و اذ ابتلی ابراهیم ربه بکلمات فاتمهن قال انی جاعلک للناس اماما قال و من ذریتی قال لا ینال عهدی الظالمین (124)
ترجمه آیه
و چون پروردگار ابراهیم، وی را با صحنه هائی بیازمود و او بحد کامل آن امتحانات را انجام بداد، بوی گفت: من تو را امام خواهم کرد ابراهیم گفت: از ذریه ام نیز کسانی را بامامت برسان فرمود عهد من بستمگران نمی رسد(124).
بیان
این آیه بفرازی دیگر شروع شده و آن ذکر پاره ای از داستانهای ابراهیم ع است که نسبت بایات مربوط به قبله و تغییر آن از بیت المقدس بطرف کعبه بمنزله مقدمه و زمینه چینی است، و همچنین نسبت بایات راجعه بحج، و بیانیکه در خلال آن در باره حقیقت دین حنیف اسلامی و مراتب آن بمیان آمده، مرتبه اول بیان اصول معارف اسلامی و مرتبه دوم اخلاق و مرتبه
صفحه : 404
سوم احکام فرعیه که همه اینها بطور اجمال در آن آیات آمده است.و آیات نامبرده این معنا را نیزدر برگرفته که خدایتعالی ابراهیم ع را بچند خصیصه اختصاص داده، یکی بامامت ویکی به بنای کعبه و دیگر بعثتش برای دعوت بدین توحید.
ابراهیم(ع)در اواخر عمر به امامت رسید(و اذ ابتلی ابراهیم ربه)بنا بر آنچه گفتیم این آیه شریفه اشاره دارد باینکه خدایتعالی مقام امامت را باو داد و این واقعه در اواخر عمر ابراهیم ع اتفاق افتاده، در دوران پیریش وبعد از تولد اسماعیل و اسحاق ع و بعد از آنکه اسماعیل و مادرش را از سرزمین فلسطین بسر زمین مکه منتقل کرد، همچنانکه بعضی از مفسرین نیز متوجه این نکته شده اند.
دلیل بر آن اینستکه بعد از جمله: (انی جاعلک للناس اماما)از آنجناب حکایت فرموده که گفت: (و من ذریتی، پروردگارا امامت را در ذریه ام نیز قرار بده)و اگر داستان امامت قبل ازبشارت ملائکه بتولد اسماعیل و اسحاق بود، ابراهیم ع علمی و حتی مظنه ای باینکه صاحب ذریه میشود نمیداشت.
چون حتی بعد از بشارت دادن ملائکه باز آنرا باور نکرد و در جواب ملائکه سخنی گفت که نومیدی از اولاد دار شدن از آن پیدا است، و اینک گفتگوی ملائکه با وی: (و نبئهم عن ضیف ابراهیم، اذ دخلوا علیه فقالوا سلاما، قال انا منکم وجلون.قالوا: لا توجل، انا نبشرک بغلام علیم.قال: ا بشرتمونی علی ان مسنی الکبر، فبم تبشرون؟.قالوابشرناک بالحق فلا تکن من القانطین، بمردم خبر ده از میهمانان ابراهیم، آنزمان که بر او در آمدندو سلام گفتند، ابراهیم(چون دید غذا نخوردند پنداشت دشمنند)گفت: ما از شما بیمناکیم، گفتند: نه، مترس که ما تو را بفرزندی دانا بشارت میدهیم، گفت: آیا مرا که پیری مسلطم شده بشارت میدهید به چه بشارت میدهید؟گفتند بحق بشارتت میدهیم، زنهار که از نومیدان مباش) (1) و همچنین بطوریکه قرآن حکایت می کند همسرش نیز امیدی نداشت باینکه صاحب فرزندشود، اینک حکایت قرآن: (و امراته قائمة، فضحکت، فبشرناها باسحق، و من وراء اسحق یعقوب، قالت یا ویلتی ء الد و انا عجوز و هذا بعلی شیخا؟ان هذا لشی ء عجیب، قالوا ا تعجبین من امر الله؟رحمت الله و برکاته علیکم اهل البیت، انه حمید مجید، همسرش ایستاده بود، چون این گفتگو شنیدبخندید، ما او را به اسحاق و از پس اسحاق به یعقوب بشارت دادیم، گفت: ای وای، آیا من بچه می آورم، با این که پیره زالی هستم، آنهم پیر زالی که در جوانیش نازا بود؟!و شوهرم پیری فرتوت است، این بشارت چیزی است عجیب؟!گفتند: آیا از امر خدا تعجب می کنی؟ رحمت خدا و
............................................ 1 - سوره حجر 51 - 55
صفحه : 405
برکات او شامل حال شما اهل بیت است و او حمید و مجید است). (1) بطوری که ملاحظه می کنید از سراپای سخنان ابراهیم و همسرش نومیدی می بارد، و بهمین جهت ملائکه در مقابل، سخنانی میگویند که تسلی خاطر آنان باشد، و دلخوششان سازد، پس ابراهیم و خانواده اش اطلاعی نداشتند که بزودی صاحب فرزند می شوند و با این حال وقتی می بینیم بعد از شنیدن این مژده که خدا او را به مقام امامت ترفیع می دهد، تقاضا می کند که این مقام را به بعضی از ذریه من روزی فرما، می فهمیم که او در حال گفتن این تقاضا دارای فرزند بوده، چون سخن، سخن کسی است که خود را دارای فرزند میداند و اگر کسی کمترین آشنائی به ادب کلام داشته باشد، آنهم پیامبری چون ابراهیم خلیل، آنهم در خطاب به پروردگار جلیل خود، هرگزبخود اجازه نمی دهد که با این که نه فرزند داشته و نه اطلاعی از فرزند دار شدنش داشته اینطورسخن بگوید.
و تازه اگر چنین سخنی را از آنجناب احتمال دهیم، باید می گفت: (و من ذریتی، ان رزقتنی ذریة، پروردگارا از ذریه ام نیز، اگر ذریه ای روزیم کردی، امام قرار بده)یا عبارتی دیگر که این قیدو شرط را برساند، پس معلوم میشود این درخواست از آنجناب در اواخر عمرش و بعد ازبشارت بوده است.
علاوه بر اینکه جمله: (و چون ابراهیم را پروردگارش آزمایشها نموده و او در همه آنهاپیروز گردید، و بدین جهت پروردگارش گفت: من تو را امام خواهم کرد)الخ، دلالت دارد که این امامت که خدا باو بخشید، بعد از امتحان هائی بوده که خدا از او کرد و معلوم است که این امتحانات همان انواع بلاهائی بوده که در زندگی بدان مبتلا شده، و قرآن کریم بانها تصریح کرده که روشن ترین آن امتحانها و بلاها، داستان سر بریدن از فرزندش اسماعیل بوده، می فرماید: (قال یا بنی انی اری فی المنام انی اذبحک، تا آنجا که می فرماید: ان هذا لهو البلاء المبین، پسرم درخواب می بینم که من بدست خودم ترا ذبح می کنم - تا آنجا که می فرماید - بدرستی که این بلائی است آشکارا) (2) و این قضیه در دوران پیری آن جناب اتفاق افتاده، همچنان که قرآن در حکایت از آن میفرماید: (الحمد لله الذی وهب لی علی الکبر، اسمعیل و اسحق، ان ربی لسمیع الدعاء، شکرخدای را که در سر پیری اسماعیل و اسحاق را به من ارزانی داشت، آری پروردگار من شنوا ودانای بحاجت است، ) (3)
............................................ 1 - هود - 73 2 - صافات 101 و 106 3 - ابراهیم - 39
صفحه : 406
حال به الفاظ آیه برمیگردیم.
امتحان جز با برنامه ای عملی صورت نمی گیرد و کلمات مبین آن است(و اذ ابتلی ابراهیم ربه)الخ، کلمه(ابتلاء)و بلاء یک معنی دارد، اگر بخواهی بگوئی: من فلان را با فلان عمل و یا پیش آوردن فلان حادثه امتحان کردم، هم میتوانی بگوئی: (ابتلیته بکذا)، وهم می توانی بگوئی(بلوته بکذا)و اثر این امتحان این است که صفات باطنی او را از قبیل اطاعت و شجاعت و سخاوت و عفت و علم و مقدار وفاء، و نیز صفات متقابل این نامبرده راظاهر سازد.
