مقدمه
نماز جمعه یکی از مهم ترین منابع قدرت نرم اسلام در حکومت اسلامی محسوب می شود که نه تنها یک عبادت، بلکه مظهر وحدت مسلمین و نمایشی از قدرت سیاسی و اجتماعی اسلامی است و آگاهی مسلمانان را بالا می برد. نماز جمعه از این جهت قدرت نرم نظام اسلامی و کشور اسلامی ایران محسوب می شود که اولاً، زمینۀ تفاهم، تعامل و همکاری جامعه اسلامی را با یکدیگر و با حکومت اسلامی و ولایت فقیه برقرار می سازد و آن را در برابر خطرات و توطئه ها حفظ می کند و بر آگاهی اعتقادی، اخلاقی، سیاسی و اجتماعی جامعه اسلامی می افزاید (قرائتی، 1391، ص233)؛ و ثانیاً، علی رغم وجود رسانه های گوناگون و پیشرفته، همچنان رسانه ای مؤثر و کارآمد محسوب می شود (بیانات رهبر معظم انقلاب، 14/ 07/ 1382). بنابراین دو امر «جماعت» و «جمعه» همواره تبلوری از پیوند سیاسی عبادی حاکم با امت هستند و در این میان، نماز جمعه اهمیت بیشتری پیدا می کند؛ زیرا هم اجتماع بیشتری در مسجد جامع شهر گرد هم می آیند و هم خطبه های امام جمعه عامل رشد فکری و معنوی مردم است (جعفریان، 1381، ص16).
از دیدگاه مقام معظم رهبری نماز جمعه جزء موضوعاتی است که به هیچ عنوان کهنه نمی شود و تکرار آن در هر هفته حاکی از این است که حقیقت مستمری در این فریضه الهی نهفته است. بنابراین اگر دستگاه «امامت جمعه» و «نماز جمعه» از انقلاب اسلامی گرفته شود، انقلاب لطمه می خورد» (بیانات رهبر معظم انقلاب، 07 / 03/ 1369). نماز جمعه از آن جهت قدرت نرم محسوب می شود که امام جمعه، در خطبه های نماز، علاوه بر ستایش خداوند و سفارش به تقوا، از مصالح دینی و دنیوی امت اسلامی، رویدادهای جهان، به ویژه کشورهای اسلامی و همچنین از مسائلی که در سرنوشت و استقلال آنان، مثل همکاری و تفاهم و همبستگی اثرگذار است، سخن می گوید (مزینانی، 1378) و مسلمانان را از سیاست های شوم دشمنان داخلی و خارجی آگاه می سازد.
دیدگاه تاریخ نگاران دربارۀ تشریع نماز جمعه یکسان نیست. عده ای معتقدند نماز جمعه در مکه تشریع شده است؛ ولی پیامبر اسلام(ص) به سبب سلطه کافران و مشرکان و جوّی که بر مکه حاکم بود، نتوانست در آنجا نماز جمعه را برپا دارد (همان). بنابراین وقتی رسول خدا(ص) در آغاز هجرت، به مدینه رسید، اولین نماز جمعه را برای مردم اقامه کرد و این اجتماع شکوهمند و سازنده را پایه گذاری کرد (قرائتی، 1391، ص233). مرحوم طبرسی نیز می گوید: «این نماز در نخستین جمعه پس از هجرت در قبیله سالم بن عوف و در وادی «زانوناء» برپا شد» (طبرسی، بی تا، ج 10، ص432). بنابراین سورۀ «جمعه»، با توجه به محتوای آن، پس از تشریع نماز جمعه نازل شده و پیامبر مصعب بن عمیر یا اسعدبن زراره و یا هر دو را به نوبت برای اقامه نماز جمعه انتخاب کرد.
پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران، دستور اقامه نماز جمعه برای اولین بار توسط امام خمینی (ره)، پنجم مرداد ماه 1358 که مصادف با سومین روز ماه مبارک رمضان بود، صادر شد و با حضور مسلمانان روزه دار در دانشگاه تهران انجام شد. این نماز برای اولین بار به امامت آیت الله طالقانی اقامه شد و از سال 1358 تا به حال این فریضه مهم عبادی سیاسی در تمامی استان ها و شهرستان ها با حضور مسلمانان برپا شده است (راضی، 1391). امام خمینی(ره) درباره این دستاورد ارزشمند می فرمایند: «یکی از برکات این نهضت و انقلاب همین اقامه نماز جمعه هاست» (موسوی خمینی، 1378، ص51).
از ابتدای قرن دهم هجری حدود صد و شصت کتاب و رساله دربارۀ نماز جمعه به رشته تحریر درآمده که نشان دهندۀ اهمیت این نماز عبادی سیاسی است. اولین کسی که دربارۀ نماز جمعه کتابی را تألیف کرد، محقق کرکی در نیمه اول قرن دهم هجری بود که پس از وی شهید ثانی دومین نفری بود که رساله ای را در این زمینه تألیف کرد و پس از این دو نفر، رساله های مختلفی در این باب نوشته شد (جعفریان، 1379، ص 291).
امروزه هم مقاله های گوناگونی در این زمینه نوشته شده که برخی از مهم ترین آنها عبارتند از:
مقالة «نقش نماز جمعه در وحدت و توسعۀ پایدار جهان اسلام» (ریاحی و موسوی، 1395)، به نقش نماز جمعه در وحدت مسلمانان پرداخته است.
مقالة «جایگاه و نقش ولایت فقیه در برپایی نماز جمعه» (زروندی رحمانی، 1399)، به این نتیجه رسیده که منصب امامت جمعه از شئون امامت ائمه (ع) قابل تفویض به دیگری است.
مقالة «پژوهشی دربارۀ خطبه های جمعه و عیدین امام علی علیه السلام» (ذبیحی فر و مهریزی، 1389)، به بررسی خطبه های حضرت از حیث زمان، مکان و صدور پرداخته است.
