خلاصه های کتاب شریف عبقات الانوار

در نیمۀ اول قرن سیزدهم هجری یکی از علمای مسلمان هند به نام مولوی شاه عبد العزیز دهلوی(م 1239 ق) کتابی نوشت در دوازده باب به نام تحفۀ اثنا عشریه[1] و در آن تا جایی که در توانش بود از تهمت و افترا نسبت به تشیع دریغ نورزید، و در باب هفتم این کتاب اادیث متواتری را که دربارۀ امامت و خلافت حضرت امیر المؤمنین علی(ع) وارد شده است، انکار و با این عمل انحرافی، ضربه ای به مسلمانان وارد کرد و موجبات تشتت و تفرقه و جدایی امت عظیم اسلامی را فراهم آورد و همۀ اصول اتحاد و برادری را نادیده گرفت و مصالح اسلام و مسلمین را زیر پا گذات و بدین گونه خدمت و بزرگی نیز به استعمار کرد.[2]

آنگاه برای پاسخ گویی به اوهام و اتهامات او علما و دانشمندان بزرگ جهان تشیع بسیج شدند و هر کدام به نوبۀ خود شروع به پاسخگویی نمودند، این ستارگان آسمان تشییع عبارتند از: علامه میرزا محمد کامل کشمیری(م 235 ق)، میرزا محمد بن عبد النبی اخباری(م 1232 ق)، علامه سید دلدار علی غفران مآب(م 1235 ق)مفتی سید محمد قلی موسوی(م 1360 ق)، سید محمد عباس شوشتری (م 1306 ق)، شیخ مهدی خالصی(م 1343 ق)، سید محمد عباس شوشتری(م 1306 ق)، شیخ مهدی خالصی (م 1343 ق)[3]، و... ولی یگانه متفکر بزرگ و اندیشه مند سترگ، که ارزنده ترین و بهترین رد را نوشت به طوری که آوزاه اش خاور و باختر را فرا گرفت، عالم بزرگوار و فرزانۀ نامدار، مرحوم میر سید حامد حسین(1246-1306 ق) بود، وی طبق وظیفۀ دینی و مذهبی خود، با آمادگی خاصی وارد میدان شد و پس از سالها تلاش و کوشش بی وقفه و مطالعات و تحقیقات طاقت فرسا، اثر گرانقدر یعنی عبقات الانوار فی امامة ائمة الاطهار را تقدیم شیفتگان و تشنگان حقیقت نمود. علامه میر حامد حسین در این اثر گرانسنگ و بی نظیر خود، تواتر احادیثی را که دربارۀ خلافت حضرت علی(ع) وارد شده، و صحت سند و وثاقت روات آنها را، طبق منابع رجال خود اهل سنت به طرز عجیب و ابتکاری ثابت نمود، و نیز دلالت این احادیث را بر امامت حضرت امیر اثبات کرد...

«فیض القدیر»چکیده ای از غدیر«عبقات»

کتاب عبقات الانوار دارای دو منبع است: منبع اول: دربارۀ اثبات دلالت آیاتی که در مورد امامت حضرت علی(ع) است مانند: آیۀ:

«انما ولیکم الله...»

و آیۀ

«انما یرید الله...»

و... این قسمت متأسفانه تا کنون به زیور طبع آراسته نگردیده است و در همین جا از علما و بزرگان تقاضا می شود که برای چاپ آن اقدام نمایند. منبع دوم: دربارۀ احادیث دوازده گانه که دربارۀ حضرت امیر است و پاسخ به اعتراضات و ایرادات دهلوی است. و این منبع در دوازده مجلد است که هر مجلد دارای چندین جلد است. و قابل ذکر است که چون کتاب تحفه اثنا عشریه عبد العزیز دهلوی فارسی است، لذا کتاب عبقات الانوار نیز به زبان فارسی نگاشته شده است.

