دکتر مریم امینی : متخصص تغذیه ؛ استادیار انستیتو تحقیقات تغذیه و صنایع غذایی کشور
تحریریه زندگی آنلاین : تاریخچه دیابت شیرین به دوران باستان بر می‌گردد. قدیمی‌ترین توصیف این بیماری در یک پاپیروس مصری مربوط به حدود 1500 سال قبل از میلاد دیده شده است. پزشک یونانی با نام آرتائوس اهل کاپادوکیه در قرن اول پس از میلاد این بیماری را «دیابت» نامید و زندگی کوتاه و دردناک مبتلایان را چنین توصیف کرد: «گوشت و استخوان را درگیر می‌کند، بیماران با تشنگی سیری ناپذیری شکنجه می‌شوند، تمام بدن از بین می‌رود...». اغلب ادعا می‌شود که پزشک انگلیسی، توماس ویلیس، اولین کسی بود که در سال 1679 متوجه طعم شیرین ادرار شد، اما در واقع در یادداشت‌های بسیار قدیمی‌تر از شرق در این مورد کشف شده است. به عنوان مثال، در نوشته‌های یک پزشک هندی اشاره شده است که مورچه‌ها علاقه خاصی به ادرار مبتلایان پیدا می‌کنند. همان نوشته‌ها همچنین دو نوع مبتلا را چنین توصیف نموده است: جوان و لاغر، یا مسن‌تر و دارای اضافه وزن.
بیشتربخوانید:
انواع دیابت
بیماری دیابت شیرین در صورت درمان نشدن با علائمی چون تشنگی شدید و دفع ادرار فراوان همراه است. به همین دلیل نام دیابت از واژه یونانی سیفون siphon آمده است.
اصطلاح شیرین (ملیتوس) در اصل بیانگر صفت شیرین بودن عسل هست و نشان‌دهنده این واقعیت است که ادرار، با گلوکز چسبناک و شیرین شده است.
دیابت ملیتوس یا همان دیابت، به دو نوع اصلی تقسیم می‌شود. در نوع اول، بیماری عموم در کودکی یا نوجوانی به وجود می‌آید و افراد مبتلا عموماً لاغر هستند. در این نوع دیابت، که با عنوان دیابت شیرین نوع یک یا در منابع قدیمی‌تر به دیابت ملیتوس وابسته به انسولین (IDDM) شناخته شده است، درمان نامناسب باعث تشدید بیماری می‌شود و تنها درمان مؤثر، تزریق هورمون انسولین است. در نوع دیگر بیماری که معمول‌تر از نوع اول است، بیماری معمولاً دیرتر وحدودا از اواسط سی سالگی آغاز می‌شود.
با این حال اکنون روند نگران‌کننده‌ای از شیوع دیابت نوع دو در جوان‌ترها وجود دارد. کسانی که به این بیماری مبتلا می‌شوند، اغلب اضافه وزن دارند. دیابت نوع دو در کوتاه مدت، حتی اگر درمان نشود، تهدید جدی برای زندگی به حساب نمی‌آید و برای درمان مؤثر نیازی به تزریق انسولین در مراحل اولیه وجود ندارد، اما نباید تصور کرد که این بیماری، شکل خفیف‌تر دیابت است و همان طور که خواهیم دید عوارض طولانی‌مدت آن در صورت درمان ناکافی می‌تواند به شدت دیابت نوع یک خطرناک باشد. این شکل از دیابت به عنوان دیابت شیرین نوع دو یا در منابع قدیمی‌تر دیابت شیرین غیر وابسته به انسولین (NIDDM) شناخته شده است.
