گفتگو: رضا حسینمرد ی
تحریریه زندگی آنلاین : دکتر محسن نعمتی متولد سال 1347 شهر مشهد، تحصیلات مقدماتی، دوران دبیرستان و دانشگاه را در مشهد گذراند. دوران پزشکی عمومی را در دانشگاه علوم پزشکی مشهد طی سال‌های 1365 تا 1373 گذراند. سپس تا سال 1380 برای گذراندن دوران طرح و ارائه خدمات در یکی از روستاهای دور افتاده از توابع تایباد استان خراسان مستقر شد و در ادامه مدت سه سال رئیس شبکه بهداشت و درمان شهرستان تربت‌جام بود. سپس برای ادامه تحصیل در خارج از کشور آمادگی‌های لازم را انجام داد و در نهایت عازم انگلستان شد. وی طی سال‌های 1381 تا 1385 در شهر لندن ابتدا دوره فوق لیسانس خود را در کینگزکالج لندن به مدت یکسال گذراند. سپس در امپریال کالج لندن (دانشگاه سلطنتی انگلستان) که دومین یا سومین دانشگاه برتر انگلستان و دهمین دانشگاه برتر جهان درآن زمان بود، موفق به اخذ پذیرش در رشته مورد علاقه خود یعنی رشته تغذیه شد. وی دوران دکترای تخصصی را در رشته تخصصی تغذیه در دانشگاه امپریال کالج لندن سال 2002 تا 2005 گذراند.
دکتر محسن نعمتی می‌گوید: به خاطر علاقه فراوان به رشته تغذیه بود که مسیر ادامه تحصیل را به این ترتیب ادامه دادم؛ از آنجایی که این رشته در دانشگاه مشهد تا آن زمان وجود نداشت، با موافقت رئیس وقت دانشگاه علوم پزشکی مشهد به اتفاق چند تن از دوستان اقدام به ادامه تحصیل در رشته تغذیه کردیم تا بتوانیم این رشته را در دانشگاه مشهد راه‌اندازی کنیم. آن زمان ادامه تحصیل در رشته‌های مقطع پی‌اچ‌دی و دکترای تخصصی اقبال و گرایش قابل‌توجهی توسط دانش‌آموختگان پزشکی نداشت و اغلب پزشکان به تحصیلات تکمیلی در تخصص‌های مختلف رشته‌های بالینی که درآمد بیشتری داشت جذب می‌شدند، ولی من به دلیل علاقه به رشته تغذیه با وجود اینکه امکان ادامه تحصیل در سایر تخصص‌ها را به واسطه کسب نمره خوب در آزمون تخصص داشتم، ولی رشته تغذیه را برای ادامه تحصیل انتخاب کردم.
با این مقدمه به گفتگو با دکتر محسن نعمتی، عضو هیات علمی دانشگاه علوم پزشکی مشهد با درجه استاد، عضو گروه تغذیه دانشکده پزشکی دانشگاه علوم پزشکی مشهد و عضو انجمن تغذیه ایران پرداختیم. ایشان همچنین عضو انجمن تغذیه بالینی ایران، عضو مرکز تحقیقات سندرم متابولیک مشهد و عضو انجمن تغذیه اروپا هستند. وی روزها در دانشگاه مشغول فعالیت‌های علمی و آموزشی است و سه بعد از ظهر در مطب مشغول ویزیت و معاینه بیماران است.
بیشتربخوانید:
جناب دکتر لطفاً برای آغاز این گفتگو بفرمایید چطور شد که رشته تغذیه را در دانشگاه علوم پزشکی مشهد راه‌اندازی کردید؟
سال 1385 بلافاصله پس از اتمام تحصیلم در انگلستان به سرعت به مشهد برگشتم و با دوستانم گروه تغذیه دانشگاه را ابتدا به صورت مشترک با گروه بیوشیمی و بعد از یکسال به طور مستقل در دانشگاه علوم پزشکی مشهد در سال 1386 راه‌اندازی کردیم. آقایان دکتر صفریان، دکتر غیور، دکتر نوروزی و من دوستان و همکارانی بودیم که به اتفاق در این مسیر فعالیت خود را آغازکردیم.
