مدرسه علمیه خیراتخان

1- موقعیت

این بنا هم اکنون در مجموعه اماکن و بیوتات آستان قدس رضوی در ضلع شمال شرقی حرم مطهر حضرت رضاعلیه السلام واقع شده است اما زمانی که طرح آن ریخته می شد در حاشیه یکی از بستهای اصلی و مهم شهر به نام «بست پایین خیابان » قرار داشت و از دو سمت توسط چندین دربند مغازه محصور شده بود.

2 - پیشنه تاریخی:

این مدرسه قدیمی و زیبا در سال 1057 ه.ق همزمان با حکومت شاه عباس دوم توسط یکی از اشراف و بزرگان آن روز به نام خیراتخان احداث شده است و از این رو به «مدرسه خیراتخان » مشهور است. چنانچه از متن کتیبه سردر مدرسه معلوم می شود خیراتخان در اثنای احداث ساختمان فوت می کند.

در زمان صفویان مدارس علوم دینی، علما و دانشمندان مسلمان بسیار مورد احترام بودند اما اغلب بناهای تاریخی به خصوص مدارس علمیه در دوره قاجاریه و بخصوص پهلوی اول و دوم به علت عدم رسیدگی و توجه حکومتها در معرض ویرانی قرار گرفتند. در این باره «فریزر» جهانگرد انگلیسی که در زمان قاجار به مشهد مسافرت کرده می نویسد:

مدرسه خیراتخان که بنایی بزرگ بوده و حالا خراب است و زیاده از پانزده تا بیست نفر طلبه ندارد. موقوفه آن عمده از اجاره دکاکین حاصل می شود. ⁽¹⁾

در دروه پهلوی اول در اثر سیاستهای ضد دینی و مستبدانه حکومت تمام مدارس علمیه مشهد تعطیل شدند و از جمله مدرسه خیراتخان; در حالی که وضعیت ساختمانی نامطلوبی داشت. در حکومت پهلوی دوم نیز مدرسه هرگز مرمت و بازسازی نشد. پس از پیروزی انقلاب اسلامی (1357 ش) با همت تولیت عظمای آستان قدس رضوی ساختمان مدرسه با همان طرح و نقشه اولیه بازسازی شد زیرا علی رغم کوششهای کارشناسان، به علت پوسیدگی پایه های ساختمان، امکان مرمت ساختمان پیشین از میان رفته بود.

3 - ویژگیهای معماری:

ساختمان مدرسه در زمینی به مساحت حدود 1500 مترمربع در دو طبقه بنا شده و در وسط و صحن مستطیل شکل قرار دارد. در ضلع شمالی و جنوبی ساختمان دو ایوان مرتفع ساخته شده است این نوع معماری پس از دوره تیموریان - که اغلب بناها بخصوص مساجد و مدارس دارای چهار ایوان بوده اند - به وجود آمد. در این سبک تازه که در عصر صفویه ابداع شد در مدارس و مساجد دو ایوان بزرگ در شمال و جنوب بنا ساخته می شد و در چهار ضلع آن حجره هایی در یک یا دو طبقه قرار می گرفت. حضرت آیت الله العظمی خامنه ای (رهبر معظم انقلاب) درباره شکل ساختمان مدرسه درگذشته می نویسد:

صحن آن مربع مستطیل و در چهار ضلع آن دو طبقه عمارت به سبک مدرسه میرزا جعفر و در دو ضلع شمالی و جنوبی دو ایوان مرتفع دارد که در ایوان شمالی مسجد و در ایوان جنوبی در ورودی مدرسه قرار دارد ⁽²⁾.

صحن حیاط مدرسه با درختان تنومند حدود 70 سانتی متر از سطح خارج مدرسه پایین تر قرار داشته است. نوع مصالح بنا آجر خشتی است و طبقه اول حدود 50 سانتی متر بالاتر از صحن حیاط بوده است. تزئینات هنری مدرسه اندک است و مختص به کاشیکاری هفت رنگ، لچکی های ایوانچه ها و ایوانهای شمالی و جنوبی و گچبریهای زیر طاق ایوانها و داخل هشتی در ورودی می باشد. در بقیه سطوح از آجر خشتی استفاده شده است، بر پیشانی ایوان ورودی با خط ریحان سفید بر کاشی چنین نوشته شده است:

و قد کان اتمامها بسعی اقل العباد واحوجهم الی رحمة ربه الغنی محمد بن فتح الله الموسوی الحسینی الکاظمی عفی عنهما. ⁽³⁾

بر سردر ایوان ورودی کتیبه ذیل با کاشی معرق به خط زرد قرار داشت:

لقد تم بناء هذه المدرسة المبارکة المسماة بخیراتیة فی ایام دولت السطان الاعظم و الخاقان الاکرم و مولی ملوک العرب و العجم السلطان بن السلطان بن السلطان الاعظم و الخاقان بن الخاقان ابی المظفر شاه عباس الثانی الصفوی الموسوی الحسینی بهادرخان ملکه و سلطانه و افاض عنی العالمین احسانه و قد وفق لبنائها فی حال حیاته و بعد وفاته المرحوم المغفور خیراتخان تغمده الغفران فی سنة سبع و خمسین و الف. ⁽⁴⁾

