ریشه تاریخى نظام برده دارى

براى این که سر این برخورد و تلقى قانونى اسلام را دریابیم لازم است کمى به ریشه تاریخى آن رجوع کنیم .
نظام برده فروشى و برده دارى یک نظام اجتماعى و اقتصادى بین المللى بود که به شهادت تاریخ پایگاه اصلى آن سرزمین روم و امپراطورى قدرتمند آن بود. آنها در سایه اقتدار فراوانشان ، با لشکرکشى و تعدى به سایر ملل و اقوام ، انسان ها را به بردگى کشیده و منفعت اقتصادى زیادى را با بهره کشى و بیگارى از این برده ها و یا احیانا از محل خرید و فروش آنها نصیب خود مى کردند؛ و شاهد آن هم حضور بیشمار نژاد سیاه در قاره اروپا و آمریکا است که همه به همان شیوه استبداد و بردگى از آفریقا به قاره هاى دیگر انتقال یافتند و مهم تر از آن ، شیوه رفتار با این طبقه بود.
به شهادت تاریخ ‌نگاران خودشان این بردگان را در عداد انسان و بشر نمى دانستند، بلکه براى آنان مانند کالا بودند.
براى بهره کشى بیشتر از آنان از تازیانه ، شلاق و انواع شکنجه ها استفاده مى کردند و ایذا و آزار بردگان امرى بسیار متعارف و معمول بود. بردگان جیره غذایى داشتند؛ آن هم در حدى که از مرگ نجات پیدا کنند و یا اگر بیشتر به آنها مى دادند براى این بود که بیشتر از آنها بهره ببرند.
هنوز هم بقایاى آن تفکر در غرب متمدن و جنگ حیوانات مثل گاوها و یا خروس ها متداول است و مى بینیم که براى تفریح و لذت بردن حیوانات را به جان یکدیگر مى اندازند. به همین صورت ، بردگان ، آن انسان هاى مظلوم را هم به جان هم مى انداختند و از این که آنها براى دفاع از خود یکدیگر را مى کشتند، لذت مى بردند و همین شرایط با کمى اختلاف در ایران ، هند و قبایل عرب نیز حاکم بود و صاحبان قدرت و ثروت با این همه بهره ورى حاضر نمى شدند به سهولت و راحتى از چنین امتیاز و سرمایه بى پایان و معدن بى انتهایى صرف نظر کنند؛ به خصوص که درباره زن ها علاوه بر منافعى که گفتیم امکان بهره مندى هاى دیگر هم وجود داشت . در چنین شرایط و با چنین سوابق تاریخى که ذکر شد دین مقدس اسلام قدم به میدان نهاد و براى برابرى و عدم تفاوت میان انسانها همت گماشت ؛ و خداوند فرمود:
یا اءَیُّهَا النَّاس انَّا خَلَقناکم من ذکر و اُنثى و جعلناکم شعوبا و قبائل لتعارفوا انَّ اَکرَمَکُم عند اللَّه اَتقاکُم ⁽⁶⁾.
((اى انسان ها! ما شما را از یک مرد و زن آفریدیم و از طوایف و شعب مختلف قرار دادیم تا یکدیگر را بشناسید؛ شریف ترین و ارزشمندترین شما نزد خداوند باتقواترین شما است )).
به هر حال ، تصور این که انسان هایى در بردگى انسان هاى دیگر زندگى کنند، رنج آور و آزاردهنده است ؛ ولى این تصویر و نتیجه اى است که امروز بعد از گذشت بیش از یک قرن از الغاى این نظام براى ما حاصل شده است . و از طرف دیگر انسان ها نسبت به سنت هاى حاکم بر اجتماع خود به طور تدریجى تکامل پیدا مى کنند. با سیر تاریخى و گذشت زمان ، سنن حاکم در میان آنها به سوى کمال مى رود و مى توانیم به طور قطع بگوییم : این تصویرى که امروز براى ما حاصل شده است ، یقینا در چهارده قرن قبل وجود نداشته است ؛ حتى شاید خود بردگان هم بردگى خود را امرى پذیرفته شده تلقى مى کردند و از این گذشته ، نه تنها این موضوع ، که بسیارى از موضوعاتى که ما امروزه قبح عقلى یا شرعى آنها را درک مى کنیم ، استهجان عرَضى دارد با این که از نظر قانونى ممنوعیت دارد، روزگاران گذشته چنین نبوده است .