و بهمین جهت امتحان، جز با برنامه ای عملی صورت نمی گیرد، عمل است که صفات درونی انسان را ظاهر می سازد، نه گفتار، همان طور که ممکنست درست و راست باشد، ممکن هم هست دروغ و خلاف واقع باشد، همچنان که در آیه: (انا بلوناهم کما بلونا اصحاب الجنة) (1) و آیه: (ان الله مبتلیکم بنهر) (2) امتحان با عمل صورت گرفته.
اینرا بدان جهت می گوئیم، که اگر در آیه مورد بحث امتحان ابراهیم را بوسیله کلمات دانسته، بفرضی که منظور از کلمات الفاظ بوده باشد، باز بدان جهت است که الفاظ وظائف عملی برای آنجناب معین میکرده، و از عهد و پیمانها و دستور العمل ها حکایت می کرده، همچنان که درآیه: (و قولوا للناس حسنا به مردم نکو بگوئید)منظور از گفتن، معاشرت کردن است، میخواهدبفرماید: با مردم به نیکی معاشرت کنید. (3) مراد از"کلمة الله"در قرآن(بکلمات فاتمهن)کلمات جمع است و کلمه هر چند در قرآن کریم بر موجودات و اعیان خارجی اطلاق شده، نه بر الفاظ و اقوال، مانند: (بکلمة منه اسمه المسیح عیسی بن مریم، وکلمه ای از او که نامش عیسی بن مریم بود) (4) و لکن همین نیز بعنایت قول و لفظ است، باین معنا که میخواهد بفرماید: مسیح ع با کلمه و قول خدا که فرمود: (کن)خلق شده، همچنان که فرمود: (ان مثل عیسی عند الله کمثل آدم خلقه من تراب، ثم قال له کن فیکون، مثل عیسی نزد خدا، مثل آدم است که او را از خاک بیافرید، و سپس فرمود: (بباش پس موجود شد). (5) و این نه تنها در داستان مسیح است، بلکه هر جا که در قرآن لفظ کلمه را بخدا نسبت داده، منظورش همین قول(کن فیکون)است، مانند آیه: (و لا مبدل لکلمات الله، کسی کلمات خدا را تغییرنمی تواند دهد) (6) و آیه: (لا تبدیل لکلمات الله، تبدیلی برای کلمات خدا نیست) (7) و آیه: (یحق الحق
............................................ 1 - قلم - 17 2 - بقره 249 3 - بقره - 83 4 - آل عمران - 45 5 - آل عمران - 59 6 - انعام - 34 7 - یونس - 64
صفحه : 407
بکلماته، خدا با کلمات خود حق را محقق می سازد) (1) و آیه: (ان الذین حقت علیهم کلمة ربک لا یؤمنون، آنها که عذاب پروردگارت علیه آنان حتمی شده، ایمان نمی آورند)، (2) و آیه: (و لکن حقت کلمة العذاب، و لکن کلمه عذاب حتمی شده، ) (3) و آیه: (و کذلک حقت کلمة ربک علی الذین کفروا، انهم اصحاب النار، و اینچنین کلمه پروردگارت بر کسانی که کافر شدند محقق گشت، که اصحاب آتشند) (4) و آیه: (و لولا کلمة سبقت من ربک الی اجل مسمی، لقضی بینهم، اگر نبود که کلمه خداقبلا برای مدتی معین گذشته بود، هر آینه قضاء بین آنان رانده می شد) (5) و آیه: (و کلمة الله هی العلیا وکلمه خدا همواره دست بالا است) (6) و آیه: (قال فالحق و الحق اقول، گفت حق اینست که...و حق می گویم) (7) و آیه: (انما قولنا لشی ء اذا اردناه، ان نقول له کن فیکون، تنها گفتار ما بچیزی که بخواهیم ایجاد کنیم، اینست که بان بگوئیم: بباش و آن چیز موجود شود). (8) که در همه اینموارد منظور از لفظ(کلمه)، قول و سخن است، باین عنایت که کار قول رامیکند، چون قول عبارتست از اینکه گوینده آنچه را می خواهد به شنونده اعلام بدارد، یا باو خبربدهد، و یا از او بخواهد.
و به همین جهت بسیار می شود که در کلام خدای تعالی کلمه و یا کلمات به وصف(تمام)توصیف می شود، مانند آیه: (و تمت کلمة ربک صدقا و عدلا، لا مبدل لکلماته، کلمه پروردگارت ازدرستی و عدل تمام شد، هیچ کس نیست که کلمات او را دگرگون سازد) (9) و آیه: (و تمت کلمة ربک الحسنی علی بنی اسرائیل، کلمه حسنای پروردگارت بر بنی اسرائیل تمام شد، ) (10) کانه کلمه وقتی از گوینده اش سر می زند هنوز تمام نیست، وقتی تمام میشود که لباس عمل بپوشد، آنوقت است که تمام و صدق می شود.
و این معنا منافات ندارد با اینکه قول او فعلش باشد، برای اینکه حقایق واقعی حکمی دارد، و عنایات کلامی و لفظی حکمی دیگر دارد، بنا بر این آنچه را که خدا خواسته برای پیامبرانش و یاافرادی دیگر فاش سازد، بعد از آن که سری و پنهان بوده، و یا خواسته چیزی را بر کسی تحمیل کند و از او بخواهد، باین اعتبار این اظهار را قول و کلام می نامیم، برای اینکه کار قول را می کند، و نتیجه خبر امر و نهی را دارد، و اطلاق قول و کلمه بر مثل این عمل شایع است.البته وقتی که کار
............................................ 1 - انفال - 7 2 - یونس - 96 3 - زمر - 71 4 - مؤمن - 6 5 - شوری - 14 6 - توبة - 40 7 - ص 84 8 - نحل - 40 9 - انعام - 115 10 - اعراف آیه 137
صفحه : 408
قول و کلمه را بکند، مثلا می گوئی: (من اینکار را حتما میکنم، برای اینکه از دهنم در آمده که بکنم)با اینکه قبلا در آن باره سخنی نگفته ای، ولی تنها تصمیم انجام آنرا گرفته ای و چون نمی خواهی تصمیم خود را بشکنی، و در آن باره شفاعت احدی را بپذیری و هیچ سستی درتصمیمت پیدا نشده، لذا اینطور تعبیر میکنی که من چون گفته ام اینکار را می کنم، باید بکنم، نظیرشعر عنتره که می گوید: و قولی کلما جشات و جاشت ثمکانک تحمدی او تستریحی یعنی سخن من بنفسم وقتی که در میدان جنگ باضطراب در می آید اینست که بگویم سر جایت بایست که یا کشته می شوی و خوشنام و یا دشمن را میکشی و راحت می گردی که منظورش از قول تلقین نفس به ثبات و تصمیم بر آنست که ثباترا از دست ندهد و تصمیم خود رادر جائی که دارد یعنی در دلش همچنان حفظ کند، تا اگر در حادثه کشته شد، از ستایش خلق برخوردار شود و اگر بر دشمن پیروز گشت از استراحت برخوردار گردد.
مراد از"کلمات"و"اتمهن"در آیه کریمه حال که این نکته را دانستی این معنا برایت روشن گردید، که مراد به(کلمات)در آیه موردبحث، قضایائی است که ابراهیم با آنها آزمایش شد، و عهدهائی است الهی، که وفای بدانها را ازاو خواسته بودند، مانند قضیه کواکب، و بتها، و آتش، و هجرت، و قربانی کردن فرزند، و غیره.
و اگر در آیه مورد بحث نامی از این امتحانات نبرده، برای این بود که غرضی به ذکر آنهانداشته، بله همین که فرموده: (چون از آن امتحانات پیروز در آمدی ما تو را امام خواهیم کرد)، می فهماند که آن امور اموری بوده که لیاقت آنجناب را برای مقام امامت اثبات میکرده، چون امامت را مترتب بر آن امور کرد.
