چگونه از سیاهچاله جمعیتی خارج شویم

 بررسی زمینه های تاریخی روند رشد جمعیت در ایران، بیانگر این است که روند کاهش رشد جمعیت و باروری از دهه  70 خورشیدی آغاز شده و در دهه 80 نیز این روند کاهشی تداوم داشته است.

کاهش سریع نرخ باروری از 6.5 فرزند به ازای هر زن به طور متوسط در دهه 60 به حدود 1.8 فرزند به ازای هر زن در سال 1390 و افزایش جزئی آن تا حدود 2 فرزند به ازای هر زن در پنج سال منتهی به سرشماری 1395 و سپس کاهش آن به حدود 1.6 فرزند به ازای هر زن در سال 1402 در طول تاریخ کشور بی سابقه است.

به گزارش ایرنا، مطالعات انجام شده در مورد آینده تحولات باروری در ایران، نشان می دهد، افراد متولد شده در دهه های 60 و 70 (اوج تولدهای دهه های اخیر) به تدریج از مرحله ازدواج و فرزندآوری عبور می‌کنند و به اصطلاح توان درونی جمعیت، در حال کم شدن است و به احتمال زیاد، با استمرار وضع موجود انتظار می رود نرخ باروری، در کمتر از حد جایگزینی تثبیت شود.

همچنین متوسط نرخ رشد جمعیت نیز از 3.7 درصد در فاصله سال های 1355 تا 1365 به 1.24 درصد در فاصله سال‌های 1390 تا 1395 و نرخ رشد طبیعی جمعیت در سال 1402 به حدود 0.7 درصد رسیده است.

با توجه به اینکه نرخ باروری کماکان کمتر از نرخ مورد نیاز برای جایگزینی جمعیت است، مطابق با پیش بینی‌های مرکز آمار ایران و منابع بین المللی، انتظار می‌رود، در سال‌های آینده با کاهش بیشتر نرخ رشد جمعیت مواجه شویم.

مطابق با پیش بینی های مرکز آمار ایران و منابع بین المللی، انتظار می‌رود، در سال‌های آینده با کاهش بیشتر نرخ رشد جمعیت مواجه شویم.

بر اساس گزارشی که مرکز تحقیقات جمعیت کشور تهیه کرده است، اکنون جمعیت ایران همانند بسیاری از کشورهای در حال توسعه، به دنبال کاهش مداوم و مستمر باروری و افزایش امید زندگی، در نتیجه پیشرفت های پزشکی و بهبود شرایط بهداشتی، تغییرات اساسی و مهمی را در ساختار سنی خود تجربه می کند.

پیامد این وضعیت، منجر به این شده که کشور ایران مرحله انتقال ساختار سنی از جوانی به میانسالی را تجربه کرده و در آستانه سالخوردگی جمعیت قرار گیرد؛ بنابراین می توان پیش بینی کرد که در صورت تداوم تحولات فوق، در سه دهه آینده یک جامعه کاملا سالخورده داشته باشیم.

اهمیت مباحث جمعیت شناختی، در سیاست های کلی جمعیت، خانواده و نقشه مهندسی فرهنگی کشور، ضرورت رصد مداوم شاخص های جمعیتی و تحولات آن را دو چندان می کند. به همین خاطر از هنگام تصویب سیاست های جمعیتی در شورای عالی انقلاب فرهنگی و ابلاغ سیاست های کلی جمعیت و تصویب قانون حمایت از خانواده و جوانی جمعیت این موضوع در کانون توجه و اهتمام بوده است.

شناخت ویژگی های جمعیت، همچون تعداد جمعیت، رشد جمعیت، باروری و آینده آن، تعداد ازدواج ها، تراکم، توزیع جغرافیایی، ساختار سنی و جنسی، نحوه مهاجرت و جابجایی فیزیکی یا طبیعی آن، از مؤلفه های مهم سیاستگذاری و برنامه ریزی‌های اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی است.

ماهیت رصد، استفاده از منابع مختلف آماری را اجتناب ناپذیر می کند، برای همین منظور در این بررسی از نتایج سرشماری عمومی نفوس و مسکن وآمارهای سازمان ثبت احوال کشور در سال های مختلف استفاده شد. در مورد آمارهای بین المللی نیز سعی شد، از معتبرترین و جدیدترین داده ها استفاده شود.

در این بررسی سعی شده است به برخی از ویژگی‌ها و شاخص‌های جمعیتی مانند تعداد جمعیت، رشد، جمعیت، باروری و آینده آن، ساختار سنی و ازدواج و طلاق پرداخته شود.

یکی از دلایل مهم کاهش تعداد فرزندان اول و دوم به موضوع تغییر ساختار سنی جمعیت مرتبط است؛ به لحاظ اینکه جمعیت متولد شده در دهه های 60 و ‌70 (اوج تولدهای دهه های اخیر) به تدریج از مرحله ازدواج و فرزندآوری عبور می‌کنند و به اصطلاح توان درونی جمعیت، در حال کم شدن است.

