رویکرد تفسیری امام موسی صدر قرآن را به زندگی مردم گره می‌زند

به گزارش خبرگزاری بین‌المللی قرآن (ایکنا)، جهان اسلام در شهریور ماه سال 57 از وجود دانشمندی از ذخایر خاندان صدر و مرجع شیعیان محروم شد. نهم شهریور سالروز ربوده شدن امام موسی صدر است و سی و هشت سال از این واقعه می‌گذرد. شخصیت سید موسی صدر از جنبه‌های مختلفی قابل تحلیل است. ارائه اندیشه‌های جدید در تفسیر قرآن کریم از ویژگی‌های ممتاز وی به شمار می‌آید. برخی از تألیفات صدر در تفسیر قرآن عبارت است از: «تأملی دیگر در تفسیر و قرآن»، «سوره اخلاص»، «تفسیر سوره ناس و فلق»، «تفسیر سوره قدر» «تفسیر سوره تکاثر»، «حدیث سحرگاهان» و «دراسات للحیاة».
در بخشی از کتاب «دراسات للحیاة» درباره تفسیر قرآن چنین می‌خوانیم: «بیشتر مفسران برآن‌اند که در روز قیامت، آنگاه که انسان پاداش اعمال خود را بی هیچ ستم و محرومیت یا اشتباه و سهوی در محاسبه می‌بیند، پاداش انفاق نیز به او داده خواهد شد. این معنی قرآن درست است و با دیگر آیات همخوان، اما می‌توانیم با عنایت به دانش و تجارب اجتماعی خود آیه را به صورتی دیگر نیز تفسیر کنیم.»
اندیشه‌های تفسیری امام موسی صدر
با توجه به اینکه قرآن در اندیشه‌های امام موسی صدر جایگاه ویژه‌ای داشته است و می‌توان گفت که قرآن حلقه اتصال او با مردم به شمار می‌آید این مسئله مطرح می‌شود که مبانی قرآن‌شناختی وی چیست؟ آن دسته از پیش‌فرض‌هایی که ایشان در بیان نظریه‌هایش به آنها استناد می‌کند مشتمل بر چه مواردی است؟ نتیجه پاسخ به این سؤالات مشخص شدن دامنه پشتوانه‌های محکمی است که مبین تک بعدی نبودن نگاه موسی صدر است.
مجید معارف، عضو هیئت علمی دانشگاه تهران سه مبنای تاریخی، علمی و کلامی را جزء مبانی قرآنی تفکر امام موسی صدر بر می‌شمارد و از مبنای علمی به‌عنوان «اصول تفسیری» او یاد می‌کند. معارف می‌گوید: «از این مبانی [علمی] می‌توان به اصول تفسیری هم یاد کرد. در این میان نخستین مسأله اعتقاد به حجیت ظواهر قرآن و در نتیجه فهم‌پذیری آن است. به‌عبارتی از نظر امام موسی هیچ جای قرآن، حتی حروف مقطعه آن، نیز مبهم نیستند. اعتقاد به فهم فراعصری قرآن در پرتو تدبر مداوم و دریافت‌های تازه به تازه است. اعتقاد به زبان و فهم عرفی برای قرآن و مخاطب قرار دادن اعراب عصر پیامبر، از دیگر مبانی اندیشه‌های امام موسی صدر است.»

روش تفسیر قرآن به قرآن امام موسی صدر شکل خاصی دارد. استاد دانشکده الهیات دانشگاه تهران می‌افزاید: «یکی دیگر از مبناهای علمی در تفکر تفسیری امام موسی لزوم توجه به ارتباط آیات با یکدیگر است. به عقیده ایشان حتی در سوره‌های بزرگ که مفاهیم متعدد دارند به مدد تفکر می‌توان ارتباط معنایی را به صورت کامل پیدا کرد. از این میان می‌توان مسأله تفسیر قرآن به قرآن را نیز استنتاج کرد.»
امام موسی صدر ارتباطات اجتماعی گسترده‌ای با مردم داشته است و توجه به مشکلات مردم در مرکز فکری او بوده است. وی به این مسئله در برداشت‌های خودش از قرآن تأکید دارد و روشی تازه در مفاهیم قرآنی ارائه می‌کند که شاخصه اصلی آن مردمی شدن دیدگاه‌های تفسیری او است؛ امری که مستلزم ارائه بینشی جدید نسبت به قرآن است که این بینش متفاوت از نظرات مفسرین قبل وی است.
نویسنده کتاب «پژوهشی در تاریخ حدیث شیعه» با تأکید بر منحصر به فرد بودن امام موسی صدر در مباحث تفسیر اظهار می‌دارد: در مباحث تفسیری، ایشان به برداشت‌های نو اعتقاد دارد، اما تأکید کرده‌ است که این برداشت‌های جدید و تازه در یک چارچوب متعین صورت می‌گیرد. از آنجا که مسائل اجتماعی یکی از دغدغه‌های موسی صدر است بر این اساس وی به اقتباس از آیات قرآن روی آورده و به بازشناسی مفاهیم دینی به شکل نو و مترقی می‌پردازد.