پس این صحنه ها که بر شمردیم، همان کلمات بوده و اما تمام کردن کلمات به چه معنا است؟در پاسخ می گوئیم اگر ضمیر در(اتمهن)بابراهیم برگردد، معنایش این میشود که ابراهیم آن کلمات را تمام کرد، یعنی آنچه را خدا از او می خواست انجام داد، و امتثال نمود، و اما اگر ضمیر درآن بخدای تعالی برگردد، همچنانکه ظاهر هم همین است، آنوقت معنا این میشود که خدا آن کلمات را تمام کرد، یعنی توفیق را شامل حال ابراهیم کرد و مساعدتش فرمود تا همانطور که وی میخواست دستورش را عمل کند.
و اما اینکه بعضی گفته اند: مراد از کلمات جمله!(قال انی جاعلک للناس اماما)تا آخرآیات است، تفسیری است که نمی شود بان اعتماد کرد، برای اینکه از اسلوب قرآنی هیچ سابقه ندارد، و معهود نیست که لفظ کلمات را بر جملاتی از کلام اطلاق کرده باشد.
(انی جاعلک للناس اماما)امام یعنی مقتدا و پیشوائی که مردم باو اقتداء نموده، در گفتار و
صفحه : 409
کردارش پیرویش کنند، و بهمین جهت عده ای از مفسرین گفته اند: مراد بامامت همان نبوت است، چون نبی نیز کسی است که امتش در دین خود بوی اقتداء میکنند، همچنانکه خدای تعالی فرموده: (و ما ارسلنا من رسول الا لیطاع باذن الله، ما هیچ پیامبری نفرستادیم مگر برای این که باذن اوپیروی شود) (1) ، و لکن این تفسیر در نهایت درجه سقوط است.
به چند دلیل، اول اینکه کلمه: (اماما)مفعول دوم عامل خودش است و عاملش کلمه(جاعلک)است و اسم فاعل اگر بمعنای گذشته باشد عمل نمیکند و مفعول نمی گیرد، وقتی عمل میکند که یا بمعنای حال باشد و یا آینده و بنا بر این قاعده، جمله(انی جاعلک للناس اماما)وعده ای است بابراهیم ع که در آینده او را امام میکند و خود این جمله و وعده از راه وحی بابراهیم(ع)ابلاغ شده، پس معلوم می شود قبل از آنکه این وعده باو برسد، پیغمبر بوده که این وحی باو شده، پس بطور قطع امامتی که بعدها باو میدهند، غیر نبوتی است که در آن حال داشته، (این جواب را بعضی دیگر از مفسرین نیز گفته اند).
............................................ 1 - سوره نساء آیه 64
معنی"امامت"و بیان اینکه امامت ابراهیم(ع)غیر نبوت او بوده دوم اینکه ما در آغاز گفتار گفتیم: که قصه امامت ابراهیم در اواخر عمر او و بعد از بشارت باسحاق و اسماعیل بوده، ملائکه وقتی این بشارت را آوردند که آمده بودند قوم لوط را هلاک کنند، در سر راه خود سری بابراهیم(ع)زده اند و ابراهیم در آن موقع پیغمبری بود مرسل، پس معلوم میشود قبل از امامت دارای نبوت بوده، در نتیجه پس امامتش غیر نبوتش بوده است.
و منشا این تفسیر و تفاسیر دیگر نظیر آن، اینست که الفاظی که در قرآن شریف هست درانظار مردم مبتذل و بی ارج شده، چون در اثر مرور زمان زیاد بر زبانها جاری شده، خیال کرده اندکه معنای همه را میدانند، و همین خیال باعث شده بر سر آنها ایستادگی و دقت نکنند.
یکی از آن الفاظ لفظ امامت است که گفتیم مفسرین آن را همه جا و بطور مطلق بمعنای نبوت و تقدم و مطاع بودن معنا کرده اند، در حالیکه چنین نیست و اشکالش را فهمیدی.
بعضی دیگر از مفسرین آن را بمعنای خلافت و یا وصایت و یا ریاست در امور دین و دنیاگرفته اند - و هیچ یک از اینها نبوده - برای اینکه معنای نبوت اینستکه شخصی از جانب خدااخباری را تحمل کند و بگیرد، و معنای رسالت هم اینستکه بار تبلیغ آن گرفته ها را تحمل کند.
و تقدم و مطاع بودن نمیتواند معنای امامت باشد، چون مطاع بودن شخص باین معنا است که اوامر و نظریه های او را اطاعت کنند، و این از لوازم نبوت و رسالت است.
و اما خلافت و همچنین وصایت معنائی نظیر نیابت دارد و نیابت چه تناسبی با امامت
صفحه : 410
میتواند داشته باشد؟و اما ریاست در امور دین و دنیا آن نیز همان معنای مطاع بودن را دارد، چون ریاست بمعنای اینستکه شخصی در اجتماع مصدر حکم و دستور باشد.
پس هیچ یک از این معانی با معنای امامت تطبیق نمیکند، چون امامت باین معنا است که شخص طوری باشد که دیگران از او اقتداء و متابعت کنند، یعنی گفتار و کردار خود را مطابق گفتار و کردار او بیاورند و با این حال دیگر چه معنا دارد که به پیغمبری که واجب الاطاعه و رئیس است، بگویند: (انی جاعلک للناس نبیا، من می خواهم تو را پیغمبر کنم و یا مطاع مردم سازم، تاآنچه را که با نبوت خود ابلاغ می کنی اطاعت کنند، و یا می خواهم تو را رئیس مردم کنم، تا در امردین امر و نهی کنی، و یا می خواهم تو را وصی یا خلیفه در زمین کنم، تا در میان مردم درمرافعاتشان بحکم خدا حکم کنی؟.
پس امامت بمعنای هیچ یک از این کلمات نیست، و چنان هم نیست که همه آن کلمات برای خود معنائی داشته باشند، ولی خصوص لفظ امامت معنائی نداشته و صرفا عنایتی لفظی و تفننی در عبارت باشد، چون صحیح نیست به پیغمبری که از لوازم نبوتش مطاع بودن است، گفته شود: من تو را بعد از آنکه سالها مطاع مردم کردم، مطاع مردم خواهم کرد، و یا هر عبارت دیگری که این معنا را برساند، هر چند که عنایت لفظی در کار باشد برای اینکه محذوری که گفتیم با این حرف هابرطرف نمی شود، و عنایت لفظی اشکال را رفع نمیکند و مواهب الهی صرف یک مشت مفاهیم لفظی نیست، بلکه هر یک از این عناوین عنوان یکی از حقایق و معارف حقیقی است و لفظ امامت از این قاعده کلی مستثنی نیست، آن نیز یک معنای حقیقی دارد، غیر حقایق دیگری که الفاظ دیگر از آن حکایت می کند.