الان دانشگاه مشهد جزء دانشگاه‌های پیشرو در رشته تغذیه بالینی کشور است و اکنون پانزده نفر هیات علمی دارد. همچنین حدود یکصد و بیست نفر دکترای تخصصی و کارشناس ارشد تغذیه از این دانشگاه فارغ‌التحصیل و دانش‌آموخته شده‌اند؛ اکنون حدود یکصد دانشجوی مقاطع پی‌اچ‌دی و کارشناسی ارشد تغذیه در حال تحصیل در علوم پزشکی مشهد هستند.
بفرمایید در مقاطع تحصیلی روی چه موضوعاتی فعالیت علمی و تحصیلی داشتید و پایان‌نامه‌های تحصیلی شما و دانشجویانتان حول چه موضوعاتی بود؟
پایان‌نامه‌های من در مقاطع تحصیلی در چند زمینه مختلف بوده است. یکی از مهم‌ترین پژوهش‌های من در خصوص بیماری کبد چرب بوده است که دانشجویان مختلفی در مقاطع دکترای تخصصی و کارشناسی ارشد پیرامون موضوع کبد چرب یا در اصطلاح «فتی لیور» تحت مشاوره و راهنمایی من در دانشگاه بودند که مداخلات بالینی متعددی در این زمینه انجام دادیم. حوزه دیگری که در خصوص آن در مشهد فعالیت علمی دارم و چند هزار پرونده در این مورد تحت بررسی است موضوع جراحی‌های چاقی مانند بای‌پس معده است. در این زمینه دانشجویانی داشتم که روی این موضوعات تحقیقات کرده‌اند. موضوع دیگری که در دنیا روی آن کار کردیم و جزء افراد صاحب‌نام در این زمینه هستیم، موضوع روزه‌داری اسلامی یا در اصطلاح «فاستینگ» است. در این خصوص مجله بین‌المللی داریم که خود من مدیر مسئول آن هستم و در مورد روزه‌داری و سلامت چند جلد کتاب نیز نوشته شده که یک مورد آن با اتفاق آقای دکتر فریدون عزیزی استاد بیماری‌های غدد دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی نوشته شده است.
محور دیگر تحقیقات من در خصوص هورمون‌های مربوط به اشتها است که در مقطع دکترای تخصصی در انگلستان روی این موضوع تحقیقات انجام دادم و پیرامون موضوع چاقی و لاغری نیز تحقیقات مختلفی در این راستا پیگیری و انجام شده است.
بیشتربخوانید:
پیرامون کبد چرب چه نتایج مهم و کاربردی طی سال‌های اخیر با مطالعات علمی به دست آوردید؟
کبد چرب یکی از موضوعات جدید در دنیا است و حدود چهل درصد از مردم در جوامع مختلف به درجاتی از کبد چرب مبتلا هستند و این عارضه یکی از عوارض ناشی از بیماری چاقی محسوب می‌شود. مطالعه‌ای توسط یکی از دانشجویان دکترای تخصصی من انجام گرفت و نخستین بار موضوع مهم نقش ژنتیک در بروز کبد چرب در ایران مطرح شد. بدین ترتیب چند الگوی ژنتیکی که در ایران مبتلا به کبد چرب می‌شوند را مشخص کردیم. یکی دیگر از موضوعات کبد چرب توسط دیگر دانشجوی پی‌اچ‌دی من کار شد؛ خانم دکتر فرخنده رزم پور که اکنون هیات علمی دانشگاه علوم پزشکی بندرعباس است موفق شدند که الگوی کبد چرب یا در اصطلاح فنوتیپ کبد چرب را در ایران تعیین کنند. این کار بسیار ارزشمند بود و اکنون در تلاش هستیم که این الگو را وارد دستگاه بایوایمپلنت کنیم. این الگو شبیه ساختار ظاهری سماور است.