ارائه کردن یک نوع روش تفسیری تازه که متفاوت از سایر روش‌های تفسیری است قطعا دربردارنده یکسری تمایزات با آنها است. با روش‌شناسی تفسیری موسی صدر می‌توان به تمایزاتی دست یافت که بتوان آن را به عنوان یک مکتب تفسیری در نظر گرفت.
حجت‌الاسلام و المسلمین سید محمدعلی ایازی، استاد دانشگاه آزاد درباره «روش‌شناسی تفسیری موسی صدر» می‌گوید: تفسیر ایشان مشتمل بر اهداف تربیتی است و بین قرآن و مخاطب پل ایجاد می‌کند. «فرامذهبی بودن»، «خردگرا بودن» از ویژگی‌های تفسیر امام صدر است. در نگاه صدر اختلاف فهم‌ها به اختلاف معلومات باز می‌گردد و یکی از دلایل اختلاف تفسیر‌ها، اختلاف دانش مفسران است.
بستر شکل‌گیری تفسیر
عواملی که منجر به شکل‌گیری روش تفسیری خاص موسی صدر شده است از زوایای مختلفی قابل تحلیل است. این مسئله نیازمند آن است که نقش فضای علمی و فضای اجتماعی مورد تبیین واقع شود. فضاهایی که ممکن است در نقاطی دارای اشتراک و در مواردی نیز وجوه افتراقی نیز داشته باشند. اصلا موسی صدر چگونه بین دو فضای مختلف به یک چنین اندیشه‌ای می‌رسد جای بررسی دارد.
حجت‌الاسلام و المسلمین محمدتقی فاضل میبدی، استاد حوزه و دانشگاه به ایکنا می‌گوید: امام موسی صدر یکی از شخصیت‌های برجسته جهان اسلام از جهات علمی و اصلاحات اجتماعی است. دیدگاه‌های تفسیری ایشان درباره قرآن نو می‌باشد؛ زیرا وی نه تنها یک شخصیت حوزوی بود بلکه، تفکر فلسفی و دانشگاهی هم داشت و از سویی در فرهنگ لبنان هم رشد بالایی یافته و فرهنگ‌های مختلفی هم در لبنان فرا گرفته و با افکار مختلف مواجه شده بود و به همین دلیل نگاه خاصی به اسلام، قرآن و تفسیر داشت.
تلاش صدر؛ اجتماعی کردن قرآن
در قرآن تعبیر «هدی للناس»؛ قرآن هدایتی برای مردم است و امام موسی صدر به کاربردی ساختن قرآن در زندگی مردم توجه کرده است و بدیهی است که فعال‌تر کردن جایگاه قرآن برای مردم یک نگاه تازه‌ای می‌طلبد. نگاهی که قرآن را برای مردم بداند نه آنکه جایگاهی برای فهم مردم در نظر نگرفته باشد.
فاضل میبدی با اشاره به اینکه تفاسیر مختلف عرفانی، کلامی و غیره از قرآن کریم وجود دارد، اظهار می‌کند: امام صدر تلاش داشتند که قرآن را به عرصه اجتماع بکشاند و آن را در دسترس مردم قرار دهد. با این بینش که مخاطب قرآن فقط افراد خاصی نیستند و مخاطب قرآن همه مردم‌اند به این معنا که آیات قرآن در زمانی نازل شده است که پیامبر‌(ص) با مردم ارتباط داشتند و مردم در محضر وی سؤالاتی را مطرح کرده و مشکلاتی داشته‌اند. قرآن برای اداره معیشت یک جامعه و سعادت انسان نازل شده است و صدر برای دغدغه‌های اجتماعی و حل مشکلات مردم به قرآن می‌نگرد.
وی درباره نتیجه رویکرد تفسیری امام موسی صدر می‌افزاید: با مرور دیدگاه‌های تفسیری ایشان به این نتیجه می‌رسیم که موسی صدر دنبال آن است که قرآن را به حل مشکلات اجتماعی مردم گره بزند، همان طور که در عصر نزول در ارتباط با گرفتاری‌های مردم نازل شده است و قرآن می‌خواهد مردم را از سرگردانی بیرون آورد و در جهت هدایت قرار دهد. صدر تلاش می‌کرد که همین دیدگاه را در جامعه امروز پیاده کند و قرآن با زندگی مردم گره بخورد و برای حل مشکلات آنان گره‌گشا باشد.
در نگاه موسی صدر محدود کردن فهم قرآن به افراد خاص زمینه دور شدن مردم از قرآن است و چنین رویکردی آسیب‌زا است. از سویی، لازم است که برداشت‌های جدیدی از قرآن ارائه شود که مستلزم مطابقت و همخوانی با تحولات اجتماعی باشد.
این مدرس حوزه علمیه اظهار می‌دارد: اگر تفسیر قرآن به فهم عده‌ای خاص اختصاص داده شود به نظر صدر این قرآن راهگشای مردم نخواهد بود. افزون بر این، تفسیر موسی صدر یک تفسیر روایی هم به شمار نمی‌آید به این معنا که برای تفسیر قرآن به ائمه‌(ع) مراجعه کرد و از طریق آنان قرآن را فهمید.