حقیقتی که در تحت عنوان"امامت"است حال ببینیم آن حقیقت که در تحت عنوان امامت است چیست؟در قرآن"امامت"و" هدایت"با هم آورده شده اندنخست باید دانست که قرآن کریم هر جا نامی از امامت می برد، دنبالش متعرض هدایت میشود، تعرضی که گوئی میخواهد کلمه نامبرده را تفسیر کند، از آن جمله در ضمن داستانهای ابراهیم می فرماید: (و وهبنا له اسحق و یعقوب نافلة، و کلا جعلنا صالحین، و جعلنا هم ائمة یهدون بامرنا، ما بابراهیم، اسحاق را دادیم، وعلاوه بر او یعقوب هم دادیم، و همه را صالح قرار دادیم، و مقرر کردیم که امامانی باشند بامر ماهدایت کنند). (1) و نیز می فرماید: (و جعلنا منهم ائمة یهدون بامرنا لما صبروا، و کانوا بایاتنا یوقنون، و ما از ایشان امامانی قرار دادیم که بامر ما هدایت می کردند، و این مقام را بدان جهت یافتند که صبر می کردند، و بایات ما یقین میداشتند). (2)
............................................ 1 - سوره انبیاء آیه 73 2 - سوره سجده آیه 24
صفحه : 411
که از این دو آیه بر می آید وصفی که از امامت کرده، وصف تعریف است و میخواهد آنرابمقام هدایت معرفی کند از سوی دیگر همه جا این هدایت را مقید بامر کرده، و با این قید فهمانده که امامت بمعنای مطلق هدایت نیست، بلکه بمعنای هدایتی است که با امر خدا صورت می گیرد واین امر هم همانست که در یکجا در باره اش فرموده: (انما امره اذا اراد شیئا ان یقول له کن فیکون، فسبحان الذی بیده ملکوت کل شی ء، امر او وقتی اراده چیزی کند تنها همین است که بان چیزبگوید بباش، و او هست شود، پس منزه است خدائیکه ملکوت هر چیز بدست او است)، (1) و نیزفرموده: (و ما امرنا الا واحدة کلمح بالبصر: امر ما جز یکی نیست آنهم چون چشم بر هم زدن). (2) و انشاء الله بزودی در تفسیر این آیه بیان خواهیم کرد که: امر الهی که آیه اول آنرا ملکوت نیز خوانده، وجه دیگری از خلقت است که امامان با آن امر با خدای سبحان مواجه میشوند، خلقتی است طاهر و مطهر از قیود زمان و مکان، و خالی از تغییر و تبدیل و امر همان چیزیست که مراد بکلمه(کن)آنست و آن غیر از وجود عینی اشیاء چیز دیگری نیست، و امر در مقابل خلق یکی از دو وجه هر چیز است، خلق آن وجه هر چیز است که محکوم به تغیر و تدریج و انطباق برقوانین حرکت و زمان است، ولی امر در همان چیز، محکوم باین احکام نیست، این بود اجمالی ازمعنای امر، تا انشاء الله تفصیلش در آینده بیاید.
تفاوت میان هدایت امام و سایر هدایت هاو کوتاه سخن آنکه امام هدایت کننده ای است که با امری ملکوتی که در اختیار دارد هدایت می کند، پس امامت از نظر باطن یک نحوه ولایتی است که امام در اعمال مردم دارد، و هدایتش چون هدایت انبیاء و رسولان و مؤمنین صرف راهنمائی از طریق نصیحت و موعظه حسنه وبالاخره صرف آدرس دادن نیست، بلکه هدایت امام دست خلق گرفتن و براه حق رساندن است.
قرآن کریم که هدایت امام را هدایت بامر خدا، یعنی ایجاد هدایت دانسته، در باره هدایت انبیاء و رسل و مؤمنین و اینکه هدایت آنان صرف نشان دادن راه سعادت و شقاوت است، می فرماید: (و ما ارسلنا من رسول، الا بلسان قومه لیبین لهم، فیضل الله من یشاء و یهدی من یشاء، هیچ رسولی نفرستادیم مگر بزبان قومش تا برایشان بیان کند و سپس خداوند هر که را بخواهدهدایت، و هر که را بخواهد گمراه کند.) (3) و در باره راهنمائی مؤمن آل فرعون فرموده!(و قال الذی آمن: یا قوم اتبعون اهدکم سبیل الرشاد، و آنکس که ایمان آورده بود بگفت: ای قوم!مرا پیروی کنید تا شما را براه رشد رهنمون شوم) (4) و نیز در باره وظیفه عموم مؤمنین فرموده: (فلو لا نفر من کل فرقة منهم طائفة لیتفقهوا فی
............................................ 1 - سوره یس آیه 82 - 83 2 - سوره قمر آیه 50 3 - سوره ابراهیم آیه 4 4 - سوره مؤمن آیه 38
صفحه : 412
الدین و لینذروا قومهم اذا رجعوا الیهم لعلهم یحذرون؟چرا از هر فرقه طائفه ای کوچ نمی کنند، تادر غربت تفقه در دین کنند، و در نتیجه وقتی بسوی قوم خود بر می گردند ایشانرا بیم دهند، باشد که قومش بر حذر شوند) (1) که بزودی این تفاوت که گفتیم میان دو هدایت هست، با بیان بیشتر وروشن تری روشن می گردد پس دیگر کسی نگوید چرا امر در آیه 73 انبیاء و 23 سجده را بمعنای ارائه طریق نگیریم برای اینکه ابراهیم ع در همه عمر این هدایت را داشت.
صبر و یقین، برای موهبت امامت معرفی شده است مطلب دیگریکه باید تذکر داد این است که خدای تعالی برای موهبت امامت سببی معرفی کرده، و آن عبارتست از صبر و یقین و فرموده: (لما صبروا و کانوا بایاتنا یوقنون)الخ، که بحکم این جمله، ملاک در رسیدن بمقام امامت صبر در راه خداست، و فراموش نشود که در این آیه، صبر مطلق آمده، و در نتیجه می رساند که شایستگان مقام امامت در برابر تمامی صحنه هائیکه برای آزمایششان پیش می آید، تا مقام عبودیت و پایه بندگیشان روشن شود، صبر می کنند، در حالیکه قبل از آن پیشامدها دارای یقین هم هستند.
حال باید ببینیم این یقین چه یقینی است؟و چون سراغ آنرا از قرآن می گیریم، می بینیم درباره همین ابراهیمی که در آخر بمقام امامتش رسانیده، می فرماید: (و کذلک نری ابراهیم ملکوت السموات و الارض و لیکون من الموقنین، و ما این چنین ملکوت آسمانها و زمین را به ابراهیم نشان دادیم، تا چنین و چنان شود، و نیز از موقنان گردد) (2) و این آیه بطوریکه ملاحظه می فرمائید، بظاهرش می فهماند که نشان دادن ملکوت بابراهیم مقدمه بوده برای اینکه نعمت یقین را بر اوافاضه فرماید، پس معلوم میشود یقین هیچ وقت از مشاهده ملکوت جدا نیست، همچنانکه از ظاهرآیه(کلا لو تعلمون علم الیقین لترون الجحیم، نه، اگر شما به علم یقین میدانستید حتما دوزخ رامیدیدید) (3) و آیات: (کلا بل ران علی قلوبهم ما کانوا یکسبون، کلا انهم عن ربهم یومئذ لمحجوبون - تا آنجا که می فرماید کلا ان کتاب الابرار لفی علیین، و ما ادریک ما علیون کتاب مرقوم، یشهده المقربون، نه، اینها همه بهانه است علت واقعی کفرشان این است که اعمال زشتشان بر دلهاشان چیره گشت، نه، ایشان امروز از پروردگار خود در پس پرده اند، - تا آنجا که می فرماید: نه، بدرستیکه کتاب ابرار در علیین است، و تو نمی دانی علیین چیست؟کتابی است نوشته شده، که تنها مقربین آن را می بینند). (4) این معنا استفاده می شود، چون این آیات دلالت دارد بر اینکه مقربین کسانی هستند که از پروردگار خود در حجاب نیستند، یعنی در دل، پرده ای مانع از دیدن پروردگارشان ندارند، و این پرده عبارتست از معصیت و جهل، و شک، و دلواپسی، بلکه آنان اهل
............................................ 1 - سوره توبه آیه 122 2 - سوره انعام آیه 75 3 - سوره تکاثر آیه 6 4 - سوره مطففین آیه 14 - 21
صفحه : 413
یقین بخدا هستند، و کسانی هستند که علیین را میبینند، همچنانکه دوزخ را می بینند.
و سخن کوتاه اینکه امام باید انسانی دارای یقین باشد، انسانی که عالم ملکوت برایش مکشوف باشد، و با کلماتی از خدای سبحان برایش محقق گشته باشد، در سابق هم گذشت که گفتیم: ملکوت عبارتست از همان امر، و امر عبارتست از ناحیه باطن این عالم.
