بسیاری از دانشمندان شیعه دوازده امامی کتابهای «اثبات » و «مشیخات » را به رشته تحریر در آوردند تا اسانید خود را به مؤلفان کتابهای چهارگانه و دیگر مؤلفان شیعی برسانند و بزرگترین کتاب در این زمینه کتاب «خاتمة - المستدرک » تالیف شیخ میرزا حسین نوری - در گذشته به سال 1320 ه.ق - است که به حکم تاخر، کاملترین و بزرگترین کتاب در این خصوص است و من با استناد به گفته شاعر می گویم:
اگر شما دقیقا همانند آنان نیستید، لا اقل به ایشان تشبه جویید.که تشبه جستن به بزرگان، خود موجب رستگاری است.
من در اینجا نام برخی از مشایخ را که اسانیدشان به دست ما رسیده است، به طور خلاصه ذکر می کنم:
1- پدر و استاد فقیه و حکیم سید میرزا حسن بجنوردی - سایه اش مستدام باد - که از نوادر روزگار است.
2- مصلح شهیر، سید محمد علی، ملقب به هبة الدین شهرستانی.
3- علامه بزرگ سید مهدی خوانساری.
4- آیت الله سید شهاب الدین مرعشی، که از مفاخر شیعه به شمار است.
همچنین بسیاری از دانشمندان، که ذکر نامشان موجب اطاله کلام است.در اینجا تنها به ذکر نام محدث بزرگوار شیخ محمد محسن بن حاج علی بن مولا محمد رضا بن حاج محسن تهرانی محسنی منزوی، مشهور به «آقا بزرگ تهرانی » بسنده می کنیم.
وی - خدایش رحمت کناد - به سال 1293 ه.ق در تهران تولد یافت و در ماه شوال سال 1313 ه.ق به قصد زیارت عازم عتبات عالیات در عراق شد و سپس به وطن باز گشت و دوباره به سال 1315 ه.ق برای کسب دانش به نجف اشرف هجرت کرد و به خدمت استادش میرزا حسین نوری شتافت و ملازم وی گشت و در مجلس درس شیخ محمد کاظم خراسانی، صاحب کتاب «الکفایة » و شیخ شریعت اصفهانی و شیخ محمد تقی شیرازی و دیگر علماء نیز حضور یافت و آنگاه در سال 1329 ه.ق به سامراء هجرت کرد و تا سال 1335 ه.ق در آن دیار اقامت داشت، سپس به نجف اشرف بازگشت و کتابخانه مجلل و نوبنیادی را در آنجا تاسیس نمود و سرپرستی آن را خود بر عهده گرفت و بسیاری از فضلا از آن کمال استفاده را بردند و وی همچنان عهده دار سرپرستی کتابخانه بود تا اینکه در روز هیجدهم ماه ذی حجه سال ه.ق دارفانی را وداع گفت و به سرای باقی شتافت.
نخستین کسی که تاریخ وفات وی را بیان داشته است، سید موسی هندی، شاعر کاظمینی بوده که چنین سروده است:
این مصیبت، سخت جانفرسا و غم انگیز است و ستاینده وی را جز سکوت گریزی نیست اگر او را به خاک سپارید، در حقیقت علم و تقوی را تماما به خاک سپرده اید نام وی (آغا بزرگ محسن) ماده تاریخ وفاتش به حساب می آید.
تالیفات شیخ آقا بزرگ تهرانی مجموعا شامل بیست و پنج کتاب و رساله است که مشهورترین آنها عبارتند از:
1- کتاب «الذریعة الی تصانیف الشیعة (1) » . - کتاب «طبقات اعلام الشیعة » که بر حسب سده های پیاپی ترتیب و نگارش یافته و ذکری از دانشمندان شیعی - از آغاز قرن چهارم هجری قمری به بعد - در آن رفته است.
3- کتاب «مصفی المقال فی مصنفی علم الرجال » .
4- کتاب «توضیح الرشاد فی تاریخ حصر الاجتهاد» .
5- کتاب «المشیخة » یا «الاسناد المصفی » ، که در آن مختصرا به ذکر نام اساتیدش در علم رجال همراه با اسانیدشان پرداخته است.
وی اساتید بسیار داشته است که به بیست تن می رسیده اند و معروفترین آنان عبارتند از:
1- شیخ میرزا حسین نوری - در گذشته به سال 1320 ه.ق - .