4 - کتابخانه مدرسه قدیم:

کتابخانه مدرسه با وجود آن که کتابهای خطی نفیس داشته ولی نامرتب و تقریبا غیرقابل استفاده ای بوده است. دکتر فاضل که در سال 1351 ش از این کتابخانه بازدید کرده می نویسد:

این کتابخانه گرچه ازنظر عدد کتاب چندان اهمیتی ندارد لکن از حیث کتب موجود بسیار ارزنده و در نوع خود کم نظیر است. قرائن موجود به ما نشان می دهد که این کتابخانه در سال 1303 ه.ق به وسیله علیمردان تیموری معروف به نصرت الملک پدر آقای امیر تیمور که از معاریف ایران و اکنون ساکن طهرانند، تاسیس گردید و دارای دویست و چند جلد کتاب است به زبان عربی و فارسی در زمینه علوم اسلامی که از آن میان یکصد و چهل و یک مجلد آن خطی و بقیه چاپی می باشد در بین کتابهای خطی این مدرسه نسخه های بسیار نفیسی دیده ام این کتابها در یک اطاق (3س 4) به گوشه ای افتاده و تاکنون کسی به تفصیل آنها را ندیده چون خاک و ساس فراوانی دارند و هیچ گونه ضمانت حفظی برای آنان بویژه جهت محفوظاتش وجود ندارد. این گنجینه گرانبها و نظایر آن غیر قابل استفاده و در خطر زوال می باشد. ⁽⁵⁾

حضرت آیت الله العظمی خامنه ای رهبر معظم انقلاب نیز که از نزدیک کتابخانه قدیمی مدرسه را مشاهده کرده اند می فرمایند:

تاریخ تاسیس این کتابخانه به درستی معلوم نیست ولی بعضی از کتابها در تاریخ 1277ه.ق وقف شده است. ⁽⁶⁾

در سال 1303 ق نصرت الملک علیمردان خان تیموری 200 جلد کتاب چاپی و خطی وقف این کتابخانه کرده است. این کتابخانه نیز بر اثر بی مبالاتی و عدم اعتنای متصدیان امر به مرور دستخوش تاراج موریانه و افراد موریانه صفت شده و بسیاری از کتب آن از دست رفته است، فعلا کتابخانه مدرسه خیراتخان در حدود 400 جلد کتاب (خطی و چاپی) دارد ⁽⁷⁾. ولی نه فهرستی دارد و نه وضع مرتبی برای استفاده طلاب. ⁽⁸⁾

آقای دکتر محمود فاضل کتب خطی این کتابخانه را که شامل 109 نسخه می شود فهرست کرده اند. ⁽⁹⁾

5 - موقوفات:

1 - تعداد 16 دربند مغازه متصل به مدرسه.

2 - تعداد 6 اتاق که در پشت مدرسه که به عنوان مسافرخانه استفاده می شد.

6 - تولیت:

از آنجا که وضعیت تولیت مدرسه بر اثر گذشت زمان به بوته ابهام می رفت اداره اوقاف خراسان طی حکمی مرحوم آیت الله میرزا احمدخراسانی فرزند عالم جلیل القدر آخوند خراسانی را به عنوان متصدی آن انتخاب کرد که از طرف ایشان شیخ علی اکبر دربندی به امور داخلی مدرسه رسیدگی می کرد.

7 - سابقه فعالیتها و برنامه های آموزشی:

این مدرسه خیراتخان خاستگاه صدها تن از مراجع تقلید، فقها، علما، استادان و معاریف برجسته بوده است. سالیان متمادی استادان، طلاب و فضلا در آن به تدریس و تحصیل و پژوهشهای علمی مشغول بوده اند. بدون شک در عصر صفویه این مکان شاهد جنب و جوش و رونق بسیار بوده است، اما این رونق و شکوفایی با افول حکومت صفویه کمتر شد، چنانچه در دوره قاجار همانند مدارس دیگر رو به ویرانی نهاد و با برنامه ها و فعالیتهای آموزشی و علمی محدود به کار ادامه داد. چنانچه پیشتر گذشت «فریزر» تعداد طلاب مدرسه خیراتخان را بین پانزده تا بیست نفر ذکر می کند که نشان رکود فعالیتهای آموزشی و تربیت طلاب علوم دینی در دوره قاجاریه دارد. با به قدرت رسیدن دولت مستبد پهلوی اول این رکود به اوج خود رسید به گونه ای که کلیه مدارس علمیه مشهد و از جمله همین مدرسه به کلی تعطیل و طلاب آن آواره شدند. پس از روی کار آمدن حکومت پهلوی دوم توسط اجانب او که به ظاهر خود را علاقه مند به تشیع و روحانیون معرفی کرده بود، به ناچار نسبت به پدرش سیاستهای مسالمت آمیزتری در پیش گرفت، لذا حوزه های علمیه تا حدودی از زیر فشار سخت حکومت پهلوی خارج شدند، اگر چه در این دوران هیچ مدرسه ای دایر نشد و مدارس قدیم نیز همچنان با همان فرسودگی و ضعف کمابیش مورد استفاده قرار می گرفت ولی علما، اساتید و روحانیون با همان امکانات اندک سعی خود را مضاعف کردند و در همان حجره های تاریک و نمناک به فراگیری علوم اسلامی برای ساختن آینده ای بهتر ادامه دادند; بزرگانی همچون، رهبر معظم انقلاب حضرت آیت الله العظمی خامنه ای، مرحوم آقا میرزا عبدالجواد نیشابوری (ادیب ثانی)، مرحوم استاد محمد تقی نیشابوری، مرحوم آیت الله شیخ عبدالنبی کجوری، مرحوم آیت الله میرزا حبیب گلپایگانی، عارف فرزانه مرحوم میرزا جوادآقا تهرانی و... در این مدرسه به تدریس و تحصیل و پژوهشهای علمی و دینی اشتغال داشته اند.