دو جلد بزرگ(به قطع رحلی) از کتاب گرانسنگ عبقات پیرامون حدیث غدیر و اثبات تواتر و دلالت آن بر امامت و وصایت حضرت علی(ع) است، که اگر با تصحیح مرسوم امروزی چاپ شود، خود دهها جلد می شود، لذا به خاطر تفصیل فراوان، آنگونه که باید و شاید مورد استفاده و بهره برداری نبود. به این خاطر محدث شهیر و متتبع کم نظیر، مرحوم حاج شیخ عباس قمی-رضوان اللّه علیه-جلدین حدیث غدیر از عبقات را تلخیص کرد، و آن را فیض القدیر فیما یتعلق بحدیث الغدیر نامید.

محدث قمی که در امر تألیف، تصنیف و تلخیص ذوق خاص و ید طولایی داشت، این کتاب را به نحوی بسیار جالب و ابتکاری خلاصه نمود، که انصافا قابل تحسین و ستایش است. جلدین غدیر عبقات به طوری تلخیص شده که تقریبا از مزایای اصل، چیزی کاسته نشده و انسجام و پیوستگی مطالب به نحوی است که اگر کسی قبلا از چگونگی وضع کتاب مطلع نباشد و آن را مطالعه نکرده باشد، به هیچ وجه حس نمی کند که تلخیص از کتاب دیگر است. البته کار محدث قمی تنها تلخیص نیست، بلکه برخی از فصول و ابواب و مطالب کتاب را مقدم و مؤخر کرده و آن را با گزینش زیبا و جالب تنظیم، و از نو پایه ریزی کرده است.[4]

فیض القدیر تا به حال چاپ نشده بود، و برخی گمان می کردند که نسخۀ خطی آن مفقود شده است، ولی به حمد اللّه برای نخستین بار در تابستان سال 1365 ش با کوشش و تحقیق حضرت حجت الاسلام و المسلمین جناب آقای استادی، از سوی«مؤسسۀ در راه حق»به طرز نسبتا جالبی چاپ و منتشر شد. ویرایش، نوع حروف، چاپ، صحفه پردازی و صحافی و تجلید کتاب تقریبا مطلوب و مورد پسند است، و به تعبیر فرزند مؤلف، جناب آقای حاج شیخ محسن محدث زاده[5] -سلمه اللّه-اولین کتاب محدث قمی است که برای نخستین بار با این زیبایی به چاپ می رسد.

گر چه فیض القدیر کتابی است کلامی، آن هم در مبحث امامت، لیکن علاوه بر علم کلام، تحقیقات بسیار ارزنده دربارۀ علوم گوناگون، از قبیل: تاریخ، تفسیر، رجال، تراجم، حدیث، لغت، صرف، نحو و... که به گونه ای با مسئلۀ مورد بحث ارتباط داشته اند، به چشم می خورد و هر کس فراخور حال خود از آن بهره می گیرد و نفع می برد، کسی که کتاب را مطالعه می کند، چون محور بحث امامت است، مسئلۀ امامت و خلافت برای او مبرهن و روشن می شود، لیکن اگر مفسر باشد، شم تفسیریش افزون می شود، اگر مروخ باشد، روش تحقیق و تحلیل در تاریخ را می آموزد، اگر رجالی باشد، طریقۀ تتبع و تفحص در علم رجال را فرا می گیرد.

نثر فارسی کتاب به تبع اصل آن، عبقات، انصافا جذاب و متین، و استوار و پخته و زیباست و گهگاه مطالب علمی با لطایف شیرین و دلنشین همراه گشته است، به طوری که انسان از مطالعۀ آن دچار ملال و خستگی نمی شود، معنویت، اخلاص و نورانیت همۀ آثار محدث بالعموم و کتاب مذکور بالخصوص مزید بر نکات یاد شده است. با اینکه زمان تألیف کتاب عظیم الغدیر، فیض القدیر، خطی بوده، ولی علامه امینی از آن اطلاع داشته و در الغدیر تحت عنوان «المؤلفون فی حدیث الغدیر» از کتاب و مؤلف آن نام برده و چنین نوشته است:

