نقش تلقین در تربیت فرزند

یکى از روشهاى آموزشى ، القا و تلقین است . در مقابل نهى از تلقین زشتى و دروغ ، به تلقین خوبى ها و خیرات توصیه شده است . امام باقر علیه السلام مى فرمایند:
اتَّقُوا الکَذِبَ الصَّغیر منه و الکبیر فى کُلّ جِد و هزل ⁽⁵⁰⁴⁾.
((بپرهیزید از دروغ کوچک و بزرگ ، شوخى یا جدى - چرا که انس به دروغ کوچک جرات به دروغ هاى بزرگ را همراه دارد -)).
والدین ، معلم هاى نخست فرزند هستند و محیط خانه و منزل اولین مدرسه و آموزشگاه او است . طفل هم در آماده ترین دوران یادگیرى و تعلیم است ، اما گاهى پدر و مادر در محیط خانه از تاثیر رفتار خود بر فرزندان غفلت مى کنند.
سیره عملى والدین در زندگى خانوادگى ، اگر صحیح و سنجیده و بر اساس معیارها و موازین درست تربیتى باشد، در فرزند هم تاثیر تربیتى صحیح دارد.
برعکس اگر در سلوک با یکدیگر یا با دیگر اعضاى خانواده ، یا در رفتار با کودک خود، روش نامطلوبى را پیش گیرند، اثرات منفى آن در روح و روان کودک ماندگار خواهد بود؛ مثلا اگر کسى در بزند و پدر براى آسایش خود، مهمان را نپذیرد و به دروغ به فرزند بگوید بگو که پدرم خانه نیست ؛ این رفتار از همان آغاز بر روح مستعد کودک اثر منفى مى گذارد.
امام علیه السلام مى فرمایند: اگر مى خواهیم فرزندانمان را درست کنیم ، ابتدا باید خود را اصلاح کنیم و این قاعده استثنا ندارد.
مَن نَصَبَ نفسه للنَّاس اءِمَاما فَلیَبدَاء بِتَعلیم نفسِهِ قبل تعلیم غیره وَلیَکُن تَاءدیبُهُ بِسیرَتِهِ قَبلَ تَاءدیبِهِ بِلسانِهِ و مُعَلِّمُ نَفسِهِ و مُؤَدِّبُهَا اءَحَقُّ بِالاِجلال من مُعَلِّمِ النَّاس و مؤ دِّبِهم ⁽⁵⁰⁵⁾.
((کسى که خود را در مقام پیشوایى و امام مردم قرار مى دهد باید پیش از آن که به تعلیم دیگران بپردازد به تعلیم خویش ‍ پردازد؛ و باید از تادیب کردن او به عملش پیش از تادیب کردن به زبانش باشد. کسى که معلم و ادب کننده خویشتن است ؛ به احترام سزاوارتر از کسى است که معلم و مربى مردم است )).
قابل قبول نیست که پدرى در خانه دروغگویى ، بى ادبى ، عهدشکنى ، و ظلم و تعدى را سیره خود قرار دهد، اما از فرزندش توقع داشته باشد به او دروغ نگوید.
اگر پدر و مادر، داخل خانه به یکدیگر دروغ بگویند یا به دیگران دروغ بگویند، به فرزند قول بدهند و به آن وفا نکنند، خلف وعده کنند، کودک هم دروغگو تربیت خواهد شد و به وعده هایش بى توجه بود.
اگر پدر و مادر به یکدیگر یا به کودک خود ستم کنند، کودک هم با ستم خو خواهد گرفت و ظلم مدار تربیت خواهد شد. بنابراین ، عبارت بعدى رسول اکرم صلَّى اللَّه علیه و آله و سلم در روایت قبل ، این است که مى فرمایند: و لا یخرق به ؛ خرق ، در لغت معانى مختلفى دارد، آن معنایى که با فرمایش امام علیه السلام تناسب دارد، عملى است که حالت وحشت و دهشتى براى فرزند به وجود آورد که همیشه در محیط خانه ، مرعوب و وحشت زده باشد. این رفتار باعث مى شود کودک ، خجول و شرمسار تربیت شود. چنین کودکى همیشه در حال حیا، خجلت و ترس خواهد بود.
خلاصه کلام امام علیه السلام این است که اگر کودکى ترسو، خجالتى و منزوى تربیت شود، گناهش به گردن پدر است . پدر و مادر باید براى فرزند محیطى به وجود آورند که او از نظر روحى ، در ترس ، خوف یا خجلت و شرمسارى قرار نگیرد. باید محیط رشد و پرورش کودک را، فارغ از هرگونه هراس ، وحشت و انفعال روحى فراهم کنند.