2- سید مرتضی کشمیری، معروف به «جمال السالکین » - در گذشته به سال 1323 ه.ق (2) - .
3- شیخ میرزا حسین خلیلی - در گذشته به سال 1326 ه.ق - .
4- شیخ محمد کاظم خراسانی - در گذشته به سال 1329 ه.ق - .
5- شیخ فتح الله شریعت اصفهانی.
اینک به ذکر اسناد تمام کتابهای حدیث نزد شیعه دوازده امامی، از کتابهای چهارگانه حدیث - که در شهرت و اعتبار به روشنایی روز می مانند - گرفته تا کتابهای اصول و مجموعه های حدیث و کتاب های مربوط به علم رجال و دیگر تالیفات می پردازیم و آنها را به نقل از مشایخ بزرگوارم که قبلا ذکر نامشان رفت و نیز از مشایخ آنان با سلسله اساتید پیوسته شان بیان می داریم و تفصیل آن را به کتاب «خاتمة المستدرک » تالیف شیخ نوری - خدایش رحمت کناد - که همه روشها و اسانید در آن فراهم آمده است، ارجاع می دهیم و از شاگرد بزرگوارش، علامه شیخ آقا بزرگ تهرانی - خدایش رحمت کناد - به روایت سند می پردازیم.
اینک از سندی واحد که به علامه حلی، شیخ حسن بن - یوسف بن مطهر - در گذشته به سال 726 ه.ق - منتهی می شود، یاد می کنیم، چه او فراهم آورنده اسناد در روزگار خویش بوده که توسط وی به مؤلفان کتابهای چهارگانه می رسیده است و من با استعانت از خداوند بزرگ در این باب چنین می گویم:
کتابهای چهارگانه حدیث و دیگر کتابهای شیعی را علامه شیخ آقا بزرگ تهرانی - در گذشته به سال 1389 ه.ق - از شیخ میرزا حسین نوری - در گذشته به سال 1320 ه.ق - ، و او از میرزا هاشم خوانساری، و او از سید صدر الدین عاملی، و او از سید محمد مهدی بحر العلوم، و او از مولا - محمد باقر وحید بهبهانی، و او از مولا محمد باقر مجلسی، و اواز پدرش محمد تقی مجلسی، و او از شیخ بهاء الدین عاملی، و او از پدرش حسین بن عبد الصمد عاملی، و او از شیخ زین - الدین شهید ثانی، و او از نور الدین علی بن عبد العالی میسی، و او از شمس الدین محمد بن محمد معروف به ابن مؤذن جزینی، و او از ضیاء الدین علی عاملی، و او از پدرش شمس الدین محمد بن مکی معروف به شهید اول، و او از فخر المحققین - ابو طالب محمد حلی، و او از پدرش حسن بن مطهر معروف به علامه حلی - در گذشته به سال 726 ه.ق - روایت و نقل کرده است.
سند کتاب «الکافی » تالیف شیخ کلینی
علامه حلی از سید رضی الدین بن طاووس، و او از شیخ نجیب الدین سوراوی، و او از شیخ حسین بن رطبة، و او از شیخ ابو علی طوسی، و او از پدرش شیخ طوسی، و او از شیخ مفید ابو عبد الله محمد بن محمد بن نعمان، و او از ابو القاسم - جعفر بن محمد بن قولویه، و او از محمد بن یعقوب کلینی - در گذشته به سال 229 ه.ق به نقل حدیث پرداخته است.شیخ طوسی گفته است: حسین بن عبید الله، معروف به «ابن الغضائری » به ما خبر داده که بیشتر احادیث کتاب «الکافی » را خود شخصا از نامبردگان زیر شنیده است:
1- ابو غالب احمد بن محمد زراری.
2- ابو القاسم جعفر بن محمد بن قولویه.
3- ابو عبد الله احمد بن ابراهیم صیمری، معروف به - ابو رافع.
4- ابو محمد هارون بن موسی تلعکبری.
5- ابو المفضل محمد بن عبد الله بن مطلب شیبانی.
نامبردگان فوق همگی نیز از محمد بن یعقوب کلینی روایت حدیث کرده اند.
همچنین عالم بزرگوار سید مرتضی از ابو الحسین احمد بن علی بن سعید کوفی، و او از محمد بن یعقوب کلینی، احادیث کتاب «الکافی » را روایت کرده است.