هدف مقالۀ حاضر بررسی و تبیین اهمیت نماز جمعه به عنوان قدرتِ نرم از دیدگاه مقام معظم رهبری است و به این سؤال اصلی پاسخ می دهد که از دیدگاه مقام معظم رهبری نماز جمعه به مثابه یک قدرتِ نرم در حکومت اسلامی، چه آثاری در جوامع مسلمان دارد؟ با بررسی پژوهش های پیشین، این نتیجه حاصل شد که تاکنون پژوهش مستقلی درباره آثار قدرت نرم بودنِ نماز جمعه از دیدگاه مقام معظم رهبری انجام نگرفته است. بنابراین وجه تمایز این تحقیق از پژوهش های پیشین این است که مستقلاً و به صورت جامع و با روش توصیفی تحلیلی به ارائه و تبیین دیدگاه رهبری در این زمینه پرداخته است که در تحقیق های صورت گرفته از این بُعد به نماز جمعه نگاه نشده است. به همین سبب نگارش این پژوهش اهمیت و ضرورت دارد.
در این تحقیق ابتدا به مفهوم شناسی جمعه و نیز قدرت نرم اشاره کردهایم و سپس به قدرت نرمِ نماز جمعه و طراحی های دشمن برای تضیعف انقلاب اسلامی از منظر مقام معظم رهبری پرداخته شده است.
1. مفاهیم و کلیات
1-1. جمعه
واژۀ جمعه، از ریشه «ج م ع»، به معنای پیوستن و گردآوردن است که در عربی به سه شکل: جُمُعَه، جُمْعَه و جمَعَه خوانده می شود (ابن اثیر، 1383ق؛ فیروزآبادی، 1399ق؛ طریحی، 1362، ذیل «جمع»). معادلِ فارسی آن «آدینه» است (صفی پوری، 1377ق؛ دهخدا، 1377، ذیل «جمعه»). عرب جاهلی به آن «یوم العَروبة» می گفتند (زبیدی، 1414ق، ذیل «جمع «).
2-1. قدرت نرم
برای قدرت نرم تعریف های گوناگونی شده است. در یک تعریف چنین آمده که قدرت نرم یعنی: «توانایی شکل دادن به علایق دیگران و هدایت رفتار آنان بدون اینکه از زور استفاده شود» (نای، 2006). برخی نیز قدرت نرم را توانایی کسب چیزی از طریق جذب به جای اجبار و تطمیع مطرح می کنند (نایینی، 1391، ص 71). همچنین گفته اند: به قدرت مبتنی بر ذهنیت که نوعی اعتبار به وجود می آورد و به اقدام کردن براساس نوعی از اعتبارها، اعتقادات و باورها قدرت نرم گفته می شود (افتخاری، 1385).
در قدرت نرم برای رسیدن به هدف موردنظر بیشتر از ابزار اخلاقی، اجتماعی و فرهنگی کمک گرفته می شود و اقتصاد و سیاست جامعه، تحث تأثیر قرار می گیرد. به همین سبب جوزف نای سه عامل مهم را منشأ و ریشۀ قدرت نرم در هر جامعه معرفی کرده است: عامل اول، فرهنگ، در مواردی که برای دیگران هم جذاب باشد. عامل دوم، ارزش های سیاسی و عامل سوم، سیاست خارجی، درصورتی که مشروعیت و مرجعیت اخلاقی آن توسط دیگران پذیرفته شده باشد (نای، 1392، ص 123).
با توجه به مطالب پیش گفته، نماز جمعه یکی از عباداتی است که هم خودش قدرت نرم محسوب می شود؛ زیرا با توجه به تعریف نای از قدرت نرم، هدایت رفتار بدون اجبار و زور در نماز جمعه نمایان است؛ و هم قدرت نرم ایجاد می کند؛ چون می تواند در برابر جریان ها و تهدیداتی از جنس نرم مقاومت کند و علاوه بر آن به بازتولید قدرت، به ویژه از جنس نرم بپردازد (سوری قرلیوند و رشیدی، 1390). بنابراین تولید و بسط قدرت نرمِ اجتماع مسلمانان یکی از کارکردهای عبادی سیاسی نماز جمعه است.
2. نماز جمعه به مثابه قدرت نرم
1-2. نماز جمعه؛ شبکه دینی، مردمی و حکومتی
دین مبین اسلام به همۀ ابعاد زندگی انسان توجه دارد و برای آنها برنامۀ ویژه ای تدارک دیده است؛ ازجمله این برنامه ها توجه به دین و اعتقادات مردم است، که از این طریق به سعادت ابدی نائل آیند. از دیدگاه اسلام، هدف قوه مجریه یا حکومت به معنای خاص آن، تنها تأمین امنیت مالی و جانی نیست؛ بلکه مهم تر از آن، توجه به مسائل معنوی است (مصباح یزدی، 1378، ص19). حکومت اسلامی و نظام ولایت فقیه، برای تحقق دین در جامعه است و دین، شامل سه بخش «اعتقاد» و «اخلاق» و «عمل» است (جوادی آملی، 1394، ص511). تحقق این امر در نمازهای جمعه هم مورد تأکید مقام معظم رهبری است، که در این باره می فرمایند:
نماز جمعه ترکیبی از بیان حقایق معنوی و اسلامی، حضور غیردستوری مردم در این صحنه و مرتبط با حکومت اسلامی است. حکومت فقط وظیفه تأمین رفاه و آزادی و استقلال سیاسی مردم را ندارد؛ بلکه حکومت در قبال دین و اعتقادات مردم نیز وظیفه دارد. این شبکه مهم، در عین حالی که مردمی، اسلامی، حکومتی و سیاسی است؛ اما داخل در جناح بندی های گوناگون مردم و جناح های سیاسی نیست (بیانات رهبر معظم انقلاب، 18 / 6/ 1392).
2-2. سنگری در برابر تهاجم فرهنگی
تهاجم فرهنگی به معنای ارائۀ کالای فرهنگی توسط سامانۀ مهاجم به جامعۀ مشخص، به منظور ایجاد تغییرات نامطلوب و نوعاً ناخودآگاه در رفتار مردم آن جامعه است؛ به گونه ای که رفتار اجتماعی جدید، موجب تأمین منافع نیروی مهاجم می شود (زورق، 1386، ج 1، ص113). بنابراین ایجاد یک حالت بحرانی، عدم تعادل، اغتشاش و اختلال در یک سیستم که عناصر آن را آداب و رسوم، اخلاقیات، عرف، سبک زندگی، زبان، ارزش ها و هنجارها تشکیل می دهد، تهاجم فرهنگی می نامند (علی محمدی، 1373).