باطن دلها و اعمال و حقیقت آن بر امام مکشوف است و با در نظر گرفتن این حقیقت، بخوبی می فهمیم که جمله: (یهدون بامرنا)دلالتی روشن دارد، بر اینکه آنچه که امر هدایت متعلق بدان می شود، عبارتست از دلها، و اعمالی که بفرمان دلهااز اعضاء سر می زند، پس امام کسی است که باطن دلها و اعمال و حقیقت آن پیش رویش حاضراست، و از او غایب نیست، و معلوم است که دلها و اعمال نیز مانند سایر موجودات دارای دوناحیه است، ظاهر و باطن، و چون گفتیم باطن دلها و اعمال برای امام حاضر است، لا جرم امام بتمامی اعمال بندگان چه خیرش و چه شرش آگاه است، گوئی هر کس هر چه میکند در پیش روی امام میکند.
و نیز امام مهیمن و مشرف بر هر دو سبیل، یعنی سبیل سعادت و سبیل شقاوت است، که خدای تعالی در این باره می فرماید: (یوم ندعوا کل اناس بامامهم، روزی که هر دسته مردم را باامامشان می خوانیم)، (1) که بزودی در تفسیرش خواهد آمد، که منظور از این امام، امام حق است، نه نامه اعمال، که بعضی ها از ظاهر آن پنداشته اند.
پس بحکم این آیه امام کسی است که در روزی که باطن ها ظاهر می شود، مردم را بطرف خدا سوق می دهد، همچنانکه در ظاهر و باطن دنیا نیز مردم را بسوی خدا سوق می داد، و آیه شریفه علاوه بر این نکته این را نیز می فهماند: که پست امامت پستی نیست که دوره ای از دوره های بشری و عصری از آن اعصار از آن خالی باشد بلکه در تمام ادوار و اعصار باید وجود داشته باشد، مگر اینکه نسل بشر بکلی از روی زمین برچیده شود، خواهی پرسید: این نکته از کجای آیه استفاده می شود؟می گوئیم: از کلمه(کل اناس)که انشاء الله در تفسیر خود این آیه بیانش خواهدآمد، که این جمله می فهماند در هر دوره و هر جا که انسانهائی باشند، امامی نیز هست که شاهد براعمال ایشانست.
امام باید ذاتا سعید و پاک و معصوم باشدو معلوم است که چنین مقامی یعنی مقام امامت با این شرافت و عظمتی که دارد، هرگز درکسی یافت نمی شود، مگر آنکه ذاتا سعید و پاک باشد، که قرآن کریم در این باره می فرماید: (ا فمن یهدی الی الحق احق ان یتبع؟امن لا یهدی الا ان یهدی؟آیا کسی که بسوی حق هدایت میکند،
............................................ 1 - سوره اسراء آیه 71
صفحه : 414
سزاوارتر است باینکه مردم پیرویش کنند؟و یا آنکس که خود محتاج بهدایت دیگرانست، تاهدایتش نکنند راه را پیدا نمیکند؟) (1) توضیح اینکه در این آیه میانه هادی بسوی حق، و بین کسی که تا دیگران هدایتش نکنند راه را پیدا نمیکند، مقابله انداخته، و این مقابله اقتضاء دارد که هادی بسوی حق کسی باشد که چون دومی محتاج به هدایت دیگران نباشد، بلکه خودش راه را پیدا کند، و نیز این مقابله اقتضاء میکند، که دومی نیز مشخصات اولی را نداشته باشد، یعنی هادی بسوی حق نباشد.
از این دو استفاده دو نتیجه عاید می شود: اول اینکه امام باید معصوم از هر ضلالت و گناهی باشد، و گر نه مهتدی بنفس نخواهد بود، بلکه محتاج بهدایت غیر خواهد بود، و آیه شریفه از مشخصات امام اینرا بیان کرد: که او محتاج بهدایت احدی نیست، پس امام معصوم است، همچنانکه در سابق نیز این نکته را گفتیم.
آیه شریفه(و جعلنا هم ائمة یهدون بامرنا، و اوحینا الیهم فعل الخیرات، و اقام الصلوة، و ایتاءالزکوة، و کانوا لنا عابدین، ایشان را امامان کردیم، که به امر ما هدایت کنند، و بایشان وحی کردیم فعل خیرات و اقامه نماز و دادن زکات را، و ایشان همواره پرستندگان مایند). (2) نیز بر این معنادلالت دارد، چون می فهماند عمل امام هر چه باشد خیراتی است که خودش بسوی آنها هدایت شده، نه بهدایت دیگران، بلکه بهدایت خود، و بتایید الهی، و تسدید ربانی، چون در آیه نمی فرماید: (و اوحینا الیهم ان افعلوا الخیرات، ما بایشان وحی کردیم که خیرات را انجام دهید)، بلکه فرموده: (فعل الخیرات)را بایشان وحی کردیم و میانه این دو تعبیر فرقی است روشن، زیرا در اولی می فهماند که امامان آنچه میکنند خیرات است، و موجی باطنی و تایید آسمانی است، و اما در وحی این دلالت نیست، یعنی نمی فهماند که این خیرات از امامان تحقق هم یافته، تنها میفرماید: مابایشان گفته ایم کار خوب کنند، و اما کار خوب میکنند یا نمیکنند نسبت بان ساکت است و در تعبیردومی فرقی میانه امام و مردم عادی نیست چون خدا بهمه بندگانش دستور داده که کار خوب کنند - البته بعضی میکنند و بعضی نمی کنند، ولی تعبیر اولی میرساند که این دستور را انجام هم داده اند، و جز خیرات چیزی از ایشان سر نمیزند.
دوم اینکه عکس نتیجه اول نیز بدست می آید، و آن اینست که هر کس معصوم نباشد، او امام و هادی بسوی حق نخواهد بود.
مراد از"ظالمین"در آیه مطلق هر کسی است که ظلمی و معصیتی هر چند کوچک از او صادر شده با این بیان روشن گردید که مراد بکلمه(ظالمین)در آیه مورد بحث(که ابراهیم درخواست
............................................ 1 - سوره یونس آیه 35 2 - سوره انبیاء آیه 73
صفحه : 415
کرد امامت را بذریه من نیز بده، و خدای تعالی در پاسخش فرمود: این عهد من بظالمین نمی رسد)مطلق هر کسی است که ظلمی از او صادر شود، هر چند آن کسی که یک ظلم و آنهم ظلمی بسیارکوچک مرتکب شده باشد، حال چه اینکه آن ظلم شرک باشد، و چه معصیت، چه اینکه در همه عمرش باشد، و چه اینکه در ابتداء باشد، و بعد توبه کرده و صالح شده باشد، هیچیک از این افرادنمی توانند امام باشند، پس امام تنها آن کسی است که در تمامی عمرش حتی کوچکترین ظلمی رامرتکب نشده باشد.
در اینجا بد نیست به یک سرگذشت اشاره کنم، و آن این است که شخصی از یکی ازاساتید ما پرسید: به چه بیانی این آیه دلالت بر عصمت امام دارد؟او در جواب فرمود: مردم بحکم عقل از یکی از چهار قسم بیرون نیستند، و قسم پنجمی هم برای این تقسیم نیست، یا در تمامی عمر ظالمند، و یا در تمامی عمر ظالم نیستند، یا در اول عمر ظالم و در آخر توبه کارند، و یا بعکس، در اول صالح، و در آخر ظالمند، و ابراهیم ع شانش، اجل از این است که از خدای تعالی درخواست کند که مقام امامت را بدسته اول، و چهارم، از ذریه اش بدهد، پس بطور قطع دعای ابراهیم شامل حال این دو دسته نیست.
باقی می ماند دوم و سوم، یعنی آنکسی که در تمامی عمرش ظلم نمیکند، و آن کسیکه اگر دراول عمر ظلم کرده، در آخر توبه کرده است، از این دو قسم، قسم دوم را خدا نفی کرده، باقی می ماند یک قسم و آن کسی است که در تمامی عمرش هیچ ظلمی مرتکب نشده، پس از چهار قسم بالا دو قسمش را ابراهیم از خدا نخواست، و از دو قسمی که خواست یک قسمش مستجاب شد، و آن کسی است که در تمامی عمر معصوم باشد.