این الگو در نقاط مختلف کشور تعیین شد و به دست آمد. طی این مدت همه روش‌های مختلف بررسی کبد چرب اعم از فیبرو‌اسکن، سونوگرافی، آنتروپومتری را در بچه‌ها انجام دادیم. مشخص شد که الگوی کبد چرب را در کودکان با استفاده از روش آنتروپومتری می‌توان به دست آورد.
یک دانشجوی پی‌اچ‌دی ما به نام خانم دکتر طناز احمدی بررسی خود را در خصوص گاستریک بای‌پس و کبد چرب و فیبروز با هم بررسی کردند. طی این تکنیک قبل از گاستریک بای‌پس نمونه‌گیری از کبد چرب انجام شد و فیبرو‌اسکن انجام شد. سپس بعد از جراحی کوچک کردن معده به منظور کاهش وزن و چاقی، کبد را با روش‌های مختلف بررسی کردیم که مشخص شد درصد قابل‌توجهی از عارضه کبد چرب در افراد مبتلا پس از انجام جراحی‌های بای‌پس معده و ... بهبود یافته است.
بیشتربخوانید:
آیا ابتلا به عارضه کبد چرب و چاقی سن و سال مشخصی دارد؟
ابتلا به کبد چرب می‌تواند در هر سنی بروز کند، به گونه‌ای که امروزه حتی در کودکان هم عارضه کبد چرب مشاهده می‌شود. ما در مطب از سنین شش هفت سال به بالا کودکان دچار کبد چرب را ویزیت می‌کنیم و متخصصان سایر رشته‌ها این افراد را برای دادن رژیم‌های غذایی مناسب به ما معرفی می‌کنند. شیوع چاقی کودکان در ایران به خصوص در شهرهای بزرگ تقریباً به سمت کشورهای اروپایی و آمریکایی پیش می‌رود. شیوه زندگی نامناسب، افزایش دریافت‌های غذایی و کم‌تحرکی همگی دست به دست هم می‌دهند تا سن شروع کبد چرب کاهش یابد و حتی به کودکی برسد. عمده کودکان به فست‌فود‌ها دسترسی دارند و خانواده‌ها، آنان را با غذاهای پرچرب تغذیه می‌کنند. مصرف بستنی و نوشابه‌ها خیلی زیاد شده و درصد بالایی از کالری به شکل چربی و قند موجود در بستنی به طور روزانه و حتی چندین بار در روز مصرف می‌شود که این مساله موجب بروز عارضه کبد چرب در این عزیزان خواهد شد. کبد چرب عارضه‌ای از چاقی است که خوردن مواد غذایی حاوی قند و چربی زیاد از جمله نوشابه، بستنی، کیک، بیسکویت و دلستر نقش مهمی در بروز آن خواهد داشت. بچه‌ها به جای غذا به این تنقلات تمایل دارند و غذاهای خارج از منزل نیز مورد استفاده قرار می‌گیرد که اغلب این غذاها نسبت به غذاهای خانگی از چربی و کالری بالایی برخوردارند. الگوی غذایی غربی باعث افزایش میزان کبد چرب در خانواده‌ها بوده است. خانواده‌هایی که از میوه‌ها، سبزیجات و حبوبات بیشتر مصرف می‌کنند و یا تغذیه سنتی دارند، کمتر به عارضه کبد چرب مبتلا شده‌اند.
چند دانشجوی دیگر من نیز روی گیاه خرفه و تاثیرات سودمند آن بر کبد چرب کار کردند که نتایج خوبی داشت. تحقیق دیگری که نتایج آن در حال انتشار است در مورد عصاره پوست انار و تأثیر آن بر کنترل عارضه کبد چرب است. نتایج بررسی با الاستوگرافی و فیبرو‌اسکن تأیید شده است.