یکی از سلاح های دشمن برای هدف قرار دادن کشور اسلامی ایران، تهاجم فرهنگی است که این هجمه به مرزهای دینی هر روز شکل جدیدی به خود می گیرد و دشمنان از طریق ایجاد شبهه و هزاران چرایی دینی سعی در سست کردن بنیان اعتقادی مردم، به ویژه جوانان دارند. یکی از مهم ترین راه مقابله با تهاجم فرهنگی دشمن، سنگر نماز جمعه است. مقام معظم رهبری در این زمینه می فرمایند: «نماز جمعه یک سنگر اساسی در مقابل تهاجم همه جانبه دشمن است (بیانات رهبر معظم انقلاب، 16 / 07/ 1380). بنابراین از دیدگاه مقام معظم رهبری باید برای مقابله با تهاجم همه جانبه دشمن، همیشه آماده بود؛ که انسان در این راه باید از دین و ارزش های دینی مثل نماز جمعه برای بصیرت افزایی کمک بگیرد.
3-2. پاسخ به نیازهای اعتقادی، عملی و سیاسی مخاطبان
از دیدگاه مقام معظم رهبری نماز جمعه محلی برای گره گشایی از سؤالات و نیازهای اعتقادی و سیاسی مخاطبان و جوانان است که خطیب جمعه باید به این اصول دقت لازم را داشته باشد. ایشان در این زمینه خطاب به ائمۀ جمعه، می فرمایند: «سعی شود خطبه های نماز جمعه، دربردارندۀ نیازها و پاسخ دهندۀ سؤالات و گره های ذهنی مخاطبان، به ویژه نسل جوان در زمینه های اعتقادی، عملی و سیاسی باشد» (بیانات رهبر معظم انقلاب، 18/ 6/ 1392).
بنابراین باید تلاش شود تعداد بیشتری از مردم با احکام و تعالیم اسلام آشنا شوند و هیچ فرد، گروه یا قشری از این آشنایی محروم نمانند و این آموزه ها هرچه بیشتر در دل افراد رسوخ یابد. علاوه بر تعلیم و تربیت دینی مردم، باید از آگاه کردن آنان نسبت به اوضاع و احوال سیاسی، اجتماعی و فرهنگی جامعه و نیز دیگر جوامع غفلت نشود (مصباح یزدی، 1392، ص 189190).
بدین سبب امام جعفر صادق علیه السلام دانشمندان شیعه را «مرزبانان ایمان و اندیشه» قلمداد می کند؛ مرزبانانی که در مرزهای فکری و اعتقادی سنگر گرفته و مانع نفوذ و تأثیر شیطان و عوامل او بر جامعه اسلامی می شوند. نفوذگاه ها را می شناسند و راه ورود عاملان گمراهی و سلطۀ مبلغان انحراف از حق را می بندند: «علمای شیعه ما مرزداران هستند که بر مرزهای ایمان مردم و در برابر ابلیس و پیروانش به مرزداری می پردازند؛ آنها را از هجوم به ضعفای شیعه بازمی دارند و شیعه را از تسلط ابلیس و یاران ناپاکش محفوظ و مصون نگه می دارند» (طبرسی، 1361، ج 2، ص 385).
امروزه مرزبانی از اندیشه ها و باورهای ناب اسلامی و نفوذناپذیر کردن مرزهای فکری و اعتقادی جامعه به ویژه نسل جوان، جز به مدد تبیین، توجیه و تعمیق این اندیشه ها و باورها امکان ندارد و این مسئولیتی دشوار بر دوش عالمان دین و پژوهشگران علوم اسلامی است (مرتضوی، 1379).
4-2. لزوم دشمن شناسی و آگاهی از نقشه های دشمن
یکی از چیزهایی که امت اسلام باید همیشه به آن توجه داشته باشد، دشمن و دشمن شناسی و شناسایی طراحی های دشمن است؛ که اگر این امر مورد غفلت واقع شود، دشمن با انواع توطئه ها و حیله ها دست به نابود کردن آن امت خواهد زد.
مقام معظم رهبری مهم ترین وظایف ائمۀ جمعه را، توجه ویژه به این جایگاه والا، آگاهی از واقعیت های روز جامعه، غافل نشدن از طراحی های دشمن، ارتباط نزدیک و صمیمی با جوانان و استفاده از ابتکار و توانایی های آنان است.
ذکر کثیر از ویژگی های نماز جمعه است و یکی از آثار ذکر کثیر در جامعه، نترسیدن از دشمنان و استحکام ایمان است. امام خامنه ای در این زمینه می فرمایند: «کسانی که از برکات ذکر کثیر بهره مند می شوند، هیاهوها و تهدیدهای دشمنان، برای آنان ترس آفرین و غیرمنتظره نخواهد بود؛ زیرا ظالمان و مستکبران که براساس رویه زیاده طلبی خود همواره به دنبال در انحصار گرفتن و بلعیدن همه امکانات و ذخایر مادی کشورها هستند، فریاد عدالت طلبی و آزادی انسان ها و دفاع از مظلوم را هیچ گاه برنمی تابند» (بیانات رهبر معظم انقلاب، 6/ 7/ 1389). بنابراین از دیدگاه رهبری «یک ملت باید دشمن و نقشه او را بداند و بشناسد و خود را در مقابل آن تجهیز و آماده کند» (بیانات رهبر معظم انقلاب، 01/ 01/ 1386).
آیت الله خامنه ای راه مقابله با تهدیدهای دشمن را مقاومت و ارتباط قوی با خداوند می داند و می فرماید:
خشم و تهدید سلطه طلبان در مقابل چنین ملتی، غیرمنتظره و غیرطبیعی نیست؛ اما در مقابل این تهدیدها یا باید تسلیم شد یا اینکه با استحکام ایمان و ارتباط با خداوند، در مقابل زیاده خواهان ایستاد. مقاومت و ایستادگی خواستۀ اسلام و قرآن است و این ایستادگی از خصوصیات ذکر کثیر نماز جمعه است و اگر این ذکر کثیر، همه ابعاد درونی، اجتماعی، سیاسی و بین المللی را دربر بگیرد، قطعاً جامعه مقاوم و استوار خواهد بود (بیانات رهبر معظم انقلاب، 6/ 7/ 1389).
امیرمؤمنان علی علیه السلام نیز دربارۀ غافل نشدن از دشمن می فرمایند: «کسی که از دشمن غفلت کند و به خواب رود یا (خودش را به خواب بزند)، کیدها و حیله های دشمن بیدارش خواهد ساخت» (تمیمی آمدی، 1366، ص334). امام خمینی(ره) در رابطه با توطئه های دشمن می فرماید: باید با بیدار و عدم غفلت، توطئه های دشمنان را قبل از اینکه عملی و با هم جمع بشوند، خنثا کنیم (موسوی خمینی، 1364، ج 7، ص90).
