مبارزه امام هادی(ع) با «فتنه خلق قرآن»/ تفسیر ۱۲۰ جلدی مفقود

حجت‌الاسلام والمسلمین عباس الهی، عضو هیئت علمی جامعة المصطفی(ص) العالمیة، در گفت‌وگو با خبرگزاری بین‌‌المللی قرآن(ایکنا)، در پاسخ به این پرسش که خدمات امام هادی(ع) به جامعه اسلامی چه بوده است؟ گفت: با عرض تسلیت شهادت امام هادی(ع)، همه معصومین جامع تمام صفات کمال انسانی بودند، اما از میان القابی که ایشان داشتند، یکی از درخشش خاصی برخوردار بود و آن لقب هادی است که در واقع ایشان هادی امت و گمراهان از ضلالت و به قول رسول‌الله(ص) هادی به سوی خدا بود. 

الهی تصریح کرد: ایشان در جهت هدایت امت، چند کار را انجام دادند. یکی از کارها تقویت پایگاه‌های علمی بود. ایشان در جهت هدایت جامعه شیعی، به تقویت مراکز علمی پرداختند که در واقع هدایت و سرپرستی غیرمستقیم ایشان برای پیروان اهل بیت(ع) بود. در این راستا امام(ع) با استفاده از قرآن و تفسیر قرآن برای هدایت مردم پرداختند و همچنین برای مبارزه با جریان‌های مختلف انحرافی از قرآن استفاده کردند. 

این استاد حوزه افزود: یکی از گروه‌هایی که در آن زمان فعال بودند، معتزله بود. این گروه قرآن کریم را مخلوق می‌دانستند. در راس این گروه مامون قرار داشت که اهل درس و مطالعه و مباحثه بود. برخی از علما و فقهای آن زمان می‌ترسیدند روزی اگر این نابه کار و فاسد که به ظاهر عالم بود، حاکم شود برخی از افکار انحرافی خود را مطرح می‌کند و فتنه‌ای ایجاد می‌کند. چنین هم شد و اسم این دوره در تاریخ، فتنه خلق قرآن یا مخلوق بودن قرآن بود. مامون در راس این فتنه قرار گرفت. امام هادی(ع) با تمسک به قرآن کریم به مبارزه با این گروه پرداخت و روایاتی را برای تفسیر قرآن ارائه داد. 

وی ادامه داد: امام هادی(ع) به یکی از این نزدیکان خود دستور دارد که اظهار نظری در این زمینه نکنند. اینکه قرآن مخلوق است و یا مانند اسما خداوند متعال قدیم است، مورد توجه ایشان قرار نگرفت. حضرت در نامه‌ای به یکی از پیروان‌شان می‌نویسند که بسم الله الرحمن الرحیم ما و شما را از ابتلا در فتنه بر حذر می‌دارم. اگر خود را از آن نگاه داری به صلاح است و گر نه به هلاکت می‌افتی. به عقیده ما جدال و گفت‌وگو درباره قرآن بدعت است و در این گناه آثار زشتی وجود دارد. 

الهی تصریح کرد: امام جریان‌های فکری منحرف را شناسایی کرده و به مقابله با آن پرداخت. ایشان فرمود قرآن کلام خداست و آنکه ابدی است خداوند است. از این رو امام از این مباحث که بوی فتنه از آن می‌آمد، هواداران خود را برحذر می‌داشت. ایشان طرح مخلوق بودن و نبودن را بدعت دانسته و شیعیان را از ورود به این مباحث برحذر می‌داشتند. ایشان با این موضع‌گیری، شیعیان را از انحرافات دور نگاه می‌داشتند. به نظر ایشان بحث حدوث و قدم فایده‌ای ندارد و ما باید کتاب قرآن را مورد مداقه و استفاده برای بهتر کردن زندگی و رفتن به سوی سعادت قرار دهیم. فضا آماده ورود امام و پیروان به این مباحث نبود. کسانی که چنین مباحثی را مطرح می‌کردند نیت بدی داشتند و می‌خواستند مسلمانان را وارد نزاع و درگیری کنند. 