تحقیق جدید دیگری را روی الاژیک اسید در حال انجام هستیم که منتظر نتایج آن هستیم. نکته مهم اینکه در مورد کبد چرب بیش از بیست پایان‌نامه زیر نظر اینجانب انجام شده است.
موضوع مورد نظر دیگر که در زمینه پایان‌نامه‌های تحقیقاتی دانشجویان در حال انجام است، پیرامون جراحی‌های کاهش وزن یا بای‌پس معده یا بریاتریک سرجری است که هر چند وقت یکبار انجام می‌شود.
اینکه روش‌های مذکور تا چه حد به کاهش وزن بیمار کمک می‌کنند یا اینکه چه مکانیسم‌های باعث کاهش وزن می‌شوند و چندین موضوع مرتبط دیگر جزء حیطه فعالیتی من هستند.
بیشتر بخوانید:
اعمال جراحی کاهش وزن از طریق کوچک کردن حجم معده شایع شده است. شما برای این افراد چه اقداماتی انجام می‌دهید؟
قبل از اینکه یک فرد قصد انجام جراحی بای‌پس یا کوچک کردن معده را داشته باشد، ابتدا به ما مراجعه می‌کند تا با انجام بررسی‌های بیشتر ضمن اصلاح تغذیه و دادن توصیه‌های لازم تا حدی وزن وی را از طریق رژیم غذایی کم کنیم. گاهی اوقات فرد آنقدر چاق است که دسترسی جراح به معده برای کوچک کردن آن محدود می‌شود که در چنین شرایطی برای جلوگیری از بروز مشکلات بعدی اقدام به تجویز رژیم غذایی برای کاهش وزن جهت تسهیل مراحل جراحی خواهیم کرد. در ادامه پس از انجام جراحی نیز دقیقاً از زمانی که فرد از ریکاوری خارج می‌شود، بقیه فعالیت‌های ما به عنوان متخصص تغذیه مجدد آغاز می‌شود. ویزیت‌ها به طور دوره‌ای انجام می‌شود و با فواصل هر دو ماه یکبار ویزیت و معاینه صورت خواهد گرفت و توصیه‌ها انجام می‌شود. مدت دو سال اول بعد از جراحی بای‌پس خیلی مهم و ضروری است که افراد بایدحتماً تحت نظر متخصص تغذیه باشند. گاهی اوقات شاهد مراجعانی هستیم که دو سال پیش جراحی کردند، ولی تازه به متخصص تغذیه جهت بررسی‌های غذایی مراجعه می‌کنند که این قصور باعث بروز آسیب‌هایی برای بیماران شده است. فردی که بای‌پس معده می‌کند، باید بلافاصله بعد از جراحی توسط متخصص تغذیه ویزیت بشود و این نکته بسیار ضروری است. ما همان ابتدا توصیه‌ها و برنامه‌های غذایی دو ماه اول را به طور هفتگی برای این عزیزان می‌دهیم. این طور نیست که یکباره بتوانند هر غذایی بخورند، بلکه باید کم‌کم غذاها را اضافه کنند. طی دو سه ماه اول باید مواد غذایی به نحوی خاص به معده معرفی شوند تا آمادگی لازم برای برنامه‌های بعدی غذایی انجام شود. آزمایشات دوره‌ای باید طی یک دوره سه ماهه، شش ماهه و یکساله انجام شود. همچنین میزان مورد نیاز املاح و ویتامین‌ها برای ادامه زندگی عادی در این افراد باید بررسی و تعیین شود. کمبودهای ویتامینی باید رفع شود تا بدن و عضلات تحلیل نرود. این افراد کمبود برخی عناصر مانند آهن، روی، ویتامین B12 و کلسیم یا منیزیم پیدا می‌کنند که باید از طریق مکمل‌ها جبران شود.