مقام معظم رهبری با معرفی دشمن ملت ایران، انواع طراحی های دشمن را مقابله با پیشرفت و اقتدار علمی و جنگ اقتصادی و روانی می داند: «دشمن بیرونی عبارت است از نظام سلطۀ بین المللی؛ یعنی همان چیزی که به آن استکبار جهانی می گوییم. امروز مظهر این دشمن، شبکه صهیونیسم جهانی و دولت ایالات متحده آمریکاست. ایشان برنامه های استکبار جهانی علیه ملت ایران را در سه جمله خلاصه می کند: «اول، جنگ روانی؛ دوم، جنگ اقتصادی؛ و سوم، مقابله با پیشرفت و اقتدار علمی» (همان).
5-2. گسترش اخلاق در جامعه
نشاط و شادابی زندگی اجتماعی انسان تا حد زیادی در گرو اخلاقی زیستن افراد است. به عبارت دیگر، سلامت و بیماری روحی اعضای جامعه بر زندگی اجتماعی آنها نیز تأثیر می نهد. در جامعه ای که اصول اخلاقی رعایت می شود، زندگی اجتماعی از نشاط برخوردار است و جامعه به راحتی می تواند به اهداف موردنظر خود در ابعاد اقتصادی و سیاسی دست یابد. بنابراین سعادت فردی و اجتماعی انسان چنان که علمای اخلاق معتقدند در گرو تخلق به فضیلت های انسانی و پاک بودن نفس از رذیلت های اخلاقی است (داودی، 1388، ص19).
گسترش اخلاق اسلامی یکی از توصیه های مهم رهبر معظم انقلاب به ائمۀ جمعه سراسر کشور است، که در این زمینه می فرماید:
باید فرهنگ صرفه جویی و قناعت، فرهنگ مسئولیت پذیری، وجدان کاری، روحیۀ ایثار، روحیه سخت کوشی، فرهنگ تعاون و همکاری، انضباط فردی و اجتماعی، احترام به قانون، الگوی خانواده ایرانی اسلامی، سنت ازدواج ساده و آسان، ترویج ازدواج به هنگام، ترویج محافل دینی در خانواده ها و تربیت دینی فرزندان به عنوان نمونه هایی از فرهنگ غنی اسلامی در میان مردم گسترش یابد (بیانات رهبر معظم انقلاب، 22/ 7/ 1387).
مقام معظم رهبری رسالت متولیان فرهنگی جامعه را، تعمیم مباحث اخلاقی در بین مردم می داند و می گوید: «گویندگان، فرهنگیان و افرادی که رسانه ها (ازجمله تریبون نماز جمعه) در اختیارشان است و دیگران در جهت رشد اخلاقیات در میان مردم و تعلیم اخلاقیات به مردم قیام کنند» (بیانات رهبر معظم انقلاب، 19/ 9/ 1375).
6-2. تبیین ارزش های واقعی انقلاب
انقلاب اسلامی، جنبشی با درون مایۀ اعتقادی و مذهبی فرهنگ اصیل اسلام بود. بنابراین ضروری است که مبانی فکری و نظری و ارزش های دینی و اخلاقی در ذهن و اندیشه مردم نهادینه شود و مهم ترین بخش از نمادهای مبانی فکری و اعتقادی انقلاب، جلوه های ارزش های اسلامی در جامعه است (شیدائیان، 1385).
رهبر معظم انقلاب در جمع ائمۀ جمعه به ترویج و تبیین ارزش های انقلاب تأکید می کند و می فرماید: «ائمۀ جمعه باید با تبیین مکرر ارزش های واقعی انقلاب اسلامی، موجب تبدیل شدن این ارزش ها به یک طبیعت رایج در فضای زندگی مردم شوند» (بیانات رهبر معظم انقلاب، 23/ 8/ 1384). نماز جمعه نسبت به اصول و ارزش های انقلاب اسلامی نیز وظیفه دارد (بیانات رهبر معظم انقلاب، 18/ 6/ 1392).
بنابراین توجه ائمۀ جمعه سراسر کشور به ضرورت تقویت و عمق بخشیدن ایمان مردم به اسلام، مبانی، ارزش ها، اصول و مقدسات انقلاب ضرورت دارد (بیانات رهبر معظم انقلاب، 30 / 2/ 1377).
7-2. عامل حفظ نظام اجتماعی و ادامه دهنده نظام اسلامی
مقصود از حفظ نظام زندگی (اجتماعی)، رعایت اموری است که اخلال به آنها، امنیت جامعه یا زندگی مردم را دچار اختلال و مشکل می کند و چون اسلام می خواهد که زندگی اجتماعی مردم، نظام و سامان داشته باشد آن افعال را بر مردم واجب کفایی کرده است (نائینی، 1413ق، ج 1، ص42). براین اساس آنچه سبب بر هم ریختن نظام زندگی و معیشت جامعه می گردد، حرام؛ و کارهایی که برای حفظ نظام جامعه لازم است، واجب است.
در این رابطه مقام معظم رهبری با تأکید بر نقش پراهمیت نماز جمعه در تقویت ایمان و روحیه اسلامی مردم می گوید: «نماز جمعه یکی از پایه های اساسی حفظ نظام اجتماعی و مهم ترین عامل حفظ روحیه و ایمان مردم است» (بیانات رهبر معظم انقلاب، 12/ 4/ 1368).
بنابراین نماز جمعه به خودی خود یکی از عوامل حفظ کننده و ضد زوال در درون نظام اسلامی است و تا وقتی این نماز هست و تا وقتی ائمۀ جمعه و مردم، قدر نماز جمعه را می دانند و تا نماز جمعه «کما هی حقُّها» انجام می گیرد، بدون شک در جامعه اسلامی، خوف و تزلزل نیست» (قاضی عسکر، 1390، ص32).
«امروزه هوشیاری، آگاهی و اتحاد ملت و استحکام هرچه بیشتر ارتباط میان مردم و مسئولان و همکاری در جهت حفظ و تقویت نظام، ضرورت دارد و برای این منظور نمازهای جمعه از اهمیت بسیار زیادی برخوردارند» (بیانات رهبر معظم انقلاب، 31/ 6/ 1371).