هفت نکته که در باره امام و امامت از آیه کریمه بانضمام آیات دیگر استفاده می شوداز بیانیکه گذشت چند مطلب روشن گردید: اول: اینکه امامت مقامی است که باید از طرف خدای تعالی معین و جعل شود.
دوم: اینکه امام باید بعصمت الهی معصوم بوده باشد.
سوم: اینکه زمین مادامی که موجودی بنام انسان بر روی آن هست، ممکن نیست از وجودامام خالی باشد.
چهارم: اینکه امام باید مؤید از طرف پروردگار باشد.
پنجم: اینکه اعمال بندگان خدا هرگز از نظر امام پوشیده نیست، و امام بدانچه که مردم میکنند آگاه است.
ششم: اینکه امام باید بتمامی ما یحتاج انسانها علم داشته باشد، چه در امر معاش ودنیایشان، و چه در امر معاد و دینشان.
صفحه : 416
هفتم اینکه محال است با وجود امام کسی پیدا شود که از نظر فضائل نفسانی مافوق امام باشد.
و این هفت مسئله از امهات و رؤس مسائل امامت است، که از آیه مورد بحث در صورتی که منضم با آیات دیگر شود استفاده می شود(و خدا راهنما است).
امامت مستلزم اهتداء به حق است نه بالعکس حال خواهی گفت: اگر هدایت امام بامر خدا باشد، یعنی هدایتش بسوی حق باشد، که آن هم ملازم با اهتداء ذاتی او است، همچنانکه از آیه: (ا فمن یهدی الی الحق احق ان یتبع)الخ، استفاده گردید، باید همه انبیاء امام هم باشند، برای اینکه نبوت هیچ پیغمبری جز با اهتداء از جانب خدای تعالی، و بدون اینکه از کسی بگیرد و یا بیاموزد، تمام نمی شود، و وقتی بنا شد موهبت نبوت مستلزم داشتن موهبت امامت باشد، دوباره اشکال، عود می کند و بخودتان برمی گردد که با آنکه ابراهیم سالها بود که دارای مقام نبوت بود، و بحکم گفتار شما امامت را هم داشت، دیگر چه معنادارد به او بگوئید حالا که خوب از امتحان در آمدی، تو را امام میکنیم.
در جواب می گوئیم: آنچه از بیان سابق بدست آمد، بیانیکه از آیه استفاده کردیم، تنها این بود که هدایت بحق که همان امامت است، مستلزم اهتداء بحق است، و اما عکس آنرا که هر کس دارای اهتداء بحق است باید بتواند دیگرانرا هم بحق هدایت کند، و خلاصه باید امام باشد، هنوزبیان نکردیم.
در آیه شریفه: (و وهبنا له اسحق و یعقوب، کلا هدینا، و نوحا هدینا من قبل، و من ذریته داود، و سلیمان و ایوب، و یوسف، و موسی، و هارون، و کذلک نجزی المحسنین.و زکریا، و یحیی، و عیسی، و الیاس، کل من الصالحین، و اسمعیل، و الیسع، و یونس، و لوطا و کلا فضلنا علی العالمین، و من آبائهم، و ذریاتهم، و اخوانهم، و اجتبیناهم، و هدیناهم، الی صراط مستقیم.ذلک هدی الله یهدی به من یشاء من عباده، و لو اشرکوا لحبط عنهم ما کانوا یعملون.اولئک الذین آتیناهم الکتاب و الحکم و النبوة، فان یکفر بها هؤلاء، فقد وکلنا بها قوما لیسوا بها بکافرین.اولئک الذین هدی الله، فبهدیهم اقتده) (1) هم این ملازمه نیامده، بلکه تنها اهتداء بحق آمده، بدون اینکه هدایت غیر بحق را هم آورده باشد.
اینک برای اطمینان خاطر خواننده عزیز، ترجمه آیات را می آوریم تا خود بدقت در آن تدبرکند: (ما اسحاق و یعقوب را به ابراهیم دادیم، و همه ایشانرا هدایت کردیم، نوح را هم قبلا هدایت کرده بودیم، و همچنین از ذریه او، داود و سلیمان و ایوب، و یوسف و موسی، و هارون را، و ما این
............................................ 1 - سوره انعام آیه 90
صفحه : 417
چنین نیکوکاران را پاداش میدهیم.و نیز زکریا، و یحیی، و عیسی، و الیاس، را که همه ازصالحان بودند، و نیز اسماعیل و یسع، و یونس، و لوط، را که هر یک را بر عالمین برتری دادیم.و نیز از پدران ایشان، و ذریاتشان، و برادرانشان، که علاوه بر هدایت و برتری، اجتباء هم دادیم وهدایت بسوی صراط مستقیم ارزانی داشتیم، این هدایت، هدایت خداست، که هر کس از بندگان خود را بخواهد با آن هدایت می کند، و اگر بندگانش شرک بورزند، اجر کارهائی که می کنند حبطخواهد شد.و اینها همانهایند که کتاب و حکم و نبوتشان دادیم، پس اگر قوم تو بقرآن و هدایت کفر بورزند مردمی دیگر را موکل بر آن کرده ایم، که هرگز بان کفر نمی ورزند.و آنان کسانی هستند که خدا هدایتشان کرده، پس بهدایتشان اقتداء کن).
بطوریکه ملاحظه می کنید، در این آیات برای جمع کثیری از انبیاء، اهتداء بحق را اثبات کرده، ولی هدایت دیگرانرا بحق، اثبات نکرده، و در آن سکوت کرده است.
و از سیاق این آیات بطوریکه ملاحظه می کنید بر می آید: که هدایت انبیاء ع چیزیست که وضع آن تغییر و تخلف نمی پذیرد و این هدایت بعد از رسول خدا(ص)هم، همچنان در امتش هست، و از میانه امتش برداشته نمی شود، بلکه در میانه امت او آنانکه از ذریه ابراهیم ع هستند، همواره این هدایت را در اختیار دارند، چون از آیه شریفه: (و اذ قال ابراهیم لابیه و قومه اننی براء مما تعبدون، الا الذی فطرنی فانه سیهدین، و جعلها کلمة باقیة فی عقبه، لعلهم یرجعون، و چون ابراهیم بپدرش و قومش گفت: من از آنچه شما می پرستید بیزارم، تنها آن کس رامی پرستم که مرا بیافرید، و بزودی هدایت می کند، و خداوند آن هدایت را کلمه ای باقی در عقب ابراهیم قرار داد، باشد که بسوی خدا باز گردند). (1) ، بر میاید که ابراهیم دو مطلب را اعلام کرد، یکی بیزاریش را از بت پرستی در آن حال، و یکی داشتن آن هدایت را در آینده.
و این هدایت، هدایت به امر خداست، و هدایت حق است، نه هدایت بمعنای راهنمائی، که سر و کارش با نظر و اعتبار است، چون ابراهیم ع در آن ساعت که این سخن را می گفت هدایت بمعنای راهنمائی را دارا بود، چون داشت از بت پرستی بیزاری می جست، و یکتاپرستی خود را اعلام می کرد، پس آن هدایتی که خدا خبر داد بزودی بوی می دهد، هدایتی دیگر است.
و خدا هم خبر داد که هدایت باین معنا را کلمه ای باقی در دودمان او قرار می دهد.و این مورد یکی از مواردی است که قرآن کریم لفظ کلمه را بر یک حقیقت خارجی اطلاق کرده، نه برسخن، همچنانکه آیه: (و الزمهم کلمة التقوی و کانوا احق بها، کلمه تقوی را لازم لا ینفک آنان کرد،
............................................ 1 - سوره زخرف آیه 28
صفحه : 418
و ایشان از سایرین سزاوارتر بدان بودند) (1) ، مورد دوم این اطلاق است.
از آنچه گذشت این معنا روشن گردید، که امامت بعد از ابراهیم در فرزندان او خواهد بود، و جمله: (خدایا در ذریه ام نیز بگذار، فرمود، عهد من به ستمکاران نمی رسد)هم اشاره ای بدین معنا دارد، چون ابراهیم از خدا خواست تا امامت را در بعضی از ذریه اش قرار دهد، نه در همه، وجوابش داده شد که در همین بعض هم به ستمگران از فرزندانش نمی رسد، و پر واضح است که همه فرزندان ابراهیم و نسل وی ستمگر نبوده اند، تا نرسیدن عهد به ستمگران معنایش این باشدکه هیچ یک از فرزندان ابراهیم عهد امامت را نائل نشوند، پس این پاسخی که خداوندبه درخواست او داد، در حقیقت اجابت او بوده، اما با بیان اینکه امامت عهدی است، و عهد خدای تعالی به ستمگران نمی رسد.
(لا ینال عهدی الظالمین)الخ، در این تعبیر اشاره ای است به اینکه ستمگران در نهایت درجه دوری از ساحت عهد الهی هستند، پس این جمله استعاره ای است بکنایه.
بحث روایتی روایتی در باره مقاماتی که جناب ابراهیم(ع)به ترتیب بدست آورد
مرحوم کلینی در کافی از امام صادق ع روایت کرده که فرمود: خدای عز و جل ابراهیم را قبل از آنکه نبی خود بگیرد، بنده خود گرفت، و خدای تعالی قبل از آنکه او را رسول خود بگیرد، نبی خود گرفت، و خدای تعالی قبل از آنکه او را خلیل خود قرار دهد، رسول خودش کرد، و نیز قبل از آنکه امامش کند، خلیلش کرد، چون بحکم آیه: (انی جاعلک للناس اماما).
ابراهیم بعد از آنکه خالص در عبودیت، و سپس دارای نبوت، آنگاه رسالت، و در آخر خلت شده بود، تازه خدا او را امام کرد، و از اینکه از خدا خواست تا این مقام را در ذریه اش نیز قرار دهد، معلوم می شود که این مقام در نظرش بسیار عظیم آمده، و خدا هم در پاسخش فرموده: که هر کسی لایق این مقام نیست، آنگاه امام صادق ع در تفسیر جمله: (لا ینال عهدی الظالمین)فرمود: (هیچوقت سفیه، امام پرهیزکاران نمی شود). (2) مؤلف: این معنا بطریقی دیگر نیز از آنجناب، و باز بطریق دیگر از امام باقر ع نقل شده، که شیخ مفید، همان را از امام صادق ع روایت کرده است. (3)
............................................ 1 - سوره فتح آیه 26 2 - اصول کافی ج 1 ص 175 حدیث 2 و ص 174 حدیث 1 و حدیث 4 از ص 175 3 - تفسیر برهان ج 1 ص 151 حدیث 10
صفحه : 419
و اینکه فرمود: (خداوند ابراهیم را قبل از آنکه نبی خود کند بنده خود کرد)تا آخر، این معنا را از آیه و لقد آتینا ابراهیم رشده من قبل، و کنا به عالمین - تا جمله - من الشاهدین) (1) استفاده فرموده، چون این آیه می رساند: خدای تعالی قبل از آنکه او را نبی خود کند، در همان ابتداء امردارای رشد کرد، و رشد، همان عبودیت است.
این نکته را هم باید دانست که، اینکه خدا کسی را بنده خود بگیرد، غیر از این است که کسی خودش بنده خدا باشد، برای اینکه بنده بودن چیزی نیست که اختصاص بکسی داشته باشد، بلکه لازمه ایجاد و خلقت است، هر موجودی که دارای فهم و شعور باشد، همینکه تشخیص بدهدکه مخلوق است تشخیص میدهد که بنده است این چیزی نیست که اتخاذ و جعل بر دارد، و خداونددر باره کسی بفرماید: من فلانی را بنده خود اتخاذ کردم، یا او را بنده قرار دادم، بندگی باین معناعبارتست از اینکه موجود، هستیش مملوک برای رب خود باشد، مخلوق و مصنوع او باشد، حال چه اینکه این موجود در صورتیکه انسان باشد در زندگیش بمقتضای مملوکیت ذاتی خود رفتاربکند، و تسلیم در برابر ربوبیت رب عزیز خود باشد، یا آنکه از رسم عبودیت خارج بوده باشد، و به لوازم آن عمل نکند، بالاخره آسمان برود یا زمین، بنده و مخلوق است، همچنانکه خدای تعالی دراین باره فرموده: (ان کل من فی السموات و الارض الا اتی الرحمن عبدا: هیچ کس در آسمانها وزمین نیست، مگر آنکه بحال بندگی نزد خدای رحمان می آید). (2) گو اینکه در صورتیکه بر طبق رسوم عبودیت، و بمقتضای سنت های بردگی عمل نکند، ودر عوض پلنگ دماغی و طغیان بورزد، از نظر نتیجه می توان گفت که او بنده خدا نیست، چون بنده بان کسی می گویند که تسلیم در برابر مالکش باشد، و زمام تدبیر امور خود را بدست او بداند، پس جا دارد که تنها کسانی را بنده بنامیم که علاوه بر عبودیت ذاتیش، عملا هم بنده باشد، و بنده حقیقی چنین کسی است، که خدا هم در باره او می فرماید: (و عباد الرحمن، الذین یمشون علی الارض هونا، بندگان رحمان کسانی هستند که در زمین با تواضع و ذلت قدم بر میدارند)الخ. (3) و بنا بر این اگر کسی باشد که علاوه بر بندگی ذاتی و عملیش، خدا هم او را بنده خوداتخاذ کرده باشد، یعنی بندگی او را پذیرفته باشد، و با ربوبیتش بوی اقبال کرده باشد، که معنای ولایت خدائی هم، همین است در نتیجه او خودش متولی و عهده دار امور او می شود، آنطور که یک مالک امور بنده خود را به عهده دارد.
و عبودیت، خود کلید ولایت خدائی است، همچنانکه کلام ابراهیم هم که گفت: (ان ولیی الله
............................................ 1 - سوره انبیاء آیه 51 2 - سوره مریم آیه 93 3 - سوره فرقان آیه 63
صفحه : 420
الذی نزل الکتاب، و هو یتولی الصالحین، بدرستی سرپرست من خدائی است که کتاب نازل کرده، و سرپرستی صالحان را یعنی آنانکه شایستگی ولایت او را دارند، بعهده خود گرفته). (1) و خدای تعالی رسول اسلام را هم در آیات قرآنش بنام عبد نامیده، و فرموده(الذی انزل علی عبده الکتاب، خدائی که بر بنده اش این کتاب را نازل کرد) (2) ، و نیز فرموده: (ینزل علی عبده آیات بینات، آیاتی روشن بر بنده اش نازل می کند)، (3) ، و نیز فرموده: (قام عبد الله یدعوه، بنده خدابرخاست تا او را بخواند) (4) پس روشن شد که اتخاذ عبودیت همان ولایت و سرپرستی کردن عبداست.
فرق بین"نبی"و"رسول"و اینکه امام ع فرمود: (و خداوند قبل از آنکه او را رسول بگیرد نبی گرفت)، دلالت دارد بر اینکه میانه رسول و نبی فرق است، و فرق آندو بطوریکه از روایات ائمه اهل بیت ع بر می آید این است که نبی کسی است که در خواب واسطه وحی را می بیند، و وحی را میگیرد، ولی رسول کسی است که فرشته حامل وحی را در بیداری می بیند، و با او صحبت می کند.و آنچه از داستانهای ابراهیم بر می آید، این است که مقاماتی که آنجناب بدست آورده، بهمین ترتیبی بوده که در این روایت آمده، یعنی نخست مقام عبودیت، و سپس نبوت، و بعدرسالت، آنگاه خلت، و در آخر امامت بوده، اینک آیاتی که این، ترتیب از آنها استفاده می شود ازنظر خواننده می گذرد.