بعضى از والدین ، به خصوص پدران ، چون خود را متولى و مدیر خانواده مى دانند، تصور مى کنند که باید با به وجود آوردن یک محیط ارعاب و ترس و توسل به ابزار خوف و وحشت ، سلامت زندگى را تامین کنند و هرگز براى وصل به هدف بسیار ارزشمند تعلیم و تربیت زحمت آموختن و یادگیرى مدیریت در خانه و تربیت فرزند را به خود نداده اند.
عجیب تر این است که بدون این که به کودک خود بیاموزند که کار خوب و بد کدام است ، از او توق دارند که خلاف نکند. آنچه مسلم است کودک باید ابتدا زشتى و نیکى را بشناسد، تا مرتکب بدى ها نشود و به خوبى ها عمل کند. این پدران بدون توجه به کوتاهى خود، به محض این که فرزندشان مرتکب خلافى شد، بدون تفکر در انتخاب بهترین روش ‍ تادیب ، به تادیب جسمى و ضرب و جرح مى پردازند؛ در حالى که در معارف ما این روش مطلقا ممنوع است . در روایتى آمده است :
قال : شَکَوتُ الَى اءَبى الحسن موسى علیه السلام اءِبنا لى ، فقال : لا تَضرِبهُ و اهجُرهُ و لا تَطُل ⁽⁵⁰⁶⁾.
((خدمت امام کاظم علیه السلام شرفیاب شدم و از فرزند خود نزد آن حضرت شکایت کردم . حضرت فرمودند: مبادا فرزندت را کتک بزنى . براى ادب کردن او مى توانى با او قهر کنى ؛ اما مراقب باش دوران قهر تو به طول نینجامد)).
در بعضى از روایات وارد شده است که فقط سه روز مى توانى قهر کنى ⁽⁵⁰⁷⁾.
البته این بستگى به سن کودک هم دارد؛ گاهى کودکى در سنین پایین و نوباوه است و شاید تحمل یک ساعت قهر کردن پدر را ندارد، اما همین مقدار قهر کردن او را متنبه مى کند و متوجه مى شود که عمل او، ناپسند بوده که موجب رنجش ‍ پدر شده است . در روایت دیگرى از امیرالمؤ منین علیه السلام وارد شده است که فرمودند:
فانَّ العاقلَ یَتَّعِظُ بِالآداب و البَهائِمَ لا تَتَّعِظُ الا بالضَّرب ⁽⁵⁰⁸⁾.
((حیوان است که موعظه در او اثر ندارد و فقط با کتک مى شود به کارى وادارش ساخت . اما انسان عاقل که خداوند به او نیروى عقل عنایت کرده ، هرگز نیاز به تنبیه ، زور و خشونت ندارد)).
نیروى عقل ، ملکه اى در انسان که باید آن را با آداب صحیح شکوفا کرد. حال اگر پدرى به جاى توسه به روش هاى صحیح ، به زدن فرزند اقدام کند، در اصل به تحقیر و خوار کردن او همت گماشته است . این کار، ایذا و حرام است و اگر به حد دیه برسد باید دیه را به کودک بپردازد. رعب و وحشت براى کودک دو عارضه در پى دارد:
الف ) موجب طغیان و تجرى کودک مى شود و به محض این که رشد کرد و پا از محیط خانه بیرون گذاشت ، در اجتماع و در برابر خطاهاى دیگران ، همان روش پدر را به کار خواهد گرفت . یعنى او در مقابل خلاف همبازى اش ، دست به کتک دراز خواهد کرد، اما اگر پدر او در محیط خانه و به هنگام خطا با لبخند، نصیحت و ارشاد و یا در نهایت با قهر کردن با او مواجه شد، وى هم در مواجهه با خطاهاى دیگران همین کار را خواهد کرد و این طبیعى است که جامعه پذیراى خشونت نیست و اگر فردى به چنین روش هایى روى آورد، او را عنصر نامطلوبى شناخته که به مرور زمان اجتماع او را تربیت خواهد کرد.
ب ) یا این که اساسا کودکى که پدر و مادر با او این گونه برخورد کرده اند و در مقابل هر خطایى او را تحقیر کرده ، کتک زده و یا با او قهر مى کرده اند و او را مورد بى مهرى و بى اعتنایى قرار داده اند، عنصرى جبون و ترسو تربیت خواهد شد که با هر خطایى ، ترس و جبن سراسر وجودش را فرا خواهد گرفت . حتى اگر کار خوب هم انجام دهد، جرات اظهار کردن آن را نخواهد داشت که این دو عارضه مذموم است و همین عوامل است که موجب عقوق والدین مى شود.
امام صادق علیه السلام مى فرمایند:
انَّ اللَّه لَیُفلِحُ بفَلاح الرَّجل المؤ من ولَدَهُ و ولدَهُ ولدِهِ⁽⁵⁰⁹⁾.
((خداوند با رستگارى و سعادت یک مؤ من ، رستگارى و سعادت فرزند او و فرزندان فرزند او را هم تاءمین مى کند)).
