او را نسبت به هستی و قوانین حاکم بر آن آگاه سازد. در قرآن، آیاتی را می توان یافت که به قوانین حاکم بر جهان و جامعه پرداخته است. از این رو با ارائه نمونه های کلی بر آن است تا دو نوع قوانین حاکم بر هستی و جامعه انسانی را به آدمی بیاموزاند. از آنجا که آیات الهی به دو شکل تکوینی و تدوینی است، خداوند پس از بیان آیات تکوین و تدوین و ذکر هر قانون حاکم بر جامعه و جهان در آن، مردم را به تدبر در آیات تدوینی قرآن و تفکر در آیات تکوین در چارچوب توصیف، تبیین و تحلیل خود فرا می خواند تا توصیه های قرآنی را برای مدیریت و ربوبیت جهان بپذیرند و بر اساس سبک زیست قرآنی، جهان را مدیریت کنند. سنت های الهی که به معنای طریقت (لسان العرب، ج 6 ، ص 399، «سنن») و عادت مستمر (مجمع البیان، ج 5 - 6 ، ص 667 ) و قوانین حاکم بر هستی است (التحقیق، ج 5 - 6 ، ص 237، «سنَّ») همانند قوانینی است که مجلس شورای اسلامی به عنوان آیین نامه و قوانین داخلی مدیریت مجلس تصویب می کند تا بر اساس آن، قوانین جامعه تنظیم و تصویب شود. سنت های الهی در حقیقت قوانینی است که خداوند خود را موظف دانسته است تا براساس آن عمل کند؛ زیرا هستی همه از حق تعالی است و حقانیت از او نشات می گیرد.(بقره، آیه 147) این قوانین که برخی از آنها را ما در جامعه انسانی با عنوان احکام مستقل عقل می شناسیم، چیزی جز سنت های الهی نیست. از جمله این قوانین می توان به احکام عقلانی چون عدالت نیک و ظلم قبیح اشاره کرد. از این رو خداوند بر اساس همین قانون و سنت الهی بر هیچ موجودی ظلم نمی کند، (آل عمران، آیه 182) در حالی که او قادر بر هرچیزی است و کسی نمی تواند از او بازخواست کند. (انبیاء، آیه 23)

سنت های الهی تغییرناپذیر است (احزاب، آیه 62؛ فاطر، آیه 43؛ فتح، آیه 23) بنابراین می بایست با شناخت این قوانین و سنت های حاکم بر جهان و جامعه، درک خود را از حقایق و واقعیت های جهان و جامعه افزایش دهیم و بتوانیم مدیریت و ربوبیت جهان و جامعه را بر اساس این دانش افزایش دهیم. از جمله سنت ها و قوانین حاکم بر جامعه انسانی، سنت ابتلاء و امتحان است. این سنت همانند دیگر سنت های الهی همواره بر جامعه انسانی حاکمیت داشته و خواهد داشت و شناسایی آن می تواند به ما در پیش بینی تحوّلات اجتماعی و واکنش های تاریخی و مانند آن کمک کند.(آل عمران، آیه 137؛ انعام، آیه 11؛ اعراف، آیه 86) همچنین نادیده گرفتن این سنت ها و عدم توجه به شناخت و تاثیر و آثار آنها می تواند زندگی را بر انسان سخت و دشوار کرده و او را به هلاکت افکند. (همان آیات) سنت آزمون و ابتلاء که بر انسان و جامعه انسانی جاری است، به دو شکل اساسی نعمت و نقمت تجلی می کند. خداوند در آیاتی از قرآن ضمن بیان اصل سنت ابتلاء (بقره، آیات 153 و 155؛ عنکبوت، آیات 2 و 3) به این دو شکل اساسی اشاره می کند و می فرماید که همه جوامع و انسان ها با این سنت آزموده می شوند به گونه ای که اگر در آزمون ها شکست بخورند، این تکرار شکست ها به معنای نابودی امت ها و جوامع بشری خواهد بود. (آل عمران، آیه 178؛ انعام، آیه 44؛ اعراف، آیه 95؛ فجر، آیات 15 و 16)

سنت امتحان سنتی فراگیر از لحاظ زمان و مکان است و اختصاص به زمان و مکان خاصی ندارد. (آل عمران، آیه 186؛ مائده، آیه 48) همچنین فلسفه و هدف از آزمون ها تنها برای تنبیه افراد و هشدار نیست، بلکه این آزمون ها و امتحانات برای اهداف گوناگونی برنامه ریزی شده است که از جمله آن سنجش میزان وفاداری و ایمان مومنان و تشخیص پاک از ناپاک، خوب از بد، جداسازی صفوف جامعه مومنان از کافران و منافقان (آل عمران، آیه 179) و نیز ظرفیت بخشی و افزایش قدرت ایمان و استقامت مومنان و رساندن ایشان به مقام صبر و شکیبایی و مقاومت در برابر دشمنان داخلی و بیرونی مانند آن است که در آیات قرآن به آنها اشاره شده است. بر این اساس نمی توان تحریم ها و فشارهای اقتصادی را بیرون از دایره سنت الهی تحلیل و تبیین کرد، بلکه باید در این چارچوب با آنها رو برو شده و توصیه های قرآن را برای کاهش آسیب های احتمالی یا رفع و دفع آن پذیرا شد؛ زیرا خداوند در آیات قرآن ضمن بیان سنت امتحان مومنان و جامعه اسلامی از طریق فشارهای گوناگون چگونگی راهیابی به موفقیت و پیروزی را نیز تبیین می کند.

آسانی های دو چندان در پی سختی اندک

خداوند در آیات قرآن از سنت دیگری به عنوان پاداش مضاعف در برابر صبر در سختی یاد می کند. از نظر قرآن، جامعه انسانی بویژه جامعه ایمانی برای اینکه به مراتب عالی یقین و ایمان برسد، لازم است که فشارها و بلایایی را تحمل کند که از آن با واژه هایی چون «باساء»، «سیئهًْ»، «شرّ»، «شقهًْ»، «ضرّاء»، «عذاب»، «عسر»، «فتنهًْ»، «مصیبهًْ»، و مانند آن یاد شده است. از نظر قرآن سختی ها و مصیبت ها، موجب خالص شدن اندیشه مومنان، از عقاید جاهلیت (آل عمران، آیه 154)، سبب استغاثه به درگاه خدا (بقره، آیه 214؛ انفال، آیه 9؛ یونس، آیه 12 و آیات دیگر)، زمینه ساز امدادهای غیبی برای مومنان صابر و تقواپیشه (آل عمران، آیات 124 و 125)، بروز اسرار و افکار باطنی انسان (توبه، آیه 42؛ یونس، آیه 12)، بیداری فطرت توحیدی انسان ها (انعام، آیات 40 تا 42، یونس، آیه 12؛ زمر، آیات 8 و 49)، و همچنین شناخت انسان های بی ایمان و سست ایمانی که مرتد و کافر می شوند (حج، آیه 11؛ عنکبوت، آیه 10)، تزلزل و اضطراب انسانهای سست ایمان(بقره، آیه 214)، شناخت منافقان (آل عمران، آیات 165 تا 167)، زمینه خداشناسی توحیدی و پی بردن انسان به ولایت و تسلّط مطلق خداوند بر همه امور هستی (کهف، آیات 43 و 44 ) و مانند آن می شود. از آنجا که مومنان به توحید محض رسیده اند هرگز امری را در جهان بی حکمت و بیرون از دایره قدرت و مشیت الهی نمی دانند. همین مسئله موجب می شود که در اوج سختی ها نه تنها آرامش روحی خود را حفظ کنند (توبه، آیات 225 و 26 و 40؛ فتح، آیه 4) بلکه با استقامت در برابر مشکلات و مصائب چشم امید به امدادهای غیبی داشته و امیدوار به این باشند که پس از هر سختی به آسانی مضاعف و دوچندانی برسند. (طلاق، آیه 7؛ انشراح، آیات 5 و 6)