بیشتربخوانید:
ارتباط دیابت با کمبود ویتامین D
دیابت نوع یک
دیابت نوع یک در نتیجه تخریب سلول‌های ترشح کننده انسولین، یعنی جزایرلانگرهانس پانکراس به وجود می‌آید. این تخریب که از نوع خود ایمن است، توسط سیستم دفاعی طبیعی بدن به وجود می‌آید که بر ضد بافت‌های خود بدن به کار می‌رود. استعداد ابتلا به دیابت نوع یک تا حدی ارثی است، اما در بین دوقلوهای همسان که اجزای ژنتیکی یکسان دارند، اگر یک قل دیابت نوع یک داشته باشد، تنها حدود چهل درصد احتمال دارد که قل دیگر نیز این بیماری را داشته باشد، بنابراین عاملی در محیط باید فرایند بیماری را تحریک کند. چند نظریه درباره اینکه این عامل یا عوامل چیستند، وجود دارد. مثلاً این که این عامل، یک عفونت ویروسی است یا مصرف زود هنگام شیر گاو می‌تواند خطر ابتلا به دیابت نوع یک را افزایش دهد. با این حال هیچ‌یک از این نظریه‌ها هنوز ثابت نشده است. آنچه روشن است این است که تغییرات متابولیک در دیابت نوع یک، اساساً بیانگر کمبود انسولین است و می‌تواند با تزریق آن درمان شود. دیابت نوع یک بیماری شایعی نیست، با این حال بروز آن در برخی نواحی جهان از جمله انگلستان و کشورهای اسکاندیناوی رو به افزایش است.
دیابت نوع دو
دردیابت نوع دو انسولین قادر به اِعمال عملکرد طبیعی‌اش نیست که این حالت به مقاومت به انسولین معروف است. مقاومت به انسولین همچنین با چاقی همراه است. فرضیه‌ای که عموماً پذیرفته شده است بیان می‌دارد وقتی فردی چاق می‌شود بافت‌های بدنش نسبت به عملکرد انسولین مقاومت نشان می‌دهند. نتیجه ادامه مقاومت به انسولین، بروز علائم بالینی دیابت است. با این حال چون هنوز مقداری انسولین ترشح می‌شود، این افراد معمولاً برای درمان در مراحل اولیه به انسولین نیاز ندارند. در کسانی که موفق به کاهش قابل ملاحظه وزن خود به خصوص در اوایل بیماری می‌شوند، دیابت می‌تواند به حالت طبیعی برگردد و از این رو برخی بیماران برای درمان، تنها تحت رژیم غذایی شدید قرار می‌گیرند. حائز توجه است که سلول‌های بتای جزایر لانگرهانس در دیابت نوع دو (بر خلاف دیابت نوع یک) از بین نمی‌روند. این سلول‌ها هر چند در پاسخ به افزایش گلوکز خون به شکل طبیعی رفتار نمی‌کنند، اما با تحریک ترشح انسولین (حداقل در اوایل بیماری) توسط دارو، تا حدی به جبران کمبود آن کمک می‌کنند.
بیشتربخوانید:
عدم درمان دیابت نوع یک
در صورت عدم درمان دیابت نوع یک، تجزیه بافت‌ها و ذخایر انرژی بدن آغاز می‌شود. در ادامه روند بیماری غلظت گلوکز در خون به شدت افزایش می‌یابد. افزایش غلظت گلوکز خون که به هیپرگلیسمی شناخته شده است باعث ورود آن به داخل ادرار می‌شود. در شرایط طبیعی کلیه مانع از دست رفتن گلوکز می‌شود و حتی آن را باز جذب می‌کند، اما وقتی غلظت خون به بالای حدود 12 میلی‌مول در لیتر یعنی سطحی که به عنوان آستانه کلیوی شناخته شده است می‌رسد، بازجذب آن مختل شده و گلوکز به ادرار وارد می‌شود. این امر منجر به دفع بیشتر ادرار نیز می‌شود. از این رو نشانه بارز و شناخته شده دیابت، یعنی افزایش دفع ادرار شیرین اتفاق می‌افتد. از دست دادن آب نیز باعث تشنگی که نشانه معروف دیگر دیابت است می‌شود. افراد مبتلا به دیابت نوع یک معمولاً اولین بار با مجموعه‌ای از علائم شامل کاهش وزن، تشنگی و تکرر ادرار به پزشک مراجعه می‌کنند. درمان با انسولین به شدت این مشکلات را از بین می‌برد و احساس سلامتی را به آن‌ها باز می‌گرداند.
در بیماران دیابتی درمان نشده علاوه بر قند، افزایش غلظت اسیدهای چرب آزاد نیز مشاهده می‌شود که همراه با کمبود انسولین باعث تولید اجسام کتونی می‌شود. از آنجا که اجسام کتونی خاصیت اسیدی دارند، سطح اسیدیته خون نیز افزایش می‌یابد و باعث موقعیت خطرناک کتواسیدوز دیابتیک می‌شود.
