دکتر محبوبه حسینی؛ فوق تخصص غدد
موارد کاربرد هورمون‌های مردانه و عوارض جانبی آن چیست؟
در طب درمان با آندروژن (هورمون مردانه)، جهت بازگرداندن سطح تستوسترون (هورمون مردانه) به حد طبیعی، جهت رفع اشکال کمبود آندروژن به کار می‌رود. جایگزینی تستوسترون باعث بهبود میل جنسی، بهبود فعالیت جنسی، افزایش انرژی، افزایش توده عضلانی و افزایش تراکم استخوان می‌شود و برای بیمار یک احساس خشنودی، از زندگی را فراهم می‌آورد. مزایای جایگزینی تستوسترون در مردانی که کمبود آندروژن دارند به اثبات رسیده است. متاسفانه در حال حاضر شاهد استفاده نابجای انواع آمپول‌های هورمونی مردانه بخصوص در افراد جوان و خصوصا در ورزشکاران هستیم که به منظور افزایش حجم عضلات خودسرانه استفاده می‌کنند.
استفاده از هورمون‌های مردانه در چه مواردی تایید شده است؟
تنها موارد کاربرد آندروژنها به جز بیماری‌هایی که کمبود هورمون مردانه موجود است (هایپوگنادیسم)، در بیماران مبتلا به آنمی (کم خونی) ناشی از نارسایی مغز استخوان و همین طور در افرادی که آنژیوادم دارند، می‌باشد.
عوارض جانبی مصرف آندروژنها چیست؟
شایع‌ترین عوارض جانبی ناشی از آندروژنها شامل اریتروسیتوز، آکنه، پوست چرب و ایجاد درد در پستان‌هاست. بزرگ شدن پستان‌ها و بدتر شدن آپنه خواب نیز گزارش شده است اما شیوع عوارض مذکور پایین است. سایر عوارض آندروژنها شامل کاهش تعداد اسپرم‌ها و ناباروری در مردان استفاده کننده و افزایش رشد سرطان پروستات است. سرطان پروستات یک تومور وابسته به آندروژن است و تجویز آندروژن می‌تواند باعث افزایش خطر ابتلا به آن گردد. بنابراین استفاده از تستوسترون در سرطان پروستات همراه با متاستاز جایز نیست.
ایجاد اریتروسیتوز ناشی از مصرف تستوسترون، ناشی از اثر آن بر روی افزایش تکثیر Stem cell و اریتروپویتین است. لذا تستوسترون نباید در مردانی که هماتوکریت اولیه آنها 50 درصد یا بیشتر است، تجویز شود تجویز تستوسترون حتی در مردانی که کمبود تستوسترون دارند نیز با افزایش اندکی در هموگلوبین همراه است اما اریتروسیتوز شدید در این افراد اندک است اما می‌تواند در بیمارانی با آپنه خواب، افراد سیگاری و با سابقه بیماری ریوی مزمن اتفاق بیفتد، تجویز تستوسترون باید وقتی میزان هماتوکریت بالاتر از 54 درصد است قطع گردد و تا زمانی که هماتوکریت به کمتر از 50 درصد افت نکرده است نباید دوباره شروع شود. در مجموع، آندروژنها در انواع مختلفی از اختلالات با این امید استفاده می‌شوند که فعالیت‌های آنابولیک آنها (افزایش ذخیره نیتروژن، افزایش توده عضلانی و افزایش هموگلوبین) بر فعالیت‌های زیان‌آور آن (بروز صفات ثانویه مردانه) برتری داشته باشد.
شایع‌ترین مواردی که به هدفی غیر از جایگزینی هورمون مردانه استفاده می‌شود شامل موارد ذیل است: بهبود تعادل نیتروژن در شرایط کاتابولیک (مثل ایدز)، مصرف توسط ورزشکاران جهت افزایش توده عضلانی و یا افزایش قدرت ورزشکار، افزایش اریتروپوئز در بیمارانی که آنمی مقاوم به درمان دارند، درمان آنژیوادم ارثی، اندومتریوز و درمان تاخیر رشد با علل مختلف متاسفانه بیشتر اثرات مورد انتظار در این اختلالات دیده نشده است. پایین مقدارهای آندروژنها اثرات فیزیولوژیک کمی در مردان دارند و در زنان نیز می‌توانند منجر به بروز صفات ثانویه مردانه شوند. شایع‌ترین نوع فراگیر سوء استفاده از آندروژنها توسط مردان ورزشکار، جهت افزایش توده عضلات و قدرت انجام کار صورت می‌گیرد.
در مطالعات کنترل شده‌ای که انجام شده است، مشخص گردیده که اگر این مواد در پایین‌ترین دوز دارویی (دو تا چهار برابر مقدار معمول) استفاده شود، قدرت انجام کار را افزایش نمی‌دهند اما در مقادیر زیاد و مصارف پی‌در پی که توسط ورزشکاران مصرف می‌شود (بیشتر از 10 برابر مقادیر معمول) آندروژنها تعادل نیتروژنی و در نتیجه توده عضلانی را افزایش می‌دهند. اما در مقادیر مذکور، عوارض جانبی آندروژنها بارز خواهد بود و معایب آن از فواید آن بیشتر خواهند بود و این در حالی است که اگر آندروژنها توسط زنان ورزشکار مصرف شود باعث بدشکلی و بروز صفات ثانویه مردانه می‌شود. بنابراین تاکید می‌شود که جهت جلوگیری از عوارض ذکر شده باید آندروژنها را تنها در مواردی به کار برد که بتوان از اثرات مفید آنها بهره برد بنابراین تنها در کمبود آندروژنها، آنمی ناشی از نارسایی مغز استخوان و همین طور در افرادی که آنژیوادم دارند، باید استفاده کرد، همچنین و باید از مصرف بی‌رویه آنها به قصد افزایش قدرت انجام کار یا توده عضلانی اجتناب گردد.