وضعیت موجود: ⁽¹⁰⁾

چنان که گفته شد، این نهاد آموزشی به جهت فرسودگی و عدم رسیدگی اولیای امور دچار انحطاط و ویرانی شده بود. بعد از انقلاب شکوهمند اسلامی توسط آستان قدس رضوی تخریب و طبق نقشه قبلی بازسازی شد و هم اکنون قسمتی از دانشگاه علوم اسلامی رضوی را تشکیل می دهد.

ساختمان جدید مدرسه در زمینی به وسعت حدود 2000 متر مربع با تلفیقی از معماری اسلامی و مهندسی جدید بازسازی شده است، صحن حیاط مدرسه با ابعاد 23س 22 متر با سنگهای خلج مفروش است و ازاره آن در چهار طرف با سنگهای مرمر پوشیده شده، و چهار باغچه مشجر و گل و بوته کاری شده در اطراف آب نمای بزرگ وسط حیاط زیبایی خاصی به محوطه داده است.

ساختمان مدرسه حدود 80 حجره دارد که حجره های طبقه اول حدود 50 سانتی متر از سطح حیاط بالاتر قرار گرفته اند. در حد فاصل بین هر دو حجره راهرو کوچکی قرار دارد که طلاب و دانشجویان برای رفت و آمد به حجره های تحتانی طبقه اول از آنها استفاده می کنند.

ابعاد ایوان ورودی مدرسه 30/2س 30/4 متر است. داخل ایوان تا ارتفاع سه متر با آجرنما تزیین شده است، سقف ایوان نیز مقرنس کاری است. کتیبه سرستونها و پیشانی ایوان با مصالح قدیمی بازسازی شده است. بر روی کتیبه ای که بر پیشانی ایوان مزبور واقع است تاریخ تعمیر کاشیکاری مدرسه یعنی سال 1325 ه. ق می باشد نوشته شده است. از تزئینات دیگر مدرسه، پیشانی ایوان حجره های مدرسه است که با کاشی هفت رنگ الوان مزین شده است. در دو طرف حیاط نیز دو ایوان قرار گرفته که به جز کاشیهای هفت رنگ که در لچکی های آنها به کار رفته بقیه قسمتها ساده است.

در قسمت ورودی مدرسه یک هشتی کوچک قرار دارد و در طبقه دوم نیز یک هشتی و یک مدرس بزرگ با ابعاد 11س 9 قرار گرفته که بعد از انقلاب سالها محل تدریس حضرت آیت الله واعظ طبسی بوده است. هم اکنون از این مکان به عنوان دفتر پژوهش و تحقیقات دانشگاه رضوی استفاده می شود.

پی نوشتها:

1- اعتمادالسلطنه، مطلع الشمس، ص 316.

2- خامنه ای، سیدعلی، گزارشی از سابقه تاریخی و اوضاع کنونی حوزه علمیه مشهد، ص 101.

3- اعتمادالسلطنه، مطلع الشمس، ج 2، ص 548.

4- اعتمادالسلطنه، مطلع الشمس، ج 2، ص 548.

5- فاضل، محمود، «مدارس قدیم مشهد»، مجله وحید، دوره دهم، شماره سوم، ص 285.

6- از آن جا که برخی از کتب مدرسه به سال 1277ق وقف کتابخانه شده لذا تاریخ تاسیس کتابخانه به احتمال زیاد قبل از سال 1303 ه. ق می باشد. گرچه آقای علیمردان تیموری در سال مذکور (1303ق) با اهدای قابل توجهی کتاب به کتابخانه رونق تازه ای داد.

7- از آن جا که آیة الله العظمی خامنه ای رهبر معظم انقلاب حدود سال 1346 ه ش و آقای دکتر محمود فاضل به سال 1351 ه ش از کتابخانه بازدید کرده اند اختلاف آمار کتب خطی و چاپی طبیعی است.

8- خامنه ای، سیدعلی، گزارشی از سابقه تاریخی و اوضاع کنونی حوزه علمیه مشهد، ص 58.

9- علاقه مندان می توانند به مجله وحید سال 1351 ش، دوره دهم شماره سوم، ص 286 مراجعه نمایند.

10- این قسمت براساس تحقیقات میدانی نگارنده تنظیم شده است.