لیلا ابراهیمیان؛ بیستم اردیبهشت‌ماه 1317 بود که شهرداری وقت تهران محدوده پایتخت را اعلام کرد: از طرف شمال خیابان شاهرضا، از سوی جنوب ایستگاه راه‌آهن، از سمت شرق کارخانه جدید برق و از سمت غرب باغشاه.
سیاست تغییر کرده بود و تهران هم باید قبای نو به تن می‌کرد؛ تهران شهری با کوچه‌های تنگ، پر پیچ و خم، باریک، خیابان‌های معدود و بی‌تناسب، کج و معوج، بازارچه بدقواره تنگ و گشاد، بی‌نقشه، بدمنظر با محلات کثیف سوم اسفندماه 1299 شاهد کودتای رضاخان بود و در همین شهر بیانیه‌ای خوانده شد که از ساماندهی و سازماندهی می‌گفتند؛ تهران هم به سازماندهی نیاز داشت.
شهر در بی‌قانونی سر می‌کرد و صاحبان قدرت هرگاه در مسأله دیوارکشی به نقض زمین برمی‌خوردند، حق طبیعی خود را تصاحب آن کوچه یا محله می‌دانستند؛ لجام‌گسیختگی قدرت و ضعف ضعفا در دالان‌های تنگ و باریک دیده می‌شد و به قول «ویلم فلور» تهران شهری تأسف‌بار بود.
کوچه‌ها مجرای فاضلاب بود، معابر از هر سو پوشیده از پس‌مانده غذا‌ها و دل و روده و استخوان دام‌ها بود. وضعیت معابر پایتخت نفرت‌انگیز بود. عبدالله مستوفی هم شهر را تیره توصیف می‌کرد.
رضاشاه به هر چیزی که می‌اندیشید می‌دانست که سیاست شهری باید با تدوین مقررات و قوانین سامان گیرد و قانون بلدیه در سال 1309 تصویب شد؛ قانونی که به شهرداران قدرت بسیاری می‌داد. با آمدن رضاخان بر سر قدرت کریم بوذرجمهری اولین شهردار تهران انتخاب شد؛ شهری که قرار بود در طول دوره سلطنت رضاشاه تحولات زیادی را به خود ببیند.
خیابان‌های تهران بعد از جنگ جهانی اول پر بود از خارجی‌ها و اقتصاد نوظهور نفتی که جان تازه‌ای به شهر داده بود. نخستین اتفاق‌ها در انتظار تهران بود و بوذرجمهری همراه و همرزم رضاخان خیلی زود توانست چهره این پایتخت کشور تازه به نفت رسیده را عوض کند.
دیوار‌های ناصری فرو ریخت و توسعه تهران نخستین گام این شهردار دیکتاتور مآب بود. محدوده شهر تهران درعرض کمتر از 15 سال توسعه‌ای حیرت‌آور داشت. تهران بزرگتر می‌شد و محله‌های بریانک، هلال‌احمر، قزوین، شهر جدید، هاشمی، دامپزشکی، نواب و جمهوری به پایتخت پیوستند.
در شمال شهر زمین‌های جلالیه (پارک لاله) که روزگاری میدان اسب سواری بود، به پایتخت پیوست. بلوار کشاورز نیز در این محدوده به شهر افزوده شد و خیابان پهلوی (ولی عصر) با چنار‌های مشهورش از سال 1300 جان گرفت و در سال 1307 سنگفرش و در سال 1310 آسفالت شد.
در شرق تهران نیز محله‌های اتابک، تیر‌دوقلو، خراسان، امام‌حسین و برخی از نقاط دماوند به تهران افزوده شدند. در جنوب نیز محله شوش و انبار نفت بخشی از تهران شد و خیابان شوش امروزی مرز جنوبی پایتخت بود. شاید مهم‌ترین محور رشد تهران در شمال محدوده خیابان ولیعصر بود، اما در شرق بزرگراه فعلی مدرس نیز در محدوده‌های قیطریه برخی محلات نخستین هسته شکل‌گیری خود را به شکل امروزی آغاز کردند و از صورت یک آبادی و ده خارج شدند. محله نیاوران به‌دلیل ساخت و ساز‌های درباری تغییر کرد.
تجریش تا میدان قدس امروزی نیز به‌صورت محله‌ای مستقل درآمد که این محدوده به‌صورت پراکنده و خطی تا حوالی پارک وی امتداد یافت. تا اینکه در سال 1317 شهردار تهران محدوده پایتخت را مشخص کرد. مدتی قبل خیابان‌های جدید (بوذرجمهری و خیام) احداث و معابر اصلی عریض‌تر شد. تخریب حصار تهران قدیم از 1311 ه. ش، آغاز شد و در سال‌های بعد خیابان‌های عریض کمربندی جانشین حصار شدند.
در شمال شهر، خیابان شاهرضا (انقلاب)؛ در شرق خیابان شهباز (17 شهریور)؛ در جنوب، خیابان شوش و در غرب، خیابان سی متری نظامی (کارگر) احداث شدند. تهران در این دوران دارای مساحتی حدود 46 کیلومتر مربع و به‌عبارتی 11 برابر دوره فتحعلی شاه و 5/2 برابر دوره ناصرالدین شاه بود.
براساس طرح جدید تهران که توسط «وزارت داخله» تهیه شد، عملکرد‌های شهری جدید در هسته کهن شهر جای گرفت. ساختمان‌ها و محله قدیمی ارک تقریباً به طور کامل تخریب شد و به جای آن‌ها عمارات جدید دولتی، نظیر کاخ دادگستری - وزارت دارایی و... ساخته شد.
عمارت گلستان و شمس‌العماره تنها بنا‌هایی بودند که تخریب نشدند و بر جای ماندند. شهر در حال تغییر بود و البته گاهی شهرداری مغضوب شاه و شهربانی هم می‌شد. تهران در فاصله سال‌های 1317 تا 1320، چندین شهردار را به خود دید؛ شهردارانی یک‌ماه تا چند ماه و دو ساله. تقی خواجه‌نوری، مصطفی قلی رام، ارسلان خلعتبری شهرداران یک ماه بودند و بعد از آن میرزا قاسم‌خان صوراسرافیل شهردار تهران انتخاب شد؛ از سال 1317 تا 1319 شهردار پایتخت بود.
صوراسرافیل تبریزی‌الاصل بود، پسر میرزا حسن تبریزی و نواده شیخ محمدباقر مجتهد؛ او فامیل «صوراسرافیل» را مثل میرزا جهانگیرخان به خاطر مدیرمسئولی روزنامه صوراسرافیل برای خود انتخاب کرد؛ در دوره صوراسرافیل محدوده پایتخت مشخص شد؛ اگرچه که مشخص کردن این حدود شهری که در دهه‌های بعد هم بار‌ها تکرار شد هیچگاه باعث نشد الگویی درست از معماری و شهرسازی در پایتخت شکل بگیرد و همچنان هم تهران بدقواره توسعه پیدا می‌کرد.
منبع: روزنامه ایران