شاید انسان هاى نادرى هم بوده اند که در همان زمان با ادراک فطرى خود از آن سنن حاکم ، احساس تنفر مى کردند و هیچ یک از این امور قبیح را انجام نمى دادند و از آنها پرهیز و پروا داشتند، گاهى در تاریخ نام این انسان هاى نادر ثبت شده است ؛ مثلا درباره جعفر بن ابى طالب مى گویند: او کسى بود که در همه عمرش ، حتى قبل از اسلام شراب نیاشامید و هنگامى که از او سؤ ال کردند، او گفت : من احساس مى کردم خوردن آنچه موجب مستى و سکر انسان مى شود، زائل کننده عقل و تفکر است ، و به واسطه آن انسان به کارهایى دست مى زند که در حال عادى هرگز حاضر نیست آن کارها را انجام بدهد. این روحیه ، براى افراد خاص ؛ آن هم به ندرت حاصل مى شود؛ چرا که عقل ، قبح امور را هنگامى درک مى کند که اجتماع سالم باشد و هوى و هوس و تمایلات نفسانى بر آن جامعه حاکم نباشد؛ وگرنه اگر فضا و سنن حاکم بر جامعه ، تمایلات و هواهاى نفسانى باشد ابزار ادراک از افراد آن جامعه گرفته مى شود؛ به نص ‍ روایتى که از حضرت امیرالمؤ منین علیه السالم نقل شده است :
انَّکَ اِن اَطَعتَ هَواکَ اَصَمَّکَ و اَعمَاک ⁽⁷⁾.
((اگر فرد یا جامعه اى پیرو هواهاى نفسانى شد، آن فرد یا جامعه نسبت به درک وقایع آفرینش ، کور و کر مى شود)).
یعنى آن جامعه قدرت دیدن ، شنیدن و اندیشیدن ندارد، بنابراین مى توانیم به طور قطع بگوییم که قبح و زشتى نظام برده دارى و بردگى انسان ها که امروز براى ما به صورت جدى مطرح و حل شده است و همه ، ناپسندى آن را احساس ‍ مى کنیم یقینا در گذشته چنین نبوده است .
اعلام تدریجى احکام در اسلام
نکته دیگر این که اساسا عده اى خواسته اند مساله نظام برده دارى و تایید آن را توسط شرع مقدس این گونه توجیه کنند که احکام دین به صورتى وضع شده است که امکان بازدهى داشته باشند و آثار مفید آن براى جامعه و فرد قابل وصول و دسترسى باشد؛ به این دلیل است که مى بینیم بعضى از موضوعات با این که در نهایت ، حکم حرمت قطعى و یا وجوب قطعى درباره آن اعلام شده ؛ یعنى آن موضوع از نظر شرع حرام و یا واجب اعلام شده ، اما در ابتدا داراى این حکم نبوده است . سابقه اعلام تدریجى احکام در دین مبین اسلام به چشم مى خورد؛ مثل موضوع شرب خمر و مسکرات . با توجه به این که مساله شرب خمر و مسکرات یک مساله بدیهى است و قبح آن از نظر احکام شرعى مسلم است ، اما به اعتقاد بسیارى از مفسران ابتدا این آیه شریفه نازل شده :
یسئلونَکَ عَنِ الخُمر و المَیسَر قُل فیهِمَا اِثم کَبیر و منافع للنَّاس و اَثمُهُما اءَکبَرُ من نَفعِهِما⁽⁸⁾.
((از تو درباره خمر و مایعات و قمار سوال مى کنند. بگو که اینها گناه دارد و براى انسان لغزش و خطا به ارمغان مى آورد و منافعى هم دارد؛ اما گناه و لغزش آنها بیشتر از منافعى است که بر آنها مترتب است )).
به این ترتیب ابتدا یک زمینه ذهنى براى حرمت خمر و قمار فراهم مى شود و بعد از مدتى نسبت به موضوع این گونه اعلام نظر مى شود:
یا ایُّها الَّذین آمنوا لا تقربوا اَلصَّلاة و اَنتُم سُکارى حتّى تَعلَموا ما تقولون ⁽⁹⁾.
((اى کسانى که ایمان آورده اید! در حال مستى به نماز نزدیک نشوید، تا بدانید چه مى گویید)).
مسلمان ها بعد از آشامیدن خمر، از نماز و حضور در مسجد منع مى شوند. در تعلیل این مساله مى گوید: نوشیدن خمر باعث مى شود که نفهمید چه مى گویید و بعد از گذشت زمان این آیه شریفه نازل مى شود:
یا ایها الذین آمنوا انَّما الخَمرُ و المَیسَرُ و الاَنصاب و الاَزلامُ رِجس من عمل الشَّیطان فاجتَنِبوه لعلَّکم تُفلِحون ⁽¹⁰⁾.
((اى کسانى که ایمان آورده اید! شراب و قمار و بتها و ازلام (نوعى بخت آزمایى )، پلید و از عمل شیطان است ، از آنها دورى کنید تا رستگار شوید)).