8-2. نمایش عزم سیاسی و یأس دشمنان اسلام
یکی از مهم ترین جاهایی که مردم می توانند عزم سیاسی و برادری خود را به نمایش بگذارند و دشمنان دین و اسلام را مأیوس کنند، سنگر نماز جمعه است. در همین رابطه مقام معظم رهبری می فرمایند:
نماز جمعه محلی برای نمایش عزم سیاسی جامعه، بروز احساس برادری و صمیمیت میان مردم و جایگاهی برای حل برخی از مشکلات اجتماعی و از بین بردن نگرانی ها و اضطراب های ناشی از تبلیغات مسموم و غیرواقعی دشمنان اسلام است (بیانات رهبر معظم انقلاب، 31/ 6/ 1371).
ایشان در بیانی دیگر می فرماید:
نماز جمعه یک کانون اجتماع مؤثر در فکر، ممشای سیاسی، عواطف و محبت مردم و در حرکت عمومی کشور است؛ لذا تردیدی نیست که دشمنان اسلام از پدیده ای با چنین ویژگی های مهم غافل نخواهند بود و به شیوه های مختلف علیه آن کار می کنند (بیانات رهبر معظم انقلاب، 28/ 6/ 1372).
9-2. وسیله ای برای تعلیم و تربیت اسلامی
یکی از مهم ترین اهداف ارسال پیامبران علاوه بر آموزش، تربیت و پاک سازی اخلاق و رفتار انسان هاست. خداوند در چندین آیه، ازجمله آیۀ 2 سورۀ «جمعه» می فرماید: «هُوَ الَّذِی بَعَثَ فی الْأُمِّیینَ رَسولاًً مِنْهُمْ یتْلُو عَلَیهِمْ آیاتِهِ وَیزَکیهِمْ وَیعَلِّمُهُمُ الْکتَابَ وَالْحِکمَةَ وَإِنْ کانُوا مِنْ قَبْلُ لَفِی ضَلَالٍ مبِینٍ»؛ او کسی است که در میان مردم درس ناخوانده، پیامبری فرستاد که آیات الهی را بر آنان بخواند و اخلاق شان را درست و پاک کند و کتاب قرآن و حکمت به آنان بیاموزد. حکمت همان آموزش عملی کتاب و به عبارت دیگر تربیتِ چگونگی به کارگیری آیات و احکام است که در کنار تزکیه اخلاق، مجموعۀ تربیت اخلاقی و رفتاری را تشکیل می دهد.
بهترین وسیله برای تسریع در تربیت، نماز جمعه است؛ زیرا علاوه بر آنکه خود یک عمل عبادی و موجب تزکیه و تقرب است؛ خطیب مطالب پندآموز و تربیتی و... بسیاری را به نمازگزاران می آموزد. دشمن به این نقش پی برده و یکی از خطوط تهاجم فرهنگی را نمازهای جمعه قرار داده است.
بنابراین از اهداف مهم دین اسلام، تعلیم و روشنگری و تربیت آحاد جامعه اسلامی است که در سنگر نماز جمعه هم تحقق می یابد. مقام معظم رهبری «نماز جمعه را به عنوان وسیله ای برای تربیت اسلامی و کانونی برای روشنگری آحاد مردم و گسترش روح تقوا در جامعه می داند» (بیانات رهبر معظم انقلاب، 28/ 6/ 1372).
رهبر معظم انقلاب نقش محوری نماز جمعه را در تربیت اسلامی و به وجود آوردن تمدنی نیرومند حائز اهمیت می داند و می فرماید:
این تصور که جوانان از دین دورترند، تصور اشتباهی است. نسل جوان ما از لحاظ گرایش به دین از بهترین نسل هاست و طمع ورزی ها و هواهای گوناگون نفسانی که مخالف دین است، در حد ضعیف تری در جوانان وجود دارد و تجربه میدان جنگ بهترین گواه است. بنابراین در نمازهای جمعه باید مطالب قوی، منطقی، قانع کننده و متناسب با سؤال و استفسار روحی و فکری جوانان ارائه شود و با نیاز آنها تناسب داشته باشد (بیانات رهبر معظم انقلاب، 28/ 6/ 1372).
امیرمؤمنان علی علیه السلام در تبیین حقوق متقابل بین امام و امت (به امر تربیت اشاره کرده و) چنین فرمود: «أَیهَا النَّاسُ إِنَّ لِی علَیکمْ حقّاً وَ لَکمْ عَلَی حَقٌّ فأَمَّا حقُّکمْ عَلَی فَالنَّصِیحَةُ لَکمْ وَ تَوْفِیرُ فَیئِکمْ عَلَیکمْ وَ تَعْلِیمُکمْ کیلَا تَجْهَلُوا وَ تَأْدِیبُکمْ کیمَا تُعَلِّمُوا» (نهج البلاغه، 1379، ج 1، ص 115)؛ ای مردم، من بر شما حقی دارم و شما نیز بر من حقی دارید. حق شما بر من، عبارت است از: 1. رهنمود اخلاقی و هدایت خیرخواهانه شما؛ 2. صرف اموال عمومی در مصالح شما بدون حیف و میل؛ 3. تعلیم شما تا از جهل رهایی پیدا کنید؛ 4. تأدیب شما به آداب الهی که انسان های سالک صالح بر آنند؛ تا به ادب مع الله برسید (جوادی آملی، 1394، ص512).
بنابراین یکی از وظایف حکومت و حاکم اسلامی تعلیم و تربیت الهی و تأدیب مردم است، تا از جهل رهایی پیدا کنند و این امر مهم می تواند در نماز جمعه اتفاق بیفتد.
10-2. تحکیم وحدت کلمه
«اتحاد ملی» یا «وحدت ملی»، به معنای یکی شدن و یگانگی ملت و اجتماع ملت در اهداف مشخص و برادری امت در دفاع از نظام مقدس اسلامی و حفظ کیان، هویت و فرهنگ اسلامی تحت لوای مقام عظمای ولایت و یکپارچه شدن در مقابل تهدیدات منافقین داخلی و دشمنان خارجی است (کریمی، 1386، ص19).
«انسجام اسلامی» یا «وحدت اسلامی» عبارت است از: همکاری و تعاون پیروان مذاهب اسلامی براساس اصول مسلم و مشترک اسلامی و اتخاذ موضع واحد برای تحقق اهداف و مصالح عالیه امت اسلامی و موضع گیری واحد در برابر دشمنان اسلام (تسخیری، 1386، ص148).