23- الحاج الشیخ عباس بن محمد رضا القمی... له کتاب فیض القدیر فی [ما یتعلق ب]حدیث الغدیر فیما ینوف علی الثلثمائة صحیفة، و قد جمع فیه فأوعی و هومن نوابغ الحدیث و التألیف فی القرن الحاضر، و أیادیه المشکورة علی الامة لا تخفی[6] (بیست و سومین فردی که دربارۀ حدیث غدیر کتاب نوشته، حاج شیخ عباس پسر محمد رضای قمی است وی کتاب فیض القدیر فیما یتعلق بحدیث الغدیر را که زیاده بر سیصد صفحه می شود نگاشته، و در آن روایات و مطالب مربوط به غدیر را کاملا جمع آوری نموده، نامبرده از نوابغ حدیث و تألیف در عصر حاضر است و خدمات پسندیدۀ او نسبت به امت اسلامی بر کسی پوشیده نیست.)

کتاب دارای دو مقصد است:

مقصد اول: در اثبات تواتر حدیث غدیر و نقض ایرادات فخر رازی و مقلدان و پیروان او و ذکر اسمای ناقلان و مخرجان حدیث غدیر، از علمای بزرگ اهل تسنن. این مقصد مشتمل است بر سه باب که هر باب دارای فصلهای متعدد است.

مقصد دوم: در بیان دلالت حدیث غدیر امامت حضرت امیر(ع) و نقض ورد سخنان شاهصاحب دهلوی، که این مقصد نیز دارای چندین فصل است. در مقدمۀ کوتاهی که مصحح محترم بر کتاب نوشته اند آمده است که:

«چند سال پیش یکی دوبار از شیخ الفقهاء حضرت آیة الله العظیم آقای حاج شیخ محمد علی اراکی-دامت برکاته-شنیدم که از استادشان مرحوم آیة الله العظمی آقای حاج شیخ عبد الکریم حائری، -اعلی الله مقامه-نقل می کردند که ایشان ضمن تجلیل و تعظیم کتاب شریف عبقات الانوار می فرمودند: ای کاش این کتاب عظیم و بسیار مفصل، تلخیص می شد، تا بیشتر مورد استفاده قرار می گرفت. از طرفی در شرح حال محدث خوانده بودیم که آن مرحوم جلد غدیر عبقات را تخلیص و به فیض القدیر فیما یتعلق بحدیث الغدیر نامیده است، اما چنین می پنداشتم که نسخۀ آن مفقود شده و از بین رفته است. ولی خوشبختانه دو سال پیش مطلع شدیم که نسخۀ اصل در بیت مرحوم محدث قمی محفوظ است و آقا زادۀ ایشان مایل به چاپ هستند و به همین محفوظ است و آقا زادۀ ایشان مایل به چاپ هستند و به همین منظور عکس نسخه در اختیار اینجانب قرار گرفت و به حمد الله به صورتی که ملاحظه می فرمایید چاپ شده. [7] در تصحیح، بسیاری از مطالب کتاب و موارد مبهم آن با اصل عبقات الانوار و نیز خلاصة العبقات مقابله شده، و مآخذ و منابع اکثر مطالب در پا نوشت ذکرشده است. در اکثر موارد کتاب، برای توضیح بیشتر، عناوین مناسبی، با الهام از اصل عبقات، در میان علامت بر اصل کتاب افزوده شده که استفاده از آن را آسانتر و سهل تر نموده و نیز بر زیبایی کتاب افزوده است. در سراسر کتاب رعایت امانت مد نظر بوده و دقیقا مراعات شده است و حتی کمترین اضافه و تغییر و توضیح در میان علامت کروشه آمده است.[8]

کتاب «نفحات الازهار»

گستره ی پژوهش میرحامد حسین، چنان است که گاهی اوقات، در برابر چند سطر دهلوی، ده ها صفحه سخن می گوید.