ابو عبد الله احمد بن عبدون نیز به نقل از احمد بن ابراهیم صیمری و ابو الحسین عبد الکریم بن عبد الله بن نصر بزار - در تفلیس و بغداد - از ابو جعفر محمد بن یعقوب کلینی و همه کتابها و روایاتش ما را با خبر ساخته است.
سند کتاب «من لا یحضره الفقیه » تالیف شیخ صدوق
از شیخ طوسی نقل شده که گفت:
«گروهی از علمای حدیث، مانند شیخ ابو عبد الله محمد بن محمد بن نعمان و ابو عبد الله حسین بن عبید الله و ابو الحسین جعفر بن حسن بن حسکه قمی و ابو زکریا محمد بن سلیمان - حمرانی همگی از شیخ صدوق نقل حدیث کرده اند» .
شیخ نجاشی نیز گفته است، «پدرم علی بن احمد نجاشی مرا از تمام کتابهای شیخ صدوق با خبر ساخت و پس از آنکه برخی از آنها را نزد وی خواندم، به من گفت:
«هنگامی که احادیث کتابهای شیخ صدوق را شخصا در بغداد از زبان خود او شنیدم، به من اجازه نقل حدیث داد» .
سند دو کتاب «التهذیب » و «الاستبصار» تالیف شیخ طوسی
علامه حلی از دو عالم جلیل، سید رضی الدین و سید جمال الدین فرزندان طاووس، و آنان از شیخ نجیب الدین سوراوی، و او از شیخ حسین بن هبة الله بن رطبه سوراوی، و او از شیخ ابو علی طوسی، و او از پدرش شیخ الطائفه طوسی احادیث این دو کتاب را روایت کرده است.
شیخ شهید ثانی از شیخ جلال الدین حسین بن احمد بن نجیب الدین محمد بن هبة الله بن نماحلی، و او از پدرش، و او از پدرش، و او از پدرش، و او از پدرش، و او او شیخ ابو عبد الله حسین بن احمد بن طحال مقدادی، و او از شیخ ابو علی طوسی، و او از پدرش شیخ ابو جعفر طوسی - خدایشان رحمت کناد - به نقل احادیث از دو کتاب فوق الذکر پرداخته است.
در اینجا به همین مقدار از روشها و اسانید بسنده می کنیم و کسانی را که خواهان شرح و بسط و تفصیل اسانید فوق هستند، به کتابهای «اثبات » و «مشیخات » ارجاع می دهیم.
امروزه معروفترین کتابهای رجال متداول عبارتند از:
1- کتاب «المشیخة » تالیف شیخ آقا بزرگ تهرانی - در گذشته به سال 1389 ه.ق - .
2- کتاب «خاتمة المستدرک » تالیف شیخ محدث، میرزا محمد حسین نوری - در گذشته به سال 1320 ه.ق - .
3- کتاب «لؤلؤة البحرین » تالیف شیخ یوسف - بحرانی - در گذشته به سال 1186 ه.ق - .
4- کتاب «الاجازة » تالیف شیخ زین الدین شهیدثانی - در گذشته به سال 665 ه.ق - .
5- کتاب «الفهرست » تالیف شیخ الطائفه طوسی - در گذشته به سال 460 ه.ق - .
6- کتاب «الفهرست » تالیف شیخ نجاشی - در گذشته به سال 450 ه.ق - .
7- کتاب «مشیخة التهذیب و الاستبصار» تالیف شیخ الطائفه طوسی در گذشته به سال 460 ه.ق - .
8- کتاب «مشیخة الفقیه » تالیف شیخ صدوق - در گذشته به سال 381 ه.ق - .
پی نوشت ها:
1- کتاب «الذریعة » در بیست و دو مجلد تالیف یافته و در قطعی زیبا و با چاپی مرغوب در نجف اشرف و تهران منتشر گشته که البته بیشتر مجلدات آن در تهران به زیور طبع آراسته شده است.
2- وی نیای آقای سید مرتضی رضوی، صاحب کتاب «مع رجال الفکر فی القاهرة » است و نیز پدر آیت الله پرهیزگار و پارسا، سید محمد رضوی کشمیری - خدای تعالی روانش را پاکیزه گرداناد - است که در روز سوم ذی حجة سال 1392 ه.ق در گذشت و در نجف اشرف، صحن شریف علوی، کنار جد بزرگوارش امیر مؤمنان علی بن ابی طالب - درود بر وی - به خاک سپرده شد.