عضو هیئت علمی جامعه المصطفی(ص) با بیان اینکه امام(ع) مبین صیانت قرآن از تحریف بود، گفت: این مسئله از موضوعات گفت‌وگو در آن عصر بود. امام در تقویت پایگاه‌های علمی و گسترش معارف قرآن و جلوگیری از انحرافات فکری از علوم قرآنی استفاده می‌کردند. اگر اشکالات مستشرقان را ملاحظه کنید متوجه شباهت این دو جریان می‌شوید. 

الهی افزود: در عصر امام هادی(ع) از یک سو فرقه حشویه از اهل سنت و متاسفانه برخی از غلات شیعی تحریف قرآن را مطرح می‌کردند. آنها اعتقاد داشتند که کاتبان وحی برخی از آیات قرآن را حذف کردند. به عبارت دیگر آنها تحریف از جهت نقیصه را مطرح می‌کردند. این فکر و جریان در این عصر تا جایی پیش رفت که محدثانی مانند بخاری، مسلم در مهم‌ترین آثار خود از برخی صحابه نقل می‌کنند که در زمان پیامبر آیاتی در قرآن و قرائت می‌شد که در قرآن موجود نیست. برخی از شیعیان غالی از جمله احمد سیاری که خود را از یاران امام هادی(ع) می‌دانست روایاتی را جعل کرد که مضمو‌ن‌ آنها تحریف قرآن است. 

این استاد حوزه تصریح کرد: در این زمان بود که ائمه شیعه از جمله اما هادی(ع) اصالت را به قرآن می‌دادند و ما روایاتی را با نام روایات عرض داریم به این معنا که باید روایات را بر قرآن عرضه کرد که اگر موافق بود باید آنها را پذیرفت و غیراین صورت باید آنها را کنار گذشت.

الهی ادامه داد: امام در رساله‌ مفصلی که به ابن شعبه حرانی نقل کرده است به شدت بر اصالت قرآن تاکید کرده و آن را میزان تشخیص روایات صحیح از غیر صحیح و معیاری دقیق معرفی کرده‌اند. اگر قرآن اصالت داشته باشد، با توجه به این که همه آن را قبول دارند تمسک به قرآن می‌کنند. با توجه به اینکه مناطقی که امام زندگی می‌کرد از جمله سامرا به شدت سنی نشین بود، حالت تقریبی را حفظ کرده و روی اصول تاکید می‌کردند. 

عضو هیئت علمی جامعه المصطفی(ص) افزود: مباحث قرآنی دیگری در عصر امام رواج داشت که به مباحث کلامی مربوط می شد که به فرق مختلف منجر می شد. از جمله بیان شان نزول، فضائل سور و آیات پاسخ به شبهات و بیان مفاهیم، برداشت نکات فقهی از قرآن که از امام هادی(ع) بر اساس مستندات تفسیر مشروحی از بیانات حضرت نقل شده است که در کتاب آقای عالم بزرگوار حاج آقا بزرگ تهرانی این تفسیر در نهایت اعتبار توصیف شده است. و حسن ابن خالد برقی نقل کرده است که تفسیر از امام هادی(ع) است اما متاسفانه این کتاب در دسترس نیست. حاج آقا بزرگ تهرانی این اثر تفسیری را تا 120 جلد ذکر کرده‌اند اما هزاران افسوس که این تفسیر به دست ما نرسیده است. 

الهی در پایان گفت: امام در زمینه تفسیر قرآن بسیار فعال بودند و موارد مختلفی ما داریم که در ارتباط با  مفاهیم قرآن نکاتی را بیان کرده‌اند از جمله در سوره «تبت ید ابی لهب» که امام در این زمینه مباحثی داشتند و سوره فتح و آیه مباهله تفسیر داشتند. امام هادی و تفسیر قرآن نکات ارزشمندی بیان کرده‌اند که می‌تواند موضوع گفت‌‍وگوی دیگری باشد.