وی در این شیوه، از نقل قول های طولانی کمک می گیرد تا علاوه بر اشکال های فعلی، شبهات مقدّر را نیز پاسخ گوید. این نقل قول های تخصّصی در لابه  لای متن، گاه چنان به درازا می کشد که رشته ی بحث را از دست خواننده ی مبتدی بیرون می کشد. به عبارت دیگر، بازگشت از آن همه نقل قول به رشته ی اصلی بحث، گاه چنان دشوار می شود که فقط از عهده ی پژوهشگران بر می آید.

افزون بر این مشکل باید نثر دشوار کتاب را که نثر فارسی هندی قرن سیزدهم است، و چاپ سنگی بودن آن که موجب می شود تا اصل کتاب فقط برای معدودی از محققان مفید واقع شود، را افزود. بدین روی، تلخیص این کتاب سترگ، طرح بعضی از بزرگان و مراجع[9]، و آرزوی برخی دیگر، در طول سالهای متمادی بوده است.[10]

تا آنجا که برای حلّ این چند مشکل، و تحقّق این آرزوی دیرینه، حضرت آیة الله سیدعلی حسینی میلانی، کتاب «نفحات الازهار فی خلاصة عبقات الانوار» را تالیف نمودند. در این کتاب از شیوه ا ی بدیع دربیان محتوای کتاب عبقات الانوار استفاده شده که عبارت است از:

1. تلخیص کتاب، به گونه ای که نقل قول های متعدّد، رشته ی اصلی بحث را تحت الشعاع قرار ندهد.

2. تبدیل زبان کتاب، از فارسی پیچیده ی قدیم به عربی روانِ معاصر. بدین ترتیب، شعاع بهره وری از این کتاب، گسترش یافته و برای تمام آشنایان به زبان عربی قابل استفاده شده است.

3. در بخش سند احادیث، قسمتی تحت عنوان «ملحق» در هر مجلّد آورده شده که در این قسمت، منابعی افزون بر آنچه در دسترس صاحب عبقات بوده و یا پس از ایشان تألیف و منتشر شده، بیان گردیده و مدارک دیگری برای احادیث، ذکر شده است.

4. بیان مدارک مطالب نقل شده در عبقات بر اساس چاپهای رایج موجود در شیعه و اهل سنت.

5. چاپ زیبا و قابل استفاده برای همه ی طبقات مردم.

از طرف دیگر رعایت امانت علمی توسط نویسنده و پشتکار عظیم ایشان در این کار ارزشمند، در خلال ده ها سال که تنها رهنوردان وادی تحقیق، با دشواری این کار آشنایند، سبب شد تا این کتاب، جای خود را در محافل و مجالس اهل علم و تحقیق بگشاید، به گونه ای که، بهره وری از این تلخیص در حدّی رسیده که گاهی بیش تر از اصل کتاب عبقات، قابل استفاده است.

گفتنی است که ترجمه ی فارسی این کتاب، توسط مؤسسه ی فرهنگی انتشاراتی نبأ در تهران، از سال 1372 شمسی آغاز شده که در آخرین مراحل چاپ و نشر قرار دارد. مجموعه ی ترجمه  ی فارسی، قرار است در ده مجلد انتشار یابد، که تاکنون شش مجلّد آن منتشر شده است وترجمه  ی مجلدات حدیث طیر، ولایت، غدیر و آیات نیز به زودی منتشر می شود.[11]

نکته ی مهم

آثار بزرگان امامیه در زمینه ی امامت، به دو گروه اصلی تقسیم می شود:

گروه اول: کتاب های تبیینی.

گروه دوم: کتاب های احتجاجی.

کتاب های گروه اول، خطاب به افرادی است که فضائل اهل بیت و امامت آن بزرگواران را، به جان و دل پذیرفته اند؛ و با تبعیت از امامان معصوم (علیهم السلام)، پیوسته به آن آستان مقدّس تقرّب می جویند.