وحدت اسلامی از مهم ترین ایده ها و آرمان هایی است که هر مسلمان آزاده ای، از صدر اسلام تاکنون، بر مبنای تعالیم اسلام داشته است. در این باره در متن منابع اصیل اسلامی، بخصوص در قرآن کریم، واژه هایی همچون «امت» و «امت واحده»، بهترین مؤید این مطلب است. انسجام و وحدت جمعی، مهم ترین مسئلۀ امت اسلامی است. استعمارگران، پی به اهمیت آن برده و در سده های اخیر، درصدد شکستن آن برآمده و بهره های ظالمانه فراوانی برده اند. در سایۀ اسلام و به برکت تعالیم اسلامی است که ابعاد و عوامل اخلاقی و اجتماعی وحدت مسلمانان، عمق و استحکام می یابد (موثقی، 1371، ج 2، ص383).
یکی از آیات قرآن کریم که در زمینه وحدت، وارد شده، آیة «وَ اٌعتَصِمُوا بِحَبلِ اللهِ جَمیعاً وَ لا تَفَرَّقُوا...» (آل عمران: 103)؛ و جملگی به رشته دین خدا چنگ زده و پراکنده نشوید، است. در این آیه خداوند متعال مسلمانان را دعوت به یک راه کرده و آن راه خداوندی است.
مهم ترین علت شکست و ضعف ملت های مسلمان در برابر استکبار، تفرقه و چنددستگی آنان است. قرآن کریم می فرماید: «وَأَطِیعُوا اللهَ وَرَسولَهُ وَلَاتنَازَعُوا فَتَفْشَلُوا وَتَذْهَبَ رِیحُکمْ...» (انفال: 46)؛ خداوند و پیامبرش را فرمان برید و اختلاف و درگیری نداشته باشید که شکست خورده، عظمت و قدرت شما نابود خواهد شد. بنابراین تنها راه عزت، وحدت است که در عبادات جمعی همچون حج، نمازهای جمعه و جماعت و اعیاد قابل طرح است. خطبه های نماز جمعه وسیلۀ روشنگری و بیان راهکارهای اتحاد است.
مقام معظم رهبری تمسک به ریسمان الهی، از بین بردن اختلافات و هوشیاری و وحدت امت اسلامی را لازمۀ ایستادگی در برابر دسیسه ها و توطئه های دشمنان اسلام می داند و در این زمینه می گوید: «همه باید در سخنرانی ها، رفتارها، تعبیرات و بیانِ کلمات، به اتحاد و دوستی میان مسلمانان کمک کنند» (بیانات رهبر معظم انقلاب، 31/ 6/ 1371).
این عبادت (نماز جمعه)، به یکپارچگی مسلمانان بر محور عبادت و نماز می انجامد و مایۀ ارعاب دشمنان اسلام و خنثا شدن شایعات و توطئه های تفرقه افکنانۀ آنان است. به همین سبب، ائمۀ محترم جمعه با وظیفۀ خطیری که بر عهده دارند باید با هوشیاری متوجه روش هایی باشند که دشمن با دقت و ظرافت برای ایجاد اختلاف و شکاف میان مردم و مسئولان به کار می برد. باید اصل را بر وحدت بگذاریم و مراقب باشیم که دشمن به ما ضربه معنوی وارد نسازد. بنابراین از دیدگاه مقام معظم رهبری نقش ائمۀ جمعه در تحکیم وحدت کلمه میان مردم و تقویت کفر به طاغوت و ایمان به خدا در دل آحاد مردم انکارناپذیر است (بیانات رهبر معظم انقلاب، 12/ 4/ 1368).
11-2. رسانه ای پرنفوذ
رسانه ها دارای طیف وسیعی هستند و ازاین رو، نهادهایی همچون نهاد نماز جمعه را نیز می توان به عنوان یک رسانه اسلامی در نظر گرفت که همانند ابزار و وسیله ای برای انتقال و ارتباط پیام نقش ایفا می کند. درواقع نماز جمعه رسانه ای است که به صورت چهره به چهره و مستقیم با مخاطبان خود ارتباط برقرار کرده و رابطه ای تعاملی و دوسویه را با آنها ایجاد می کند. مخاطبان این رسانه، منفعل و ایستا نبوده و به صورت فعال و پویا در ارتباطی متقابل با رسانۀ نماز جمعه همکاری می کنند.
درواقع نوعی رابطۀ احساسی بین خطیب جمعه و نمازگزاران ایجاد می شود و امکان انتقال احساسات، عواطف و گرایشات فراهم می شود. نماز جمعه در این میان به جنبه های اجتماعی رابطۀ انسان با خداوند ازیک سو و رابطۀ مسلمانان با یکدیگر از سوی دیگر، توجه دارد؛ همچنین حد واسطی است میان جامعه و حکومت اسلامی که خواست ها و نیازهای دو طرف را به طرف مقابل منعکس می کند. رسانۀ نماز جمعه به عنوان یک رسانه اسلامی طبعاً ارزش ها و قواعد حاکم بر رسانه اسلامی و رسانه های دینی را به همراه خود دارد. باید توجه داشت که مفاهیم وحدانیت خداوند، جهان آخرت، رسالت، مسئولیت اجتماعی، وحدت امت اسلام، امر به معروف و نهی از منکر و تقوا، اصول راهنمایی کننده ای هستند که بنیان قواعد اخلاقی رسانۀ اسلامی را تشکیل داده و باید مدنظر قرار گیرند (احمدی، 1388).
مقام معظم رهبری نیز نماز جمعه را رسانه ای پرنفوذ قلمداد کرده، می گوید: «نماز جمعه به عنوان رسانه ای فراگیر و پرنفوذ می تواند با برخورداری از ائمۀ جمعه عالم، عامل، حکیم و آگاه به اقتضائات، نقش مؤثری در تحقق این اهداف ایفا کند» (بیانات رهبر معظم انقلاب، 14/ 7/ 1382).
12-2. مرکزیت بسیج مردم برای جهاد و دفاع
سنگر نماز جمعه، بهترین جای دعوت مردم به بسیج شدن برای جهاد و دفاع، حل مشکلات اجتماعی و یاری رسانی به دیگران است. این قدرت عظیم مردمی که در نماز جمعه متجلی می شود، همواره مورد توجه بوده و در صدر اسلام نیز، رسول خدا(ص)و امیرمؤمنان علیه السلام از مساجد و پس از خطبه ها، افراد را بسیج کرده و به جبهه های جهاد می فرستادند (قرائتی، 1391، ص232).