تحریم های اقتصادی فرصتی برای استقلال اقتصادی

از آیات قرآن به دست می آید که سنت ها و قوانین حاکم بر جهان و جامعه استثنا بردار نیست و همه امت ها و جوامع را دربر می گیرد و حتی نسبت به جوامع ایمانی این ابتلاء و امتحان ها از نظر کمی و کیفی بیشتر است؛ زیرا جامعه اسلامی می بایست از هر گونه ناخالصی پاک شود و جامعه از وجود افراد بی ایمان وسست ایمان و منافق رهایی یابد. فرصتی که مسائلی چون جنگ و تحریم های اقتصادی برای جامعه اسلامی ایجاد می کند شاید بی نظیر باشد؛ زیرا موجب می شود تا جامعه توانایی ها و منابع مادی و انسانی خود را به خوبی بشناسد و از همه ابزارها و منابع برای رسیدن به استقلال اقتصادی از طریق خوداتکایی و خودکفایی بهره گیرد.

خداوند در آیه 7 سوره منافقون به مسئله تحریم اقتصادی اشاره می کند و در آنجا روشن می سازد که تحریم های اقتصادی حربه ای برای مبارزه با مخالفان است. از نظر قرآن دشمنان درونی و بیرونی با همکاری هم بر آن هستند تا جامعه اسلامی را از سبک زیستی که انتخاب کرده دور سازند. آنان از اینکه مواضع جامعه اسلامی مستقل از جامعه جهانی و کافران است عصبانی هستند. استقلال فرهنگی و سیاسی و اجتماعی جامعه که در سایه توحید به دست آمده دشمنان را بسیار ناراحت و عصبی می کند. از این رو از همه ابزارها برای ضربه زدن به آن کمک می گیرند تا از مواضع استقلالی خود و انتخاب سبک اسلامی زیست عقب نشینی کرده و مواضع کافران و منافقان را بپذیرد. فشارهای دشمنان علیه جامعه اسلامی از طریق تهدید به جنگ یا جنگ های، اقتصادی، فکری، فرهنگی، جنگ های سخت و نرم و مانند آن همواره ادامه خواهد یافت تا جامعه اسلامی از مواضع اصولی خود و گفتمان سازی در جامعه جهانی عقب نشینی کند و گفتمان غالب بر جامعه جهانی را که گفتمان استکباری و ظالمانه است بپذیرد و از دعوت به عدالت جهانی دست بردارد.(بقره، آیه 120؛ کهف، آیه 20)