با تاءکید شدید و با کلمه حصر انَّما یعنى این است و جز این نیست ، از آن تعبیر به رجس مى کند. این شرب خمر و قمار یک امر پلیدى است و بعد نفس این عمل را به شیطان نسبت مى دهد.
بعد از این دو سه نکته ، صراحتا امر به اجتناب مى فرماید و در انتهاى آیه فلاح و رستگارى را مترتب بر ترک آشامیدن خمر مى داند و مى گوید: شاید رستگار شدید، و در آیه بعد مى فرماید:
انَّما یُریدُ الشَّیطان اَن یوقِعُ بینَکم العداوةَ و البَغضاءَ فى الخَمرِ و المَیسِرِ و یَصُدُّکُم عن ذکر اللَّه و عن اَلصَّلاة فهل انتم منتهون ⁽¹¹⁾.
((شیطان با این عمل شیطانى خود مى خواهد بین شما دشمنى و عداوت ایجاد کند و شما را از یاد خدا غافل کند و از نماز و ذکر الهى بازدارد)).
و بعد در آیه سوم همه مفاسد مترتب بر آن را بیان مى فرماید:
و اطیعوا اللَّه و اطیعوا الرَّسول و احذَروا فان تَوَلَّیتُم فاعلموا انَّما على رسولنا البلاغ المبین ⁽¹²⁾.
((شما موظفید فرمان خدا و پیامبر را اطاعت کنید و بترسید از فرمان شکنى ، اما توجه داشته باشید که اگر فرمان شکستید ضررى متوجه خدا و پیامبر نیست ، بلکه این ضرر به خود شما بازمى گردد)).
چنان که مشهود است بیان احکام به شیوه تدریجى ، امرى سابقه دار است و بعضى از علماى بزرگوار نیز در مذمت نظام بردگى و دفاع از شرع مقدس گفته اند که در شرع مبین ، لغو نظام برده دارى به تدریج صورت گرفته است .
بهتر است قبل از آن که نظر این عده از علما را مورد بحث قرار دهیم از زاویه دیگر به این موضوع نگاه کنیم و ببینیم اساسا منشاء برده دارى و مالکیت انسان ها از نظر حقوق اسلامى چیست ؟ و چگونه انسان مالک انسان دیگرى مى شود؟ چه عامل و انگیزه اى سبب مى شود که انسانى نسبت به انسان دیگر احساس تملک کند و خود را مالک او بداند؟
جنگ و جهاد در اسلام
از نظر حقوق اسلامى بردگى و مالکیت انسان ها فقط در غزوات و سرایا و جنگ هاى بین مسلمانان و کفار قابل بررسى است و سایر عوامل و ریشه ها مورد تایید شرع مقدس نیست . بنابراین براى روشن شدن این مطلب باید توضیح مختصرى درباره موضوع جنگ و جهاد در قوانین اسلامى داده شود.
ما یک جنگ تهاجمى یا به اصطلاح جهاد داریم به معنى خاص ، که به منظور اشاعه اسلام در میان همه انسان ها فرمان آن صادر مى شود؛ به عبارت دیگر خداوند متعال براى نجات انسان هاى دیگر از اسارت اندیشه هاى واهى و خرافى و بت پرستى و انسان پرستى و خلاصه ماده گرایى و الحاد در یک کلمه نجات انسان ها از مسیر انحراف ، آنان را ماءمور کرده تا از جان خود مایه بگذارند و کفار را دعوت به صلاح و فلاح کنند و اگر نپذیرفتند، به مجاهده و جنگ با آنها برخیزند این یک نوع جهاد است که به نظر اکثر قریب به اتفاق فقهاى شیعه ، در انحصار معصومین علیهم السلام قرار دارد.
نوع دوم از جنگ هایى که در آیین مقدس اسلام هست ، جنگ هاى دفاعى است ؛ یعنى هرگاه امت اسلامى در معرض ‍ حمله بیگانگان قرار بگیرد، به حکم عقل و تایید و تشویق شرع مقدس باید در مقابل تهاجم دیگران از خود دفاع کند.
این هم یک نوع از جنگ هاى اسلامى است .
نوع دیگرى از جنگ ، جنگ علیه بغات و سرکشان داخلى است که گروهى از جامعه اسلامى جدا مى شوند، شق عصاى مسلمین مى کنند و علیه امت واحده اسلامى سلاح تهیه مى کنند؛ در این حالت نیز واجب است براى حفظ امنیت اجتماعى در جامعه ، یک اقدام مسلحانه جدى علیه آنها صورت بگیرد. البته انواع دیگرى از جهاد را هم مى شود تصور کرد که تحت این عناوین سه گانه قابل درج است .