خطبه هایی که در نماز جمعه ایراد می شود، افزون بر ارزش عبادی سیاسی، صحنۀ نمایش عظیم بسیج عمومی و رزمی محسوب می شود؛ زیرا اولاً، انجام و ایراد خطبه ها توسط امام جمعه به شکل ایستاده، بیانگر مقاومت، آمادگی و ایستادگی دائمی مسئولان و رهبران حکومت اسلامی است.
ثانیاً، تکیۀ امام جمعه به اسلحه، حاکی از این است که قدرت نظامی، اگر با اسلحه «توحید» و «ایمان» همراه شود، می تواند مفید و مؤثر باشد؛ زیرا تسلیحات مدرن نظامی به تنهایی نمی توانند کارساز باشند. مصداق بارز این مطلب، مبارزه مردم ایران در هشت سال دفاع مقدس بود که با سلاح ایمان راسخ به خداوند، توانستند در برابر توطئه های دشمنان ایستادگی کنند.
ثالثاً، اسلحه به دست بودن امام جمعه نشانگر این است که مسلمانان باید خود را به سلاح های دفاعی قوی و پیشرفته مجهز کنند، تا علاوه بر اینکه دشمن قدرت و اقتدار حکومت اسلامی را به چشم ببیند و از تعدی به آنان خودداری کند؛ حکومت اسلامی و نیروهای آن نیز آماده دفاع در مقابل حملات احتمالی نیروهای دشمن باشند (جاسبی و انصاری، 1376).
3. طراحی های دشمن و لزوم مقابله با آن از سنگر نماز جمعه
مقام معظم رهبری مهم ترین نقشه های دشمنان برای آسیب زدن به حکومت اسلامی و ملت ایران را چنین برمی شمارند:
1-3. مبارزه با انقلاب اسلامی و تضعیف اصل ولایت فقیه
دشمنان برای اینکه به اهداف از پیش تعیین شده خود برسند، پس از مطالعات فراوان به این نتیجه رسیده اند که باید اصل ولایت فقیه را نشانه روند؛ که رهبر معظم انقلاب در این زمینه می فرماید:
استکبار جهانی تصور می کند که می تواند روش کارآمد و مؤثرتری را برای مبارزه با انقلاب اسلامی به کار گرفته و تجربه کند و بر همین اساس پس از مطالعۀ زیاد به این نتیجه رسید که باید رهبری انقلاب را مورد هجمه و هدف قرار دهد؛ زیرا با حضور و وجود رهبری مقتدر در ایران اسلامی، توطئه های آنان خنثی خواهد شد.
رهبری یعنی جایی که گره مشکلات پیچیده و سخت دولت به دست او باز می شود؛ حقیقت و واقعیت را برای مردم روشن و توطئه، تبلیغات دروغ و ترفندهای گوناگون دشمن را افشا و به مردم امید می دهد. در برابر توطئه های سیاسی بین المللی محکم می ایستد و دشمن را مجبور به عقب نشینی می کند، رهبری در مقابل تفرقه و اختلاف افکنی دشمن، مانع تفرقه و مایه الفت و سبب اتحاد می گردد (بیانات رهبری، 05/ 09/ 1376).
2-3. تضعیف هویت دینی و فرهنگی
حفظ و پاسداری از هویت دینی و فرهنگی گویای استقلال و شخصیت ملت ها، و تخریب و تضعیف آن علامت وابستگی ملت ها محسوب می شود. باور به حفظ و حراست هویت دینی و پشتیبانی و دفاع از آن، نظام اسلامی را در مقابل هجمه های مختلف دشمنان، استوار و پایدار می کند. اگر دشمنان بتوانند این اعتقاد را از ذهن مردم بزدایند؛ فداکاری ها، مقاومت ها و ایثارها هم به دنبال آن از بین خواهند رفت و کشور اسلامی دوباره در سلطه اجانب قرار خواهد گرفت. آیت الله خامنه ای در این باره می فرمایند:
برای دشمنان قابل هضم نیست که در برابر چشمانشان «پرچم دین» و «دموکراسی» روی یک عَلَم به اهتزاز درآید و برافراشته شود. سعی می کنند بین «دین» و «مردم سالاری» جدایی و فاصله ایجاد کنند. بنابراین دشمن سعی می کند که مردم از نظام و حکومت اسلامی دلسرد شوند و پایه های عقیده و ایمان و عمل دینی آنان نیز سست شود (بیانات رهبر معظم انقلاب، 20/ 3/ 1380).
3-3. تفکیک دین از سیاست
یکی از کارهای دشمن، طرح نظریۀ جدایی دین از سیاست و حذف اسلام از صحنه سیاست است تا از این طریق به اهداف نامشروع خود برسد. مقام معظم رهبری در این باره می فرمایند:
دشمنان اسلام در طول یک قرن و نیم گذشته سعی کرده بودند اسلام را به طورکلی از عرصۀ زندگی جامعه بیرون رانده و با طرح نظریه جدایی دین از سیاست، دینداری را فقط پرداختن به عبادت و اعمال شخصی قلمداد کنند و با حذف اسلام از صحنۀ سیاست جهان، کشورهای اسلامی را عرصه غارتگری ها و تاخت وتازهای سیاسی خود کنند (بیانات رهبر معظم انقلاب، 21/ 11/ 1377).
بنابراین یکی از وظایف مهم و اساسی امامان جمعه تبیین دین و سیاست و انفکاک ناپذیری این دو از همدیگر است.
نتیجه گیری
نماز جمعه به عنوان منبع تولید قدرت نرم در تقویت قدرت نرم سیاسی و اجتماعی نقش مؤثری دارد. شرکت در نماز جمعه و شکل گیری انسجام و وحدت جمعی در بین مسلمانان، از آثار قدرت نرمِ نماز جمعه محسوب می شود. از دیدگاه مقام معظم رهبری، نماز جمعه سنگر اساسی در مقابل تهاجم فرهنگی دشمن و شناخت از توطئه های گوناگون دشمن و آماده سازی برای مقابله با نقشه های شوم آنان است. همچنین نماز جمعه، یکی از مراکز مهم دعوت مردم به بسیج شدن برای جهاد و دفاع، حل مشکلات اجتماعی و یاری رسانی به دیگران است. در این نماز می توان با ترویج و تشویق مردم به رعایت اخلاق اسلامی در روابط فردی و اجتماعی، به توسعه و رواج اخلاق در جامعه اسلامی کمک کرد. بنابراین از دیدگاه مقام معظم رهبری امامان جمعه می توانند در نماز جمعه با تبیین و روشنگری و رابطه خوب با جوانان؛ هم به تقویت ایمان و بصیرت مردم کمک کنند و هم مردم را از نقشه های دشمنان آگاه کنند، تا بتوانند با اتحاد و همبستگی این نقشه ها را خنثا کنند.