به عبارت دیگر، این یک حقیقت انکارناپذیر است که تعداد موالید به میزان قابل ملاحظه ای تحت تأثیر نوسانات تعداد زنان در سن باروری است. یکی دیگر از علل مهم آن به تحرک اجتماعی صعودی افراد بخصوص افزایش سطح تحصیلات زنان مرتبط است، عبارت دیگر، باعث شده که هزینه فرصت فرزندآوری زنان تحصیلکرده، آنقدر بزرگ شود که آنان تمایلی نداشته باشند که کار خود را رها کنند و به فرزندآوری و تربیت فرزند بپردازند.

کارشناسان حوزه جمعیت بر این باورند ضروری است پس از ارزیابی اجرای قانون حمایت از خانواده و جوانی جمعیت، ابعاد مختلف این مساله مورد واکاوی بیشتری قرار گیرد؛ در غیر این صورت به احتمال زیاد، انتظار می‌رود تعداد تولدها با شیب (کم) و معنادار کاهش یابد و نرخ باروری، در کمتر از حد جایگزینی تثبیت شود.

در خصوص تعداد ولادت‌های ثبت شده کشور بر حسب ترتیب تولد فرزندان، شواهد آماری نشان می‌دهد تولد فرزند سوم، چهارم، پنجم و بیشتر در سال 1402 نسبت به سال‌های 1400 و 1401 افزایش نسبی داشته است.

شواهد آماری نشان می‌دهد تولد فرزند سوم، چهارم فرزند پنجم و بیشتر در سال 1402 نسبت به سال‌های 1400و 1401 افزایش نسبی داشته است.یکی از علل افزایش نسبی می تواند به اجرایی شدن مشوق‌های متعدد درنظر گرفته شده در مواد مختلف مرتبط با قانون حمایت از خانواده و جوانی جمعیت مرتبط باشد.

با ملاحظات نظری و شواهد تجربی استنباط می شود که روند تغییرات جمعیتی در آینده تدریجی خواهد بود. بنابراین، مسیر و روند تغییرات جمعیتی می‌تواند ارزیابی‌ها و دیدگاه‌ها در رابطه با اثرگذاری سیاست‌های جمعیتی را، دست کم در کوتاه مدت، تحت الشعاع قرار دهد؛ تا زمانی که نرخ باروری کمتر از حد جایگزینی باشد، پیش‌بینی می‌شود در سال های آینده با کاهش بیشتر نرخ رشد جمعیت مواجه باشیم.

مطلوب نبودن این اتفاق ناظر بر این است که هر وقت نرخ رشد جمعیت کاهش پیدا کند، درصد جمعیت سالخورده‌ها زیاد و افراد در معرض کار کم می‌شوند.

برآوردهای مرکز آمار ایران بر مبنای اطلاعات سازمان ثبت احوال نشان می دهد، میزان باروری کل ایران (برای جمعیت ایرانی) در سال های 1396 و ١٣٩٧ و ١٣٩٨، ١٣٩٩ و 1400 به ترتیب برابر ٢.٠٩، ١.٩5، ١.٧٤، ١.65 و 1.61 فرزند به ازای هر زن بوده و در سال های 1401 و 1402 نرخ باروری در حدود 1.6 تثبیت شده است.

تمام استان‌های کشور کاهش میزان باروری کل را در سال‌های اخیر تجربه کرده‌اند، به طوریکه کاهش میزان باروری در اقصی نقاط ایران به مساله‌ای فراگیر تبدیل شده است. در همین رابطه نتایج بررسی‌های صورت گرفته بر مبنای اطلاعات سازمان ثبت احوال کشور نشان می‌دهد که 3 استان باروری بیشتر از سطح جانشینی، 12 استان باروری کمتر از سطح جانشینی یعنی ٢.1 تا ١.5 فرزند داشته و 16 استان، باروری پایین (کمتر از ١.5) و بسیار پایین (کمتر از ١.٣) را در سال 1402 تجربه کرده‌اند (جدول 5). همچنین 15 استان با افزایش نرخ باروری در سال 1402 نسبت به سال 1401 مواجه شده‌اند.

لیلا برزین کارشناس خانواده اظهار کرد: بهترین راه برای خارج شدن از سیاهچاله جمعیتی تلاش برای ازدواج دهه های 60 و هفتاد است که به زودی از چرخه زاد و ولد خارج می شوند.

برزین معتقد است در آموزش و پرورش باید با تغییرات اساسی در مباحث درسی موضوع خانواده و تشکیل خانواده در اولویت قرار گیرد تا دختران و پسران جوان راحت تر برای آینده خود و فرزند داشتن تلاش کنند.

وی بیان داشت: ناآگاهی از وضعیت جسمانی در دختران موجب می شود که آنان ازدواج و فرزندآوری را به تاخیر بیندازند و به راحتی شانس مادر شدن را از دست بدهند.

این کارشناس خانواده تصریح کرد: موضوع ازدواج موضوع دولتی نیست و دولت تنها باید تسهیلات مناسب را در حوزه ازدواج و مسکن فراهم کند و این جامعه و خانواده ها هستند که باید با حمایت های خود و معرفی دختران و پسران برای ازدواج زمینه این امر مقدس را فراهم کنند.

برزین تاکید کرد: به جای اینکه دست روی دست بگذاریم تا دولت ها برای جوانان کاری انجام دهند، هر فرد بالغ از خود بپرسد در طول زندگی خود، چند دختر و پسر را برای ازدواج به هم معرفی کرده است که اکنون توقع دارد در سیاهچاله جمعیتی نباشیم ؟