لطفاً بفرمایید به اعتقاد متخصصان تغذیه در مجموع این روش جراحی برای کاهش وزن به چه افرادی توصیه می‌شود؟
جراحی بای‌پس معده و کوچک کردن حجم معده برای افرادی که شاخص توده بدنی بالای 35 یا 40 داشته باشند، به شرط اینکه دو سه مورد بیماری زمینه‌ای مانند دیابت، فشار خون، کبد چرب، آرتروز و ... نیز داشته باشند، توصیه می‌شود. همچنین به افرادی که شاخص توده بدنی بالای 30 به همراه دیابت داشته باشند نیز توصیه می‌شود. اینکه در علم پزشکی با استفاده از روش‌های مختلف جهت کاهش وزن یک فرد به درجه استیصال برسیم، باید از جراحی‌های درمان چاقی و یا کوچک کردن معده و بای‌پس استفاده کنیم. جراحی غیر قابل بازگشت است و تا پایان عمر عوارضی نیز به همراه خواهد داشت که به همین خاطر سعی می‌کنیم از روش‌های مختلفی به جز جراحی برای کاهش وزن استفاده کنیم، ولی چنانچه در این مسیر موفقیت حاصل نشد، به سراغ جراحی چاقی می‌رویم. آخرین انتخاب و آخرین قدم در کاهش وزن استفاده از جراحی درمان چاقی است.
آیا عارضه کبد چرب و چاقی همچنین برخی مشکلات عروق و قلب با مصرف لبنیات پر چرب ارتباطی دارد؟
توصیه در خصوص مصرف لبنیات چرب برای افراد در سنین مختلف متفاوت است. کودکان و افرادی که در سن رشد قرار دارند، می‌توانند از لبنیات با درصد چربی طبیعی استفاده کنند.
پس از سن رشد توصیه می‌شود همه از لبنیات کم‌چرب استفاده کنند. لبنیات پرچرب درصد احتمال اضافه وزن و ابتلا به کبد چرب را افزایش می‌دهد. افراد اگر وزن طبیعی دارند و از سن رشد آنان گذشته، توصیه عاقلانه و علمی این است که از لبنیات کم‌چرب استفاده کنند.
چه عوامل دیگری موجب ابتلا به چاقی و کبد چرب در افراد یک جامعه خواهد شد؟
هورمون گرلین که محرک اشتها است، در سال 2000 به عنوان یکی از مکانیسم‌های سوء‌تغذیه مطرح شد. محققان معتقدند که یکی از هورمون‌های دخیل در سوء‌تغذیه همین هورمون است که گفته می‌شود عامل ایجاد اشتها است. بیماران دچار سوء‌تغذیه با کاهش ترشح این هورمون مواجه هستند. هورمون دیگری به نام (پی.وای.وای PYY)، نیز یکی از مکانیسم‌های سوء‌تغذیه است که افزایش این هورمون در بیمار موجب می‌شود افراد با مشکل سوء‌تغذیه مواجه شوند. این دو هورمون که سال‌های اخیر شناخت بیشتری نسبت به آنان برقرار شده است، هر گونه اخلال در آن موجب بروز چاقی و یا لاغری و سوء‌تغذیه خواهد شد.
فصل گرما و میوه‌ها، آبمیوه‌ها یا نوشیدنی‌های شیرین چه تاثیری در بروز چاقی خواهد داشت؟
در هوای گرم احتیاج به آب، املاح، نوشیدنی و مایعات داریم. آب بهترین نوشیدنی است و با کمی طعم‌دار کردن آن به واسطه گلاب یا سایر عرقیات سنتی می‌توان تنوع و ذائقه را نسبت به نوشیدن آن تغییر داد.