فقط راز رستگارى و سعادت در این جا رستگارى و سعادت تکوینى نیست . این طور نیست که اگر پدرى خوب بود، بچه هایش هم به طور تکوینى همه خوب مى شوند. معنى فرمایش امام علیه السلام این است که روش و شیوه تربیتى یک پدر خوب ، سعادتمند و صالح باعث رستگارى فرزندان بلاواسطه یا باواسطه او خواهد شد.
در این باره امام باقر علیه السلام فرموده اند:
یُحفَظُ الاطفال بصلاح آبائهم ⁽⁵¹⁰⁾.
((مصونیت فرزندان از لغزش ، خطا و اشتباه ، با صالح بودن پدران تاءمین مى شود)).
مصونیت فرزندان از خطرات و محفوظ ماندن آنها از آفات ، در گرو اصلاح پدران است . اگر پدران داراى صلاحیت اخلاقى و رستگارى باشند، تاثیر مستقیمى در تربیت فرزند داشته ، آنها را از سقوط در ورطه مهالک اخلاقى حفظ مى کند.
پدران با به کارگیرى روش ها و شیوه هاى صحیح و کارساز تربیتى ، فرزندان را با آداب و تعلیمات اخلاقى مانوس کرده ، مصونیت مى بخشند. از جمله این روش ها، فراهم کردن محیطى سالم و خالى از رعب و وحشت است تا بتواند در این محیط، به فرزند بقبولاند که او هم انسانى است داراى قدرت و استعداد که با شکوفایى و فعلیت یافتن این استعدادها، مى تواند از همان دوران کودکى استقلال خود را به دست آورد و بدون وابستگى ، طفیلى بودن و تملق ، در سایه تلاش و کوشش شخصى خود، نیازها و احتیاجاتش را تامین کند.
تجربه نشان داده است فرزندانى که پدرانى سختگیر و خشن دارند و محیط خانواده همراه با خشونت است و به جاى طنین صداى مهربانى و وقار پدر، ترس و وحشت حاکم است ، در بزرگسالى افرادى ترسو، جبون ، خجالتى و گریزان از مواجهه و رویارویى با مشکلات خواهند بود.
امیرالمؤ منین علیه السلام در نامه معروف خود به مالک اشتر، او را از مشورت با سه گروه نهى مى کنند: یکى افراد بخیل ؛ دیگرى افراد حریص و سوم ، افراد جبون و ترسو که براى هر یک از آنها نیز علتى ذکر کرده اند که در حقّ رعیت مفصل از آن سخن گفتیم . براى عدم مشورت با جبون ، امام علیه السلام چنین دلیل آورده اند:
و لا جُبَانا یُضعِفُکَ عنِ الاُمور... فانَّ البُخل و الجُبن و الحِرص غرائز شتَّى یَجمَعُهَا سوءُ الظَّنِّ باللَّه ⁽⁵¹¹⁾.
((با انسان ترسو مشاورت نکن که باعث مى شود به قدرت و توانمندى هاى خود، شک و تردید کنى و تو را ناتوان و در انجام وظایفت تضعیف مى کند - بعد امیرالمؤ منین علیه السلام منشا همه این سیئات اخلاقى را در یک کلام خلاصه مى کنند و مى فرمایند: - جبن و بخل و حرص غرائز مختلفى اند که علتى مشترک دارند. علت همه این سیئات اخلاقى ، سوءظن به خداست )).
افرادى که داراى سوءظن و بدگمانى هستند، از سایه خود گریزانند. با احتمالات و گمانه زنى هاى دور از ذهن از ورود در امور مهم زندگى بازمى مانند و به همه عالم بدبین مى شوند. از اجتماع و مردم مى گریزند و در سایه همین خصوصیات اخلاقى سوءظن تلخ کامى و شکست را براى خود به ارمغان مى آورند. در بعضى از تعبیرات امیرالمؤ منین علیه السلام ، این مسائل روانى ، بسیار زیبا بیان شده است . حضرت مى فرمایند:
المُرِیبُ اءَبدا علیل ⁽⁵¹²⁾.
((انسان شکاک ، همیشه ناتوان است )).
انسانى که همیشه دچار شک و تردید و سوءظن است ، آدمى مریض ، علیل و ناتوان است که قادر بر تصمیم گیرى نیست . وقتى انسان علیل بود و قدرت تصمیم گیرى نداشت ، در خود احساس ناتوانى و ضعف مى کند و در امور مهم زندگى وارد نمى شود. یا تعبیرى دیگر از امیرالمؤ منین علیه السلام نقل شده است که مى فرمایند:
الخائف لا عیش له ⁽⁵¹³⁾.
((انسان ترسو و جبون هیچ گاه از زندگى لذت نمى برد)).
این انسان ها، در نتیجه به مرض انزوا، گوشه گیرى ، شرم و حیاى منفى که همه ناشى از همان بدگمانى و ترس از دیگران است و ارتباط تنگاتنگ با آن دارد مبتلا مى شوند.