نحوه تدریس در حوزه با گذشت زمان تغییر کرده است. تا نمیه دوم قرن چهاردهم هجری دانش آموز وارد مکتب خانه می شد. و پس از آشنایی با حروف به فراگرفتن قرآن کریم می پرداخت و پس از آشنایی مختصری با مقدمات صرف و نحو و غیره به حوزه داخل می گردید. ولی بعد از افتتاح مدارس جدید و انقراض مکتب خانه ها دانش آموزان پس از تکمیل دوره اول یا دوم متوسطه به حوزه ملحق می گردند.
تاکنون چنین مرسوم و رایج بوده است که هر طلبه ای با ورود به حوزه علمیه در دوران تحصیل خود، مراحل مشخصی از سطوح علمی را پشت سر می گذاشت. ابتدا، این مراحل را به طور اجمال مد نظر قرار می دهیم، تا زمینه بحث از موضوع اصلی فراهم آید:
1) دروس مقدماتی; 2) سطح; 3) خارج; 4) دروس تخصصی; 5) دروس جنبی.
1) دروس مقدماتی:
شامل صرف و نحو زبان عربی، معانی و بیان و منطق است که هدف اصلی از این درس ها، تسلط طلاب به «زبان قرآن » می باشد و این مرحله در حکم کلید فهم معارف اسلام است; چرا که احادیث و سنت پیامبر اکرم و ائمه اطهار - صلوات الله علیهم - به همین زبان است. (1) این دوره بین سه تا چهار سال به طول می انجامد.
2) دروس سطح:
شامل علم اصول و فقه است. در اصول معمولا کتاب های معالم، اصول الفقه، رسائل و کفایه و در فقه کتاب های مختصر النافع، لمعه و مکاسب مورد توجه قرار گرفته است.
البته در بعضی از حوزه ها کتاب های دیگری نیز برای تدریس استفاده می شود. هدف عمده در این مرحله، آشنایی طلبه با فقه و اصول و متون مربوط به آنهاست که با مطالعه متون فقهی و اصولی علمای پیشین، اولا: از نظرها و ابتکارهای آنان و شیوه استدالال فقهی و اصولی و مبانی ایشان اطلاع می یابد، ثانیا: خود را برای استنباط از احادیث و آیات در درس خارج آماده می کند. این دوره معمولا 5 تا 7 سال طول می کشد.
3) درس خارج فقه و اصول:
در این مرحله، استاد و شاگرد مقید به متن خاصی نیستند، اما برای منظم شدن سیر بحث، یک متن فقهی مثل شرایع، تحریر الوسیله، عروة الوثقی یا یک متن اصولی مثل کفایة الاصول را انتخاب می کنند و بر اساس آن، بحث را ادامه می دهند. در این درس ها استاد با بررسی دلایل و شواهد هر مطلب، نظر نهایی خود را ارائه می کند و شاگردان در پذیرش یا رد نظر استاد، مختار هستند.
هدف اصلی در این مرحله، تمرین و پرورش قوه استنباط و اجتهاد طلاب است، تا آنان در علم فقه، صاحب نظر شوند و بتوانند هر مسئله جدید فقهی را با توجه به منابع چهارگانه احکام: کتاب، سنت، علق و اجماع حل کنند و به اصطلاح، رد فروع بر اصول کنند. در این دوره دروس فقه و اصول در حد عالی تدریس می گردد و استاد هنگام تدریس بدون استفاده از کتاب و با بهره گیری از حافظه به تدریس مشغول می گردد که به درس خارج شهرت یافته است. شاگرد در این مرحله دروس سطح و عالی خود را تکمیلا دنبال می کند و بسته به طرز تفکر خود قسمت های خارج فلسفه و عرفان و دیگر دروس را بحث و تحقیق و بعضی اوقات تالیف و تدریس می نماید. و شاگردان ممتاز تقریرات استاد را با مراجعه به منابع و تحقیق کافی به رشته تحریر در آورده و تایید استاد را از نوشته های خود به دست می آورند. و دوره خارج معمولا بین هشت تا ده سال بر مبنای استعداد شاگرد و تبحر استاد طولانی خواهد بود و جلسات تدریس بین یک تا دو ساعت ادامه دارد. و بعضی از شاگردان در حلقات درس اساتید مختلف حاضر می گردند. و هم در این مرحله است که طلاب با استعداد و فاضل حوزه ها به درجه اجتهاد که آخرین مراحل تکامل علوم حوزوی است دست یافته و از اساتید خود اجازه آن را دریافت می نمایند. و بعضی از این اجازات خود از آثار ارزشمند علمی و ادبی است که اساتید حوزه ها برای شاگردان ممتاز خود نوشته و از قرون گذشته تا کنون به یادگار مانده است.