(و اذکر فی الکتاب ابراهیم، انه کان صدیقا نبیا اذ قال لابیه یا ابت!لم تعبد ما لا یسمع و لایبصر و لا یغنی عنک شیئا؟). (5) از این آیه بر می آید، آنروز که ابراهیم این اعتراض را به پدر خودمیکرد، که چرا چیزی می پرستی، که نه می شنود، و نه می بیند، و نه دردی از تو دوا میکند؟نبی بوده - و این آیه آنچه را که ابراهیم در آغاز ورودش در میانه قوم گفت، تصدیق میکند، آنروز گفت: (اننی براء مما تعبدون، الا الذی فطرنی فانه سیهدین، من از آنچه شما میپرستید بیزارم، تنها کسی را می پرستم که مرا بیافرید، و بزودی هدایتم می کند). (6) (و لقد جاءت رسلنا ابراهیم بالبشری، قالوا: سلاما، قال: سلام).این آیه راجع به آمدن فرشته نزد ابراهیم است که او را بشارت دادند به صاحب فرزند شدن، و خبر دادند که برای نزول عذاب بر قوم لوط آمده اند، و این داستان در اواخر عمر ابراهیم، و سنین پیری او و بعد از جدائی از پدر و قومش اتفاق افتاده، که در آن، ملائکه خدا را در بیداری دیده، و با آنان صحبت کرده
............................................ 1 - سوره اعراف آیه 196 2 - سوره کهف آیه 1 3 - سوره حدید آیه 9 4 - سوره جن آیه 19 5 - سوره مریم آیه 41 - 42 6 - سوره زخرف آیه 27
صفحه : 421
است. (1) و اینکه امام(ع)فرمود: (خدا ابراهیم را قبل از آنکه خلیل و دوست خود قرار دهد رسول خود قرار داد)، آنرا از آیه: (و اتبع ملة ابراهیم حنیفا، و اتخذ الله ابراهیم خلیلا، ملت ابراهیم را که حنیف است پیروی کند، و خدا ابراهیم را خلیل بگرفت). (2) استفاده کرده، چون از ظاهرش برمی آید اگر خدا او را خلیل خود گرفت برای خاطر این ملت حنفیه ایکه وی به امر پروردگارش تشریع کرد، بگرفت چون مقام آیه مقام بیان شرافت و ارج کیش حنیف ابراهیم است، که به خاطرشرافت آن کیش، ابراهیم بمقام خلت مشرف گردید.
معنی"خلیل"و فرق آن با"صدیق"و کلمه خلیل از نظر مصداق، خصوصی تر از کلمه: (صدیق)است.چون دو نفر دوست همین که در دوستی و رفاقت صادق باشند، کلمه صدیق بر آندو صادق است، ولی باین مقدار آندورا خلیل نمی گویند، بلکه وقتی یکی از آندو را خلیل دیگری می نامند، که حوائج خود را جز باونگوید، چون خلت بمعنای فقر و حاجت است.
و اینکه فرمود: (خدای تعالی ابراهیم را قبل از آنکه امام بگیرد، خلیل خود گرفت)الخ، معنایش از بیان گذشته، روشن گردید.
و اینکه فرمود: (سفیه، امام مردم با تقوی نمی شود)، اشاره است بایه شریفه: (و من یرغب عن ملة ابراهیم الا من سفه نفسه، و لقد اصطفیناه فی الدنیا، و انه فی الاخرة لمن الصالحین اذ قال: له ربه اسلم، قال: اسلمت لرب العالمین، آنکس که از ملت و کیش ابراهیم روی بگرداند، خود راسفیه کرده است، که ما او را در دنیا برگزیدیم، و او در آخرت از صالحان است، چون پروردگارش به او گفت: تسلیم شو، گفت: برای رب العالمین تسلیم هستم). (3) خدای سبحان اعراض از کیش ابراهیم را که نوعی ظلم است سفاهت خوانده و در مقابل آن، اصطفاء را ذکر کرده، آنگاه آنرا با سلام تفسیر کرده، و استفاده این نکته از جمله: (اذ قال له ربه اسلم، الخ، محتاج بدقت است، آنگاه اسلام و تقوی را یکی، و یا بمنزله یک چیز دانسته وفرموده: (اتقوا الله حق تقاته، و لا تموتن الا و انتم مسلمون، از خدا بپرهیزید حق پرهیز کردن، وزنهار، نمیرید مگر آنکه در حال اسلام باشید). (4) دقت فرمائید.
چند روایت در ذیل آیه شریفه - 124و از شیخ مفید از درست و هشام از ائمه ع روایت شده، که فرمودند: ابراهیم نبی بود، ولی امام نبود، تا آنکه خدای تعالی فرمود: (انی جاعلک للناس اماما، قال و من ذریتی)خدای تعالی در پاسخ درخواستش فرمود: (لا ینال عهدی الظالمین)، و معلوم است کسی که بتی،
............................................ 1 - سوره هود آیه 69 2 - سوره نساء آیه 125 3 - سوره بقره آیه 130 - 131 4 - سوره آل عمران آیه 102
صفحه : 422
و یا وثنی، و یا مجسمه ای بپرستد، امام نمی شود. (1) مؤلف: معنای این حدیث از آنچه گذشت روشن شد.
مرحوم شیخ طوسی در امالی با ذکر سند و ابن مغازلی، در مناقب، بدون ذکر سند از ابن مسعودروایت کرده، که گفت: رسول خدا(ص)در تفسیر آیه ای که حکایت کلام خدا به ابراهیم است، فرمود: کسیکه بجای سجده برای من، برای بتی سجده کند، من او را امام نمیکنم، آنگاه رسول خدا(ص)فرمود: این دعوت ابراهیم در من و برادرم علی که هیچیک هرگز برای بتی سجده نکردیم منتهی شد. (2) مؤلف: و این روایت از روایاتی است که دلالت بر امامت رسول خدا(ص)دارد.
و در تفسیر الدر المنثور است که وکیع، و ابن مردویه از علی بن ابیطالب ع ازرسول خدا(ص)روایت کرده، که در تفسیر جمله: (لا ینال عهدی الظالمین)فرمود: اطاعت خداجز در کار نیک صورت نمی گیرد. (3) و نیز در تفسیر الدر المنثور است که عبد بن حمید، از عمران بن حصین، روایت کرده که گفت: از رسول خدا(ص)شنیدم می فرمود: اطاعت هیچ مخلوقی در نافرمانی خدا مشروع نیست. (4) مؤلف: معنای این حدیث از آنچه گذشت روشن است.
و در تفسیر عیاشی به سندهائی چند از صفوان جمال روایت کرده که گفت: ما در مکه بودیم، در آنجا گفتگو از آیه: (و اذ ابتلی ابراهیم ربه بکلمات فاتمهن)به میان آمد فرمود: خدا آن رابا محمد و علی و امامان از فرزندان علی تمام کرد، آنجا که فرمود: (ذریة بعضها من بعض، و الله سمیع علیم، ذریه ای که بعضی از بعض دیگرند، و خدا شنوا و دانا است).
مؤلف: این روایت آیه شریفه را بر این مبنا معنا کرده، که مراد به لفظ(کلمه)امامت باشد، همچنانکه در آیه: (فانه سیهدین، نیز باین معنا تفسیر شده است. (6) و بنا بر این معنای آیه این می شود: چون خدای تعالی ابراهیم را بکلماتیکه عبارت بود ازامامت خودش، و امامت اسحاق، و ذریه او بیازمود، و آن کلمات را با امامت محمد و امامان از اهل بیت او که از دودمان اسماعیل هستند تمام کرد، آنگاه این معنا را با جمله: (انی جاعلک للناس اماما)تا آخر آیه روشن ساخت.
............................................ 1 - تفسیر برهان ج 1 ص 151 حدیث 11 2 - امالی الطوسی ج 1 ص 388 و تفسیر برهان ج 1 ص 151 حدیث 4 3 - تفسیر الدر المنثور ج 1 ص 118 4 - تفسیر الدر المنثور ج 1 ص 118 5 - سوره زخرف آیه 26 - 28 6 - عیاشی ج 1 ص 57 حدیث 88