امّا مخاطبان گروه دوم چنین نیستند. اینان ولایت امامان معصوم (علیهم السلام) را قبول نکرده و در امامت ایشان تردید دارند. جمعی از اینان، حتی فضائل روشن امامان معصوم (علیهم السلام) را انکار می کنند. و برخی دیگر، آن ها را قبول دارند بدون این که به لوازم و نتایج آن پای بند باشند.

به هر حال، دانشوران بزرگ امامیه، گاهی با گروه دوم سخن گفته اند و خطاب به آنان قلم زده اند؛ و آثاری پدید آورده اند که در آن آثار، روایات یا نکاتی از شخصیت های مورد قبول مخاطبان خود نقل کرده اند، آن گاه مخاطبان خود را، به الزام عقلی، به قبول نتایج ناشی از آن روایات یا نکات فرا خوانده اند. کتاب عبقات الانوار و نفحات الازهار و نیز کتاب الغدیر، از این گونه اند.

این نگرش به بحث، و بیان مطالب برای گروه دوم در برخی کتب، نتایجی در بردارد. از جمله آن که در این کتاب ها، خوانندگان می بینند که دانشوری از بزرگان امامیه، نام امیرالمؤمنین(ع) و حضرت زهرا(س) را در شمار صحابه و در ردیف ابوهریره و عبدالله بن عمر ذکر می کند. یا این که از امام سجاد و امام باقر c در شمار تابعین، و در عرض نام هایی شگفت مانند حسن بصری یاد می کند. چرا که مخاطب کتاب، امامت آن امامان معصوم (علیهم السلام) را نپذیرفته، بلکه آن بزرگواران را درحدّ صحابی یا تابعی می شناسد.

همچنین می بینیم گروهی از دانشمندان که عمر خود را در ترویج مکتب خلفا گذرانده اند و در این جهت تلاش ها کرده و کتاب ها نوشته و درس ها گفته اند، در کتاب هایی مانند الغدیر و عبقات الانوار، به عنوان دانشمندان صاحب نظر، عابد، دقیق، حافظ حدیث و... معرفی می شوند.

هدف بزرگان امامیه از این کار، آن است که نشان دهند استنادشان به سخن بزرگان و دانشمندان قوم است نه افراد متوسط و ضعیف و ناشناخته. به همین دلیل، کلام نویسندگان رجال و تراجم مکتب خلفا را در مورد آنان نقل می کنند که آکنده از مدح و تمجید و بیان مقامات علمی ایشان است؛ بدون آن که خود به این گونه تمجیدها عقیده داشته باشد.

در واقع، کتاب هایی همانند عبقات الانوار، به صحنه ی دادگاهی شباهت دارد، که در آن، با طرف مقابل، بحث و گفتگو می شود. و به کلام او یا هم فکرانش استناد می گردد، گرچه سیاه رویانی باشند که آن ها را موجّه و معتبر می دانند.

بر نکات یاد شده ی پیشین می افزاییم که به دلیل احتجاجی بودن، عبقات الانوار و کتاب های مشابه  ی آن، بسیاری از حقایق والای ولایت در آن ها ناگفته مانده است، چراکه در این گونه کتاب ها، با مخاطب خاصّ خود سخن می گویند، و به ظرفیت آن مخاطب نظر دارند.

لذا بیان بسیاری از حقایق را به آثار دیگر خود واگذار نموده اند، چرا که «هر سخن جایی و هر نکته مقامی دارد».

این نکته ی مهم، از آن روی گفته شد که در بعضی از مقالات و آثار، به نقل قول های علامه میرحامد حسین از آثار مکتوب در مکتب خلفا استناد شده و بر اساس آن، وثاقت و علمیّت و زهد و تقوای راویان و مؤلّفان آن آثار، نتیجه گرفته می شود. توجّه به این مهمّ، در استفاده از نفحات الازهار نیز ضرورت دارد، از آن روی که تلخیص عبقات الانوار است و همان راه را پیموده است.[12]

پی نوشت ها