دمنوش‌های معمولی هم منعی ندارند و در کنار نوشیدن چای می‌توان به آنها توجه کرد. چای اگرچه نوشیدنی گرم است، ولی نوشیدن آن در زمان تشنگی می‌تواند تا حد قابل توجهی به کنترل تشنگی کمک کند. خوردن میوه‌های فصل توصیه می‌شود. میوه‌های فصل مثل هندوانه که در مقایسه با شربت‌ها و آب‌میوه‌های صنعتی ارجحیت دارند، چون طبیعی است و قند یا شکر افزوده ندارد و با حجم قابل ملاحظه‌ای از فیبر گیاهی همراه است، توصیه می‌شود. اگر فردی تمایل دارد که در زمان تشنگی از نوشابه‌های گازدار استفاده کند، بهتر است به سراغ انواع فاقد قند آن برود که اصطلاحاً «شوگر فری» نام دارد. از نظر علم تغذیه چون شیرین‌کننده این نوشیدنی‌ها قند یا شکر نیست، موجب چاقی و یا احتمالاً بروز کبد چرب نخواهند شد. نوشیدنی‌های شیرین شده با گیاه استویا نیز توصیه می‌شود، چون کالری بالایی ندارد.
آیا محدودیتی در مصرف میوه‌های تابستانی نداریم؟
میوه‌های شیرین مانند هندوانه و خربزه برای هر فرد معمولی حدود سه وعده یا سه سهم میوه در طول روز است. هر وعده شامل یک برش از میوه‌هایی مانند هندوانه یا خربزه است. سه عدد میوه بزرگ شامل یک سیب و یک پرتقال و یک عدد موز معادل سه وعده میوه است و در موارد میوه‌های کوچک به عنوان مثال سه عدد زردآلو یا دو عدد هلوی متوسط معادل یک وعده میوه است. حدود بیست عدد گیلاس یا آلبالو معادل یک بشقاب کوچک برابر با یک وعده میوه است. اگر فرد چاق نباشد و یا اضافه وزن نداشته باشد، می‌تواند حتی چهار یا پنج وعده میوه در شبانه‌روز میل کند و منعی ندارد. در افراد دیابتی دو تا سه وعده میوه طی شبانه‌روز منعی در مصرف ندارد.
یبوست نیز یکی از مشکلاتی است که در تابستان و یا در افراد سالمند بیشتر بروز می‌کند. توصیه چیست؟
افرادی که به عارضه یبوست مبتلا هستند، بهترین توصیه برای آنان مصرف سبزی‌ها با هر وعده غذایی و میوه‌ها در طول شبانه‌روز است. نوشیدن آب در هر زمان برای افرادی که مستعد یبوست هستند، بسیار توصیه می‌شود. باید افراد یک بطری آب همراه خود داشته باشند. در گذشته منبع آب یا آبسرد‌کن در گوشه و کنار اکثر نقاط شهر وجود داشت، ولی الان کمتر می‌بینیم. آب برای نوشیدن در خارج کشور باید خریداری شود. مردم به این موضوع عادت کرده‌اند و جزء برنامه تغذیه‌ای روزانه خود به این نکته مهم یعنی نوشیدن مرتب مایعات و آب توجه دارند، البته خوردن میوه‌های حاوی فیبر بالا مثل آلو و هلو در طول روز حداقل دو مرتبه می‌تواند احتمال بروز یبوست را کم کند.
سخن آخر
امیدوارم همکاران متخصص و کارشناسان تغذیه به نوعی در تمام نقاط کشور حضور داشته باشند تا هموطنان و بیماران از دانش و اطلاعات آنان به نحو مناسب بهره‌مند شوند. در شرایط کنونی حدود نود درصد بیماری‌های قلبی و عروقی از طریق رعایت توصیه‌های تغذیه‌ای و رژیم غذایی صحیح قابل پیشگیری است. خطر ابتلا به سرطان به میزان سی تا هشتاد درصد با رعایت اصول تغذیه سالم قابل پیشگیری است. اولین عامل قابل پیشگیری از سرطان، ترک استعمال دخانیات و دومین عامل برای پیشگیری از سرطان، مدیریت چاقی و اضافه وزنی است که باید آگاهی‌های لازم از طریق همکاران آموزش داده شود. برای همه هموطنان عزیزم سلامتی آرزومندم.