از سوی دیگر، در صورت عدم درمان، تری‌گلیسیرید خون نیز افزایش می‌یابد که علامت دیگر دیابت درمان نشده است. در ادامه روند بیماری با تجمع اجسام کتونی و گلوکز در خون از یک سو و از دست دادن آب بدن از سوی دیگر، افزایش غلظت خون رخ می‌دهد که به علت افزایش اسیدیته خون باعث تغییر در عملکرد مغز و در نتیجه عدم هوشیاری و کمای دیابتیک می‌شود. این حالت در صورت عدم درمان منجر به مرگ می‌شود. پیش از کشف انسولین، این سرنوشت مبتلایان به دیابت نوع یک بود. درمان کتواسیدوز دیابتیک شامل تزریق انسولین همراه با مصرف مایعات فراوان است در حال حاضر خوشبختانه مرگ ناشی از کتواسیدوز دیابتیک نادر است. کتواسیدوز مهم‌ترین وجه تمایز دیابت نوع یک و نوع دو از نظر بالینی است. مبتلایان دیابت نوع دو عموماً به کتوز مقاوم‌ترند، چرا که همان مقدار ترشح کم انسولین برای پیشگیری از تشکیل اجسام کتونی کافی است. با این حال ممکن است در این بیماران نیز در شرایط استرس متابولیک بیشتر از معمول، مانند عفونت و کتوز رخ دهد.
بیشتربخوانید:
عدم درمان دیابت نوع دو
غلظت قند خون در دیابت نوع دو بسته به شدت بیماری تغییر می‌کند، اما اگر بیمار درمان خود را جدی نگیرد، ممکن است تا چند برابر حد طبیعی برسد. غلظت اسیدهای چرب آزاد در خون نیز ممکن است در طول روز بالا برود که این می‌تواند برخی از علائم بیماری را تشدید کند.
درمان دیابت دیابت نوع یک
در دیابت نوع یک تنها درمان رضایت‌بخش تزریق انسولین است. انسولین قابل خوردن نیست، چون مانند تمام پروتئین‌ها هنگام جذب از روده به اسیدهای آمینه، تجزیه می‌شود و بنابراین باید داخل خون تزریق شود، چون هیچ کس تزریق را دوست ندارد تعداد تزریقات در روز باید تا حد امکان کم باشد. در عین حال باید راهی یافت که در آن سوخت و ساز بدن با تغییرات مداوم در ترشح انسولین هماهنگ شود.
در فرد مبتلا به دیابت نوع یک، باید بین انسولین خیلی کم و خیلی زیاد تعادل برقرار شود چرا که با مقدار بسیارکم، غلظت گلوکز خون بالا می‌رود و کتواسیدوز آغاز می‌شود. در حالی که با مقدار بسیار زیاد انسولین غلظت گلوکز زیر حد طبیعی می‌افتد. اگر بیمار به صورت غیر منتظره مجبور به حذف یک وعده غذایی یا انجام فعالیت بدنی شدید شود و مقدار تزریق انسولینش را متناسب با آن تنظیم نکند، این اتفاق ممکن است بسیار سریع رخ دهد. در صورتی که غلظت گلوکز خون به کمتر از حد طبیعی برسد، مغز از کمبود قند رنج می‌برد و تغییرات خلق و خو مانند تحریک‌پذیری و صحبت بریده بریده رخ خواهد داد. اگر غلظت گلوکز باز هم کمتر شود، ممکن است عدم هوشیاری اتفاق افتد. نام این وضعیت هیپوگلیسمی است که اگر افت قند باعث عدم هوشیاری شود به آن کمای هیپو گلیسمیک گفته می‌شود، چون این حالت می‌تواند بسیار سریع اتفاق افتد و این که نتایج آن می‌تواند بسیار وخیم باشد بسیاری از مبتلایان به دیابت ترجیح می‌دهند که سطح گلوکز خون‌شان را بالاتر از حد طبیعی نگه دارند. امروزه برای افراد دیابتی با در دسترس بودن دستگاه‌های اندازه‌گیری غلظت قند خون (گلوکومتر) با یک قطره خون از نوک انگشت، مراقبت بسیار ساده‌تر شده است.
دیابت نوع دو
کنترل قند خون در کسانی که دیابت نوع دو دارند آسان‌تر است. بسیاری از بیماران می‌توانند غلظت قند خون خود را با پیروی از رژیم غذایی صحیح یا با استفاده از دارو تحت کنترل درآورند. با این حال، برخی مبتلایان به دیابت نوع دو به ویژه در صورتی که سال‌ها به آن مبتلا بوده باشند، ممکن است نیاز به درمان با انسولین داشته باشند.