منابع
نهج البلاغه، 1379، ترجمة سیدعلی نقی فیض الاسلام، چ پنجم، تهران، فقیه.
ابن اثیر، مجدالدین، 1383ق، النهایة فی غریب الحدیث والاثر، بیروت، چاپ محمود محمد طناحی و طاهراحمد زاوی.
احمدی، زهرا، 1388، «رسانۀ نماز جمعه»، فرهنگ کوثر، ش 80، ص 8285.
افتخاری، اصغر، 1385، میزگرد «قدرت نرم و انقلاب اسلامی»، مطالعات راهبردی بسیج، ش 32، ص 2627.
بیانات رهبر معظم انقلاب در دیدار با اقشار گوناگون مردم، در: khamenei.ir
تسخیری، محمدعلی، 1386، درباره وحدت و تقریب مذاهب اسلامی، چ دوم، تهران، مجمع جهانی تقریب مذاهب اسلامی.
تمیمی آمدی، عبدالواحدبن محمد، 1366، تصنیف غررالحکم و دررالکلم، قم، مکتب الاعلام الاسلامی.
جاسبی عبدالله و محمداسماعیل انصاری، 1376، «نماز جمعه و نقش آن در اداره جامعه اسلامی»، جامعه شناسی کاربردی، ش 8، ص 7198.
جعفریان، رسول، 1379، صفویه در عرصه دین، فرهنگ، سیاست، قم، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.
------، 1381، دوازده رساله فقهی درباره نماز جمعه از روزگار صفوی، قم، انصاریان.
جوادی آملی، عبدالله، 1394، ولایت فقیه، چ هفدهم، قم، اسرا.
داودی، محمد، 1388، اخلاق اسلامی (مبانی و مفاهیم)، چ دوازدهم، قم، معارف.
دهخدا، علی اکبر، 1377، لغت نامه دهخدا، چ دوم، تهران، دانشگاه تهران.
ذبیحی فر، حجت و مهدی مهریزی، 1389، «پژوهشی درباره خطبه های جمعه و عیدین امام علی علیه السلام»، علوم حدیث، ش 2، ص 85113.
راضی، حسین، 1391، «نماز جمعه؛ سنگر حفظ ارزش ها»، روزنامه رسالت، ش 7905.
ریاحی، محمدعلی و سیدرضا موسوی، 1395، «نقش نماز جمعه در وحدت و توسعه پایدار جهان اسلام»، پژوهشنامه مذاهب اسلامی، ش 6، ص 151 162.
زبیدی، محمدمرتضی، 1414 ق، تاج العروس من جواهر القاموس، بیروت، چاپ علی شیری.
زروندی رحمانی، محمد، 1399، «جایگاه و نقش ولایت فقیه در برپایی نماز جمعه»، آموزه های فقه عبادی، ش 1، ص 5580.
زورق، محمدحسن؛ 1386، ارتباطات و آگاهی، تهران، دانشکده صدا و سیما.
سوری قرلیوند، حسین و مهدی رشیدی، 1390، «بررسی نظری مفهوم قدرت نرم و منابع آن در ایران»، امنیت نرم، سال اول، ش 1، ص 158179.
شیدائیان، حسین، 1385، «راه کارهای انتقال ارزش های انقلاب اسلامی به نسل های آینده»، پیام، ش 81، ص 4453.
صفی پوری، عبدالرحیم بن عبدالکریم، 1377ق، منتهی الارب فی لغة العرب، تهران، چاپ افست.
طبرسی، احمدبن علی، 1361، الاحتجاج، مشهد، نشر المرتضی.
طبرسی، فضل بن حسن، بی تا، مجمع البیان، تهران، مکتبۀ العلمیه الاسلامیه.
طریحی، فخرالدین، 1362، مجمع البحرین ، تهران، چاپ احمد حسینی.
علی محمدی، محمدحسین، 1373، «تحلیلی مقدماتی بر تهاجم فرهنگی»، مسجد، سال سوم، ش 14، ص 70 78.
فیروزآبادی، محمدبن یعقوب، 1399ق، ترتیب قاموس المحیط، بیروت، چاپ طاهر احمد زاوی.
قاضی عسکر، سیدعلی، 1390، نماز جمعه، تهران، مشعر.
قرائتی، محسن، 1391، پرتوی از اسرار نماز، چ چهل و چهارم، تهران، ستاد اقامه نماز.
کریمی، رضا، 1386، اتحاد ملی و انسجام اسلامی رمز پیروزی، قم، نسیم حیات.
مرتضوی، سیدضیاء، 1379، «بایسته های پژوهش در اندیشه و فقه سیاسی»، حکومت اسلامی، سال پنجم، ش 15، ص 212.
مزینانی، محمدصادق، 1378، «نماز جمعه از دیدگاه آقاجمال خوانساری»، فقه، ش 19و20، ص 281 336.
مصباح یزدی، محمدتقی، 1378، نظریه سیاسی اسلام، قم، مؤسسة آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره).
-------، 1392، انقلاب اسلامی و ریشه های آن، چ ششم، قم، مؤسسة آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره).
موثقی، احمد، 1371، استراتژی وحدت در اندیشۀ سیاسی اسلام، قم، دفتر تبلیغات اسلامی.
موسوی خمینی، سیدروح الله، 1364، صحیفه نور، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
-------، 1378، کلمات قصار، پندها و حکمت ها، چ پنجم، تهران، مؤسسة تنظیم و نشر آثار امام خمینی(ره).
نای، جوزف، 1392، آینده قدرت، ترجمة احمد عزیزی، تهران، نشر نی.
نایینی، علی محمد، 1391، اصول و مبانی جنگ نرم، تهران، ساقی.
نائینی، محمدحسین، 1413ق، المکاسب و البیع، قم، دفتر انتشارات اسلامی.
Nye, Josepho S, 2006, Soft power , Columbia, University press.