عدم انحصار فهم قرآن به طبقه خاص
جایگاه امام موسی به گونه‌ای بوده است که افراد پس از خودش نیز تأثیر گذار بوده است. بر مبنای نگاه تازه امام موسی صدر به قرآن باید گفت که چنین بینشی خصایصی دارد که ممکن است در فراروی مفسرین بعد از او قرار گیرد و راهنمای آنان باشد.
فاضل میبدی به دو نکته برجسته در مکتب تفسیری امام موسی صدر اشاره می‌کند: یکی آنکه قرآن باید با زندگی مردم گره بخورد و حلال مشکلات آنان باشد و دوم آنکه فهم قرآن در انحصار فرد و طبقه خاصی نیست. مخاطب قرآن «یا ایها الناس» و «یا ایها الذین آمنوا» هستند، به گونه‌ای است که مردم خودشان احساس می‌کنند که قرآن را می‌فهمند.
جایگاه و منزلت اجتماعی امام موسی صدر اثرات قرآنی بسیاری برای مردم لبنان داشته است. این استاد حوزه و دانشگاه با اشاره به سفرهایش به لبنان می‌گوید: امام موسی صدر پیام اصلی اسلام و قرآن که ایمان و معنویت است در آنجا نهادینه کرده بود و مردم واقعا وی را به‌عنوان امام می‌شناختند و به حرکت وی اعتقاد داشتند. ایشان از قرآن، اسلام، اهل بیت‌(ع) و تشیع سخن گفته است و به شکلی قرآن و ائمه‌(ع) را در زندگی مردم نشان داده است که نه فقط برای مسلمانان و تشیع بلکه برای تمام مردم جذابیت قرآن و اسلام ذکر شده است.
فاضل میبدی می‌گوید: در این روزگار جای امام موسی صدر واقعا خالی است که بتواند اسلام رحمانی را با همان جذابیت و نگاه  باز خاص خودش را ارائه دهد. اگر امثال امام موسی صدر در دنیای اسلام وجود داشته باشند که قرآن را تفسیر و معنا کنند هیچ تردیدی برای مسلمانان باقی نمی‌ماند. نگاه صدر به قرآن و تفسیر آن، نگاه زندگی بود و هیچ وقت قرآن را از زندگی مردم جدا نمی‌کرد.

بدیهی است که که نگاه تازه به قرآن و ارائه تفاسیر روزآمد اجتماعی زمینه انس بیشتر مردم با قرآن را فراهم می‌کند و تبیین دقیق این مسئله برای مردم تا جایی اهمیت دارد که معارف و آموزه‌های قرآنی در زندگی آنان را کاربردی می‌گرداند و قرآن پاسخگوی مسائل و مشکلات مردم خواهد بود. با توجه به مسائل نوپدید مختلفی در عصر حاضر در جوامع اسلامی و حتی کشورهای غربی به وقوع می‌پیوندد جایگاه رویکرد تفسیری صدر در این عرصه به خوبی نمایان است؛ چراکه چنین روش تفسیری همگام با اجتماع حرکت می‌کند.