توصیه‌های غذایی در دیابت نوع یک
در تنظیم وعده‌های غذایی بیماران مبتلا به دیابت نوع یک تنظیم سه وعده اصلی و تعدادی میان وعده با توجه به زمان فعالیت انسولین ضروری است. برای جلوگیری از افت قند خون به یک میان‌وعده قبل از خواب نیاز است. به هنگام بیماری‌های حاد مانند سرماخوردگی نیاز به انسولین نه تنها کاهش نمی‌یابد، بلکه ممکن است افزایش یابد. به علاوه به علت بی‌اشتهایی ناشی از بیماری ممکن است بیمار میزان انسولین روزانه خود را کاهش دهد، اما برای پیشگیری از کتوز باید انسولین در حد همیشگی دریافت شود. اگر بیمار نتوانست در حد کافی غذا بخورد بهتر است تعداد وعده‌ها را بیشتر و مقدار غذای هر وعده را کم کند.
توصیه‌های غذایی در دیابت نوع دو
تنظیم رژیم بیمار دیابتی تا حد زیادی بر اساس دانسته‌های ما از فرایندهای هضم، جذب و سوخت و ساز پس از صرف غذا است. برای داشتن یک رژیم متعادل در دیابت نوع دو، مقدار قندهای ساده (مونو و دی‌ساکاریدها مانند شکر) در غذا باید کم باشد، چرا که این قندها باعث بالا رفتن سریع قند خون می‌شوند. این قندها در انواع کیک، کلوچه، شیرینی، شکلات، آب‌نبات، پولکی، نوشابه و آب‌میوه‌های صنعتی موجود است. تاکید به محدود کردن قندهای ساده به این معنا نیست که دریافت کربوهیدرات‌های پیچیده در بیماران دیابتی نوع دوم هیچ مشکلی ندارد، برای مثال انواع نان‌های سفید مانند نان‌های فانتزی و برنج سفید باعث افزایش سریع قند خون می‌شوند. از طرفی مقدار فیبرغذایی بالا در غذا باعث می‌شود سرعت جذب کربوهیدرات کم شود و در نتیجه نوسانات غلظت گلوکز خون پس از صرف غذا را به حداقل می‌رساند. به همین دلیل در رژیم غذایی این افراد انواع نان و غلات سبوس‌دار، حبوبات و نیز انواع سبزی مانند سبزی خوردن، سبزی‌های خورشتی، کدو خورشتی، بامیه، بادمجان، پیاز و فلفل دلمه‌ای که حاوی فیبر فراوان هستند، قویاً توصیه می‌شود. مغزدانه‌ها (مانند گردو، بادام و پسته) می‌توانند میان‌وعده خوبی برای افراد مبتلا به دیابت نوع 2 باشند، زیرا هم به پیشگیری از بیماری قلبی کمک می‌کنند هم باعث کنترل قند خون می‌شوند. باید در نظر داشت دریافت انرژی در بیماران دیابتی در حدی باشد که مانع افزایش وزن شود، چرا که اضافه وزن با مقاومت به انسولین و جذب ناکارآمد قند خون همراه است.
چگونه از دیابت پیشگیری کنیم؟
امکان شناسایی افراد در معرض خطر ابتلا به دیابت وجود دارد. کودکان در معرض خطر ابتلا به دیابت نوع یک ممکن است با آزمایش خون شناسایی شوند.
وضعیت برای دیابت نوع دو متفاوت است. مطالعات متعددی روی افرادی که در معرض خطر بیشتر دیابت به دلیل داشتن اختلال در تحمل گلوکز بوده‌اند، انجام شده است. مداخلات با داروهایی از جمله آکاربوز و متفورمین توانسته بروز دیابت را در چنین افرادی کاهش دهد. با این حال، بهترین نتیجه با اصلاح سبک زندگی، به ویژه بهبود دریافت غذایی یعنی کاهش انرژی کل دریافتی، کاهش مصرف چربی‌های اشباع (مانند دنبه، کره و روغن‌های هیدروژنه) و افزایش مصرف فیبر غذایی با مصرف انواع غلات کامل مانند نان‌های سبوس‌دار و مصرف متنوع سبزی‌ها و میوه‌ها و افزایش فعالیت بدنی به دست آمده است.