در این مرحله جهت تدریس، کتاب خاصی نیست استاد بر حسب قدرت استنباط و احاطه وی به علوم پس از رنج بسیار مطالب درس خود را از کتابهای گوناگون استخراج نموده و لب مطالب را گرد آوری نموده و برای شاگردان به تدریس می پردازند هنگام بحث شاگردان فاضل و هوشمند از دیگران و سایرین تمیز داده می شوند و قدرت استنباط و ملکه او ظاهر می گردد. طلاب دینی معمولا بیش از یک دوره به درس خارج حاضر می گردند و بر حسب کوشش و هوشمندی شاگرد بعضا به مقام شامخ اجتهاد نائل می گردند.
4) دروس تخصصی:
هدف از این دروس - که تحت عنوان رشته های تفسیر، کلام، تبلیغ و ... شروع شده است - پرورش متخصص، در رشته های خاص مورد نیاز حوزه و جامعه است. این کار پرارزش باعث می شود که شخص علاوه بر اجتهاد در فقه و اصول، در یکی از رشته های علوم اسلامی متبحر شود، تا بتواند منشا خدمات مفیدی در حوزه و جامعه شود; نه این که بعد از صرف مدت زمان طولانی برای تحصیل، به نتیجه مطلوبی نرسد، چنانکه شهید مطهری(ره) می گوید:
«وقتی که ما از قم به تهران رفتیم، احساس کردیم که مردم به چیزهایی نیاز دارند که ما نمی دانیم و ما مطالبی یادگرفته ایم که مورد نیاز مردم نیست.» (2)
5) دروس جنبی یا عمومی:
در حوزه علمیه قم و در بعضی شهرستانها، همزمان با دوره مقدمات و سطح، درسهایی تحت عنوان عقاید، تفسیر، اقتصاد، ملل و نحل، علوم قرآن، اخلاق و ... تعلیم داده می شود که در رشد فکری طلاب و گسترش اطلاعات علمی آنها موثر است. این درس ها هر چند لازم است، ولی مرحله مستقلی در درس های حوزه محسوب نمی شود.
پی نوشتها
1- در این جا از زبان عربی به زبان قرآن تعبیر شد تا جوابی بر این اشکال باشد که چرا علما و طلاب بعد از سال ها خواندن دروس عربی نمی توانند با میلیون ها عرب زبان در جهان اسلام ارتباط برقرار کنند و معارف اسلام را به آنان آموزش دهند؟ پاسخ این است که، وظایف حوزه ها فهم معارف قرآن و احادیث است و این کار با آشنایی کامل به مفاهیم، اصطلاحات، الفاظ و معانی و بیان و صرف و نحو زبان عربی مربوط به دوران نزول وحی میسر است و ربطی به زبان عربی معاصر و رشد و تحول آن ندارد. هر چند این نقص در مجموعه نظام حوزه خودنمایی می کند و حوزه ها می توانند و در صدد هستند که برای ارتباط و صدور معارف دینی به جهان اسلام، مسلح به زبان عربی روز شوند، تا این قبیل نارسایی ها جبران شود.
2- روزنامه جمهوری اسلامی، ش 3645، ص 12 و ش 3567، ص 12.