خداوند در آیه 7 سوره منافقون به این نکته مهم واساسی اشاره می کند که جریان نفاق در جامعه اسلامی مترصد این معناست که کفر خود را آشکار کند و از فشاری که به سبب آن ناچار به پذیرش اسلام شده رهایی یابد. از این رو همواره با دشمنان خارجی همدستی کرده و ضمن اطلاع رسانی از نقاط قوت و ضعف جامعه اسلامی، دشمنان را به جنگ و تحریم های اقتصادی و مانند آن تشویق می کنند. منافقان با حضور در مراکز حساس جامعه بر آن هستند تا اسرار جامعه را شناسایی کرده و به دشمنان برسانند و با سوء استفاده از انفال و بیت المال مسلمین اجازه ندهند تا جامعه در مسیر رشد و شکوفایی قرار گیرد.(منافقون، آیه 7) در دوره هایی خاص مدیران و رهبران جامعه باید با تشدید نظارت بر همه حوزه های اقتصادی اجازه هر گونه اختلال در اقتصاد جامعه را به کسی ندهند؛ (یوسف، آیات 47 و 55) چرا که اقتصاد موجب قوام و استواری جامعه است(نساء، آیه 5) و هر گونه اختلال به معنای ایجاد بحران در کلیت سلامت جامعه و نظام سیاسی آن است؛ زیرا اگر جامعه از آسایش و رفاه بی بهره شود و نتواند از امنیت اقتصادی برخوردار باشد، در حقیقت فلسفه وجودی و مشروعیت خود را از دست می دهد؛ چرا که مشروعیت نظام سیاسی در سایه کارآمدی دولت و نظام سیاسی در مدیریت جامعه برای تامین آرامش و آسایش است. فقدان آسایش و رفاه و مشکلات اقتصادی سخت و ناتوانی دولت در تامین این عنصر به معنای فقدان مشروعیت آن است. بنابراین، بر دولت اسلامی است که با هر گونه بحران و بحران آفرینان مقابله کند. جامعه اسلامی می بایست تهدیدها و فشارهای اقتصادی دشمنان را به یک فرصت تبدیل کنند و ضمن افزایش صبر، ایمان و استقامت در برابر فشارها، به تولید ملی و سرمایه های مادی و انسانی خود تکیه و اعتماد کرده و احتیاجات خود را تامین کند و اجازه ندهد تا فشارها او را از مواضع اصولی خود دور کند یا موجب عقب نشینی شود. مبارزه با هر گونه فساد اقتصادی برای مدیریت و نظارت بهتر، در دستور کار دایمی جامعه اسلامی است (آل عمران، آیه 130؛ انعام، آیه 152) ولی در دوره بحران ها از جمله فشارها و تحریم های اقتصادی این نظارت و مبارزه افزایش می یابد. (یوسف، آیات 47 و 55) از نظر قرآن جامعه اسلامی می بایست به حدی از خودکفایی و استقلال اقتصادی برسد که بتواند حتی دشمنان را با اقتصاد تهدید کند و از فشارهای اقتصادی برای نیل به مقاصد مشروعی چون اجرای عدالت جهانی، تنبیه مخالفان، دشمنان، مستکبران و مانند آن استفاده کرده و زمینه دفاع از مظلوم را فراهم آورد. (یوسف، آیات 58 تا 60) بر این اساس، نیازمندی های اقتصادی، عامل وابستگی به بیگانگان است. (توبه، آیه 28) بنابراین جامعه اسلامی برای رهایی از مشکلات تحریم های اقتصادی می بایست با رویکردی به منابع مادی و انسانی داخلی و توکل و ایمان به سنت های الهی اقدام کند. خداوند در آیه بالا به جبران تنگناها و مشکلات اقتصادی مسلمانان درصورت قطع رابطه با مشرکان اشاره می کند و به آنان وعده می دهد که در صورت قطع ارتباط با توکل و امدادهای غیبی می توانند به استقلال اقتصادی دست یابند؛ چرا که همان خدایی که به مشیت خود (بقره، آیه 245) ایجاد تنگناهای اقتصادی می کند،(بقره، آیه 155) همان خداوند نیز بسط رزق می دهد و جامعه مومن را از تنگناها و مشکلات رهایی می بخشد. (بقره، آیه 245؛ رعد، آیه 26) خداوند مومنان را به قطع وابستگی اقتصادی به بیگانگان، تشویق می کند(توبه ، 28) و نگرانی برخی مسلمانان از اختلال در نظام اقتصادی پس از قطع رابطه با دشمنان و کافران را بی مورد می داند(همان) چرا که خداوند حاکم بر جهان و جامعه است و مشیت اوست که این ابتلائات را ایجاد می کند. پس ایمان و باورهای مومنان و تکیه بر منابع داخلی و توکل بر خدا و امدادهای غیبی می تواند این تهدید را به یک فرصت برای اقتصاد جامعه تبدیل کند. بنابراین، نمی بایست تحریم ها را عامل نابودی اقتصاد و جامعه اسلامی ارزیابی کرد بلکه باید آن را به عامل و فرصتی برای ایجاد اقتصاد مستقل تبدیل کرد و از آن سود برد.