یک . طرح مسئله و تاریخچه آن
تاثیرگذاری امامان شیعه علیهم السلام در رشد و بالندگی فرهنگ و تمدن اسلامی در حیات سیصد ساله آن ، بر کسی پوشیده نیست . سخنان نغز و حکیمانه ، تربیت شاگردان دانشور ، و سیره عملی فرهنگ پروری و دانش گستری ، از مصداقهای بارز و آشکار آن به شمار می رود .
یکی دیگر از این مصداقها ، نوشته ها یا مکتوبهایی است که امامان معصوم در دوران زندگی پربار خویش به ارث گذارده اند . این نوشته ها و مکتوبات یا مکاتبات ، بویژه از امام صادق علیه السلام ، چنان فراوان است که بزرگان اهل سنت نیز بر آن تاکید ورزیده ، به دیده اعجاب بدان نظر کرده اند .
ابن عدی (م 365 ق) درباره اهل بیت علیهم السلام می نویسد:
قال الشیخ ولجعفر بن محمد حدیث کثیر عن ابیه ، عن جابر عن النبی صلی الله علیه و آله ، وعن ابیه ، عن آبائه ونسخ لاهل لبیت بروایة جعفر بن محمد . (1)
ابن حجر (م 852ق) این مطلب را از ابن عدی چنین نقل کرده است:
وقال ابن عدی ولجعفر احادیث ونسخ . (2)
و درباره امام باقر علیه السلام گوید:
و کان عند محمد الباقر بن علی بن الحسین (56 - 114ق) کتب کثیرة سمع بعضها منه ابنه جعفر الصادق و قرا بعضها . (3)
گستردگی این مکتوبات و مکاتبات ، سبب شد عالمان و محدثان شیعی ، از دیرباز در اندیشه گردآوری آنها در مجموعه های مستقل شوند و آثار ارزشمندی را به ثمر برسانند . تلاشهای عالمان را در شناسایی و گردآوری مکتوبات و مکاتبات ، به دو گروه می توان تقسیم کرد: یک دسته ، مکاتبات و نامه هایی اند که صورت کتاب و رساله ندارند ، و دسته دیگر ، شامل کتابها و رساله هاست .
اینک به بیان پیشینه این دو گروه و معرفی تلاشهای انجام شده می پردازیم:
الف . گردآوری نامه ها
در این زمینه، سبقت جویی از آن فیض کاشانی (1039 - 1115ق) است . وی با تالیف کتاب معادن الحکمة فی مکاتیب الائمة ، بخش وسیعی از نامه های ائمه علیهم السلام را شناسایی و ثبت کرد .
او در این کتاب ، 216 کتاب و نامه را از دوازده امام علیهم السلام بدین شرح گرد آورد:
امام علی علیه السلام 89 کتاب ، امام حسن علیه السلام هفت کتاب ، امام حسین علیه السلام هشت کتاب ، امام سجاد علیه السلام دو کتاب ، امام باقر علیه السلام دو کتاب ، امام صادق علیه السلام هجده کتاب ، امام کاظم علیه السلام نه کتاب ، امام رضا علیه السلام چهارده کتاب ، امام جواد علیه السلام دو کتاب ، امام هادی علیه السلام 22 کتاب ، امام عسکری علیه السلام 21 کتاب ، امام زمان علیه السلام 22 کتاب .
کتاب معادن الحکمة دو بار مشخصات به چاپ رسیده است:
- تهران: مکتبة الصدوق ، 1388ق .
- قم: جامعه مدرسین ، 2 ج ، با تعلیقه های آیة الله علی احمدی میانجی ، 1409ق .
دومین تلاش در این زمینه ، تتبع گسترده آیة الله احمدی میانجی رحمه الله است که در تکمیل تلاش فیض ، کاری گسترده را آغاز کرد . از این مجموعه تاکنون ، یک جلد در کنگره امام رضا علیه السلام با عنوان مکاتیب الامام الرضا علیه السلام به چاپ رسیده (4) و در آن ، دویست نامه ، شناسایی و ثبت شده است ، با آنکه مرحوم فیض از امام رضا علیه السلام تنها چهارده نامه گرد آورده بود . (5)
ب . شناسایی کتابها و رساله ها
در این زمینه ، تلاشهای عالمان به سالهای اخیر برمی گردد . آنچه راقم این سطور بدان دست یافته ، عبارت اند از:
تتبع علامه سید محسن امین در مقدمه اعیان الشیعة ،
تتبع استاد محمد رضا حسینی جلالی در کتاب تدوین السنة الشریفة ،
تتبع نویسندگان مقدمه المعجم المفهرس لالفاظ بحار الانوار ،
تتبع علامه باقر شریف قرشی در کتابهایش در مورد زندگانی ائمه علیهم السلام ،
تتبع نویسندگان مجموعه اعلام الهدایة ، منتشر شده از سوی «المجمع العالمی لاهل البیت علیهم السلام » ،
تتبع اجمالی سید علی شهرستانی در کتاب منع تدوین الحدیث ،
مقاله ای که در فصلنامه کیهان اندیشه به قلم علی اکبر ضیایی به چاپ رسید .
این تلاشهای هفتگانه در ضمن پژوهشهای دیگر ، به شناسایی و معرفی کتابها ورسائل یا به تعبیر دیگر ، مؤلفات (آثار) ائمه علیهم السلام پرداخته اند .
ما نخست به ترتیب تاریخی ، آثار معرفی شده را فهرستوار می آوریم ، تا سیر تتبع و تطور پژوهشها مشخص گردد و در ادامه به بررسی و طرح مسئله این نوشتار می پردازیم .
1 . اعیان الشیعة
علامه سید محسن امین ، در کتاب ارزشمند اعیان الشیعة ، نخستین بار با تعبیر «مؤلفات » به این مسئله توجه کرد . ایشان در جلد اول و دوم که به شرح حال ائمه علیهم السلام می پردازد ، مؤلفات هر یک از امامان را به اجمال معرفی می کند که در اینجا فهرستوار آنها را می آوریم:
1/1 . مؤلفات امیر المؤمنین علیه السلام:
1 . جمع القرآن وتاویله ، 2 . کتاب املی فیه ستین نوعا من انواع علوم القرآن ، 3 . الجامعة ، 4 . الجفر ، 5 . صحیفة الفرائض ، 6 . کتاب زکاة النعم ، 7 . کتاب فی ابواب الفقه ، 8 . کتاب آخر فی الفقه ، 9 . عهده للاشتر ، 10 . وصیة لمحمد بن حنفیة ، 11 . کتاب عجائب احکامه وقضایاه ، 12 . اثر عنه من الادعیة والمناجاة جمعه بعض العلماء وسماه الصحیفة ، 13 . مسنده الذی جمعه النسائی ، 14 . جنة الاسماء . (6)
2/1 . مؤلفات امام سجاد علیه السلام:
1 . الصحیفة الکاملة ، 2 . الصحیفة الثانیة ، 3 . الصحیفة الثالثة ، 4 . الصحیفة الرابعة ، 5 . الصحیفة الخامسة ، 6 . رسالة الحقوق . (7)
3/1 . مؤلفات امام باقر علیه السلام:
1 . کتاب التفسیر ، 2 . رسالة الی سعد الخیر ، 3 . رسالة اخری منه ، 4 . کتاب الهدایة . (8)
4/1 . مؤلفات امام صادق علیه السلام:
1 . رسالة الی النجاشی ، 2 . رسالة له اوردها الصدوق فی الخصال ، 3 . توحید المفضل ، 4 . کتاب الاهلیلجة ، 5 . مصباح الشریعة ، 6 . رسالة الی اصحابه ، 7 . رسالة الی اصحاب الرای والقیاس ، 8 . رسالة فی الغنائم ، 9 . وصیته لعبدالله بن جندب ، 10 . وصیة لابی جعفر محمد بن النعمان الاحول ، 11 . نثر الدرر ، 12 . کلامه فی وصف المحبة لاهل البیت والتوحید والایمان والاسلام والکفر والفسق ، 13 . رسالة فی وجوه معایش العباد و وجوه اخراج الاموال ، 14 . رسالة فی احتجاجه علی الصوفیة فی ما ینهون عنه من طلب الرزق ، 15 . کلامه فی خلق الانسان وترکیبه ، 16 . حکمه القصیرة ، 17 . نسخة (9) ذکرها النجاشی فی ترجمة محمد بن میمون الزعفرانی ، 18 . نسخة رواها الفضیل بن عیاض عنه ، 19 . نسخة رواها عبدالله بن اویس بن مالک بن ابی عامر الاصبحی ، 20 . نسخة رواها سفیان بن عیینة بن ابی عمران الهلالی ، 21 . نسخة یرویها ابراهیم بن رجاء الشیبانی ، 22 . کتاب یرویه جعفر بن بشیر البجلی ، 23 . کتاب رسائله رواه عنه جابر بن حیان الکوفی ، 24 . تقسیم الرؤیا . (10)
5/1 . مؤلفات امام کاظم علیه السلام:
1 . وصیة لهشام بن الحکم وصفته للعقل . (11)
6/1 . مؤلفات امام رضا علیه السلام:
1 . ما کتبه الی محمد بن سنان فی جواب مسائله عن علل الاحکام الشرعیة ، 2 . العلل التی ذکر الفضل بن شاذان انه سمعها عن الرضا علیه السلام ، 3 . ما کتبه الی المامون من محض الاسلام وشرائع الدین ، 4 . ما کتبه الی المامون فی جوامع الشریعة ، 5 . الرسالة المذهبة او الرسالة الذهبیة فی الطب ، 6 . کتاب فقه الرضا ، 7 . صحیفة الرضا . (12)
7/1 . مؤلفات امام هادی علیه السلام:
1 . رسالة فی الرد علی اهل الجبر والتفویض واثبات العدل والمنزلة بین المنزلتین ، 2 . اجوبة لیحیی بن اکثم عن مسائله ، 3 . قطعة من احکام الدین . (13)
8/1 . مؤلفات امام عسکری علیه السلام:
1 . التفسیر المعروف ب تفسیر الامام الحسن العسکری ، 2 . کتابه علیه السلام الی اسحاق بن اسماعیل النیسابوری ، 3 . ما روی عنه من المواعظ القصار ، 4 . رسالة المنقبة .
5 . قطعة من احکام الدین . (14)
علامه امین در مجموع، 64 کتاب و رساله از هشت امام، معرفی کرده است .
2 . تدوین السنة الشریفة
این اثر، نوشته استاد محمد رضا حسینی جلالی است که در سال 1413ق/1371ش ، از سوی دفتر تبلیغات اسلامی قم ، منتشر شده است .
آقای جلالی در این کتاب، 89 اثر از هشت امام علیهم السلام بدین شرح شناسانده است:
1/2 . امیر المؤمنین علیه السلام:
1 . کتاب علی علیه السلام ، 2 . کتاب فی علوم القرآن ، 3 . کتاب السنن والقضایا والاحکام ، 4 . عهد الامام علیه السلام للاشتر ، 5 . التعلیقة النحویة . (15)
2/2 . امام سجاد علیه السلام:
1 . الصحیفة ، 2 . رسالة الحقوق ، 3 . مناسک الحج ، 4 . صحیفة فی الزهد ، 5 . الجامع فی الفقه ، 6 . نسخة ، 7 . کتاب حدیثه . (16)
3/2 . امام باقر علیه السلام:
1 . تفسیر القرآن ، 2 . نسخه احادیث ، 3 . نسخة ، 4 . کتاب ، 5 . کتاب ، 6 . رسالة الی سعد الاسکاف ، 7 . رسالة الی سعد الخیر . (17)
4/2 . امام صادق علیه السلام:
1 . التوحید ، 2 . الاهلیلجة فی التوحید ، 3 . الاهوازیة ، 4 . رسالة الی اصحابه ، 5 . الجعفریات ، 6 . وصیة النبی، 7 . کتاب الحج ، 8 . مناسک الحج و فرائضه ، 9 . حدیث الحج ، 10 . کتاب ، 11 . کتاب مبوب فی الحلال والحرام ، 12 . کتاب ، 13 . کتاب ، 14 . کتاب ، 15 . کتاب نوادر ، 16 . کتاب نوادر ، 17 . کتاب نوادر ، 18 . نسخة کبیرة ، 19 . نسخة ، 20 . نسخة ، 21 . نسخة ، 22 . نسخة ، 23 . نسخة ، 24 . نسخة ، 25 . نسخة ، 25 . کتاب نسب الیه . (18)
5/2 . امام کاظم علیه السلام:
1 . مسند الامام موسی بن جعفر علیه السلام ، 2 . کتاب ، 3 . کتاب ، 4 . کتاب ، 5 . نسخة ، 6 . نسخة ، 7 . نسخة ، 8 . مسائل ، 9 . مسائل ، 10 . رسالة . (19)
6/2 . امام رضا علیه السلام:
1 . صحیفة الرضا ، 2 . الرسالة الذهبیة ، 3 . امالی الامام الرضا علیه السلام ، 4 . امالی الامام الرضا علیه السلام ، 5 . کتاب الاهلیلجة ، 6 . مجالس الرضا علیه السلام مع اهل الادیان ، 7 . کتاب ، 8 . کتاب ، 9 . کتاب ، 10 . نسخة مبوبة کبیرة ، 11 . نسخة ، 12 . نسخة ، 13 . نسخة ، 14 . نسخة ، 15 . نسخة ، 16 . مسائل ، 17 . مسائل ، 18 . مسائل ، 19 . مسائل ، 20 . مسائل ، 21 . مسائل . (20)
7/2 . امام هادی علیه السلام:
1 . الامالی فی تفسیر القرآن ، 2 . رسالة الرد علی اهل الجبر والتفویض ، 3 . کتاب فی احکام الدین ، 4 . نسخة ، 5 . نسخة ، 6 . نسخة ، 7 . مسائل . (21)
8/2 . امام عسکری علیه السلام:
1 . کتاب المنقبة ، 2 . نسخة ، 3 . مسائل ، 4 . مسائل ، 5 . مسائل ، 6 . تفسیر العسکری . (22)
3 . المعجم المفهرس لالفاظ احادیث «بحار الانوار»
این کتاب در سال 1413 ق ، از سوی دفتر تبلیغات اسلامی در قم منتشر شد .
نویسندگان مقدمه ، در بخشی از آن به معرفی آثار ائمه علیهم السلام پرداخته اند و در موارد بسیاری به نوشته استاد جلالی ارجاع داده اند . در این اثر از هشت امام ، 85 کتاب و رساله به شرح زیر معرفی شده است .
1/3 . امام علی علیه السلام:
1 . صحیفة علی 2 . کتاب علی 3 . تفسیر القرآن 4 . کتاب السنن والقضایا والاحکام 5 . عهده للاشتر 6 . الجامعة . (23)
2/3 . امام سجاد علیه السلام:
1 . الصحیفة ، 2 . رسالة الحقوق ، 3 . مناسک الحج ، 4 . الجامع فی الفقه ، 5 . صحیفة فی الزهد ، 6 . کتاب حدیثه . (24)
3/3 . امام باقر علیه السلام:
1 . تفسیر القرآن ، 2 . نسخة احادیث ، 3 . نسخة ، 4 . کتاب ، 5 . کتاب ، 6 . رسالة الی سعد الاسکاف . (25)
4/3 . امام صادق علیه السلام:
1 . الاهلیلجة ، 2 . التوحید ، 3 . الاهوازیة ، 4 . رسالة الی اصحابه ، 5 . رسالة فی الغنائم ، 6 . رسالة فی وجوه معایش العباد ، 7 . الجعفریات ، 8 . کتاب رسائله التی رواها ، 9 . نثر الدرر ، 10 . وصیة النبی، 11 . کتاب الحج ، 12 . مناسک الحج ، 13 . کتاب ، 14 . نسخ ، 15 . کتاب ، 16 . کتاب مبوب فی الحلال والحرام ، 17 . النوادر ، 18 . نسخة ، 19 . نسخة ، 20 . نسخة ، 21 . نسخة . (26)
5/3 . امام کاظم علیه السلام:
1 . مسند الامام موسی بن جعفر ، 2 . کتاب ، 3 . کتاب ، 4 . کتاب ، 5 . نسخة ، 6 . نسخة ، 7 . نسخة ، 8 . مسائل ، 9 . مسائل ، 10 . رسالة ، 11 . رسالته فی العقل ، 12 . رسالة فی التوحید . (27)
6/3 . امام رضا علیه السلام:
1 . صحیفة الرضا ، 2 . الرسالة الذهبیة ، 3 . مجالس الرضا مع اهل الادیان ، 4 . امالی الامام الرضا ، 5 . امالی الامام الرضا ، 6 . کتاب الاهلیلجة ، 7 . کتاب ، 8 . کتاب ، 9 . کتاب ، 10 . نسخة مبوبة کبیرة ، 11 . نسخة ، 12 . نسخة ، 13 . نسخة ، 14 . نسخة ، 15 . نسخة ، 16 . مسائل ، 17 . مسائل ، 18 . مسائل ، 19 . مسائل ، 20 . مسائل . (28)
7/3 . امام هادی علیه السلام:
1 . کتاب فی احکام الدین ، 2 . رسالة الرد علی اهل الجبر والتفویض ، 3 . نسخة ، 4 . نسخة ، 5 . نسخة ، 6 . مسائل ، 7 . اجوبة یحیی بن اکثم ، 8 . الزیارة الجامعة . (29)
8/3 . امام عسکری علیه السلام:
1 . تفسیر القرآن ، 2 . کتاب المنقبة ، 3 . نسخة ، 4 . مسائل ، 5 . مسائل ، 6 . مسائل . (30)
4 . آثار علامه باقر شریف قرشی
علامه قرشی در مجموعه ای که درباره زندگانی امامان شیعه با عناوین «حیاة الامام ...» تالیف نموده ، در برخی از مجلدات با عناوینی چون: مؤلفاته ، من تراثه الفکری و ... به بیان مؤلفات ائمه علیهم السلام پرداخته است که به اجمال معرفی می شوند:
1/4 . امام زین العابدین علیه السلام .
با عنوان «مؤلفاته » ، این آثار را معرفی کرده است:
1 . الصحیفة السجادیة ، 2 . المناجاة الخمسة عشر ، 3 . رسالة الحقوق ، 4 . کتاب علی بن الحسین . (31)
2/4 . امام الباقر علیه السلام .
تنها از یک کتاب تفسیری سخن گفته است . (32)
3/4 . امام الصادق علیه السلام .
تنها عنوان «رسائله و وصایاه » دارد . (33)
1 . رسالة فی جوامع الشریعة ، 2 . الرسالة الذهبیة ، 3 . صحیفة الرضا علیه السلام ، 4 . فقه الرضوی . (34)
4/4 . امام موسی بن جعفر علیه السلام .
با عنوان «من تراثه الفکری » ، دو اثر را آورده است:
5/4 . امام رضا علیه السلام .
با عنوان «مؤلفاته » ، این آثار را معرفی کرده است:
1 . رسالة فی العقل ، 2 . رسالة فی التوحید . (35)
6/4 . امام عسکری علیه السلام .
با عنوان «رسائله » ، ده عنوان اثر آورده است که با مکاتیب ائمه سازگار است . (36)
5 . اعلام الهدایة
این اثر که توسط «المجمع العالمی لاهل البیت علیهم السلام » در سال 1422ق ، در چهارده مجلد منتشر شده ، در زندگانی هر یک از امامان با عنوان «نماذج من تراثه » ، عناوین برخی آثار را آورده که در منابع پیش گفته از آنها یاد شد و بدین جهت از ذکر آنها صرف نظر می گردد .
6 . منع تدوین الحدیث
این اثر در سال 1418ق ، از سوی «مؤسسة الامام علی علیه السلام » منتشر شده است . در بخشی از این کتاب با عنوان «اهل البیت والتدوین » (ص 397 - 442) به تبیین نقش ائمه در تدوین و کتابت حدیث پرداخته شده و در ضمن آن به برخی آثار و مکتوبات نیز اشاره شده است .
از آن رو که نویسنده، بنا بر استقصا نداشته و آنچه معرفی کرده ، در منابع پیش از آن یاد شده است ، از ذکر فهرستوار آثار ، صرف نظر می شود .
7 . معرفی برخی آثار منسوب به امام صادق علیه السلام
در مجله کیهان اندیشه ، مقاله ای با عنوان «معرفی برخی آثار منسوب به امام صادق علیه السلام » نوشته آقای علی اکبر ضیایی ، منتشر شد (37) که فهرست آن آثار ، بدین شرح است:
1 . خواص القرآن الکریم یا منافع القرآن ، 2 . صحائف الامام الصادق ، 3 . ذکر مناظرة جعفر الصادق لبعض الشیعة فی التفصیل بین ابی بکر و علی علیه السلام ، 4 . رسالة یعلم منها اختیارات الایام النحسة والجیدة ، 5 . رسالة جعفر بن محمد الصادق فی الکیمیاء ، 6 . الرسالة المفضلیة والاتکال علی بارئ البریة ، 7 . الصراط ، 8 . الهفت والاظلة یا الهفت الشریف .
نویسنده مقاله ، این عناوین را بر اساس نسخه های موجود در کتابخانه های سوریه تنظیم نموده است و البته خود تصریح می کند که از این کتب و رساله ها در کتب ماخذ ، ذکری به میان نیامده است . (38)
بررسی لغزشها
در منابع یاد شده ، پاره ای از لغزشها وجود دارد که اشاره به آنها ، در تحریر مسئله و روشن شدن موضوع بحث ، دخیل است . از این رو ، نخست به برخی از آن لغزشها اشاره می شود و سپس به تحریر مسئله و موضوع این مقاله می پردازیم .
1 . در کتاب اعیان الشیعة ، گاه میان مؤلفات ائمه و گردآوری های دیگران از سخنان ایشان ، خلط شده است . مثلا در ذیل: «مؤلفات علی بن الحسین » از الصحیفة الثالثة تا الصحیفة الخامسة نام می برد و تصریح دارد که گردآورنده آنها چه کسانی بوده اند . (39)
البته ایشان در مواردی نیز به تفکیک این دو نوع تصریح دارد . مثلا بری مؤلفات امیر مؤمنان دو عنوان آورده است: «مؤلفات امیر المؤمنین » ، «الکتب المجموعة من کلامه » . (40)
2 . در کتاب اعیان الشیعة ، تدوین السنة الشریفة والمعجم المفهرس لالفاظ بحارالانوار ، مواردی با عنوان های: نسخة ، کتاب ومسائل ، به صورت مکرر درباره یک امام آمده است، با آنکه به ظن قوی اینها تداخل دارند و نباید آنها را عناوین مستقل تلقی کرد . در این باره ، علامه امین در اعیان الشیعة چنین احتمالی را مطرح ساخته است:
و هناک کتب مرویة عن الصادق علیه السلام جمعها اصحابه مما رووه عنه، فیصح بهذا الاعتبار نسبتها الیه; لان الاملاء احد طرق التالیف ، وقد ذکر خمسة منها النجاشی، وذکر سنده الیها، ویحتمل تداخلها مع بعض ما تقدم . (41)
البته به نظر ما این آثار را نمی باید در شمار مؤلفات ائمه به حساب آورد ; بلکه این آثار ، نوشته های یاران و شاگردان ایشان است و با این توضیح ، دیگر تداخل و تکراری هم درمیان نیست .
3 . در مقدمه معجم بحار الانوار ، یکی از آثار امام صادق علیه السلام «نسخ » معرفی شده (42) و از کتاب ابن حجر نقل شده است ، با آنکه سخن ابن حجر چنین است:
و لجعفر احادیث و نسخ .
و کان عند جعفر الصادق بن محمد الباقر رسائل و احادیث و نسخ .
و روشن است که نمی خواهد یک کتاب را معرفی نماید ; بلکه مراد، عنوانی کلی و عام است .
معیارهایی چند
برپایه مباحث گذشته در تاریخچه و نیز فهرستهای ارائه شده و نیز لغزشهای موجود در این آثار ، می باید مکتوبات حدیثی را با نشان دادن معیارهایی تعریف کرد و از تداخلها کاست ، تا به تعریفی جامع و مانع دست یافت .
نکاتی که به نظر می رسد در دستیابی به چنان تعریفی نقش دارد، عبارت است از:
1 . مراد از مکتوبات حدیثی ، آن دسته از نوشته هایی است که به عنوان کتاب ، رساله و یا نسخه تلقی شده اند . از این رو ، مکتوباتی که به عنوان «نامه » تلقی می شوند و ملا محسن فیض کاشانی و مرحوم احمدی میانجی به عنوان مکاتیب الائمة گرد آورده اند، از این موضوع خارج اند ، گرچه تعیین مرز دقیق میان آنها قدری دشوار است و فعلا با مسامحه بدانها نظر می شود .
2 . مکتوب حدیثی برپایه مبانی کلامی شیعه بر چیزی اطلاق می گردد که از ائمه علیهم السلام به صورت مکتوب ، صادر شده باشد و تفاوت نمی کند در چه موضوع یا زمینه ای باشد .
3 . موارد املای ائمه و کتابت شاگردان آنان نیز جزو مکتوبات حدیثی به شمار می رود . بر این مطلب، علامه امین در عبارت منقول سابق (43) و نیز استاد جلالی اشاره دارند . (44)
4 . کتاب علی و صحیفة علی ، گرچه به املای پیامبر صلی الله علیه و آله بود و طبق ضابطه دوم در شمار مکتوبات ایشان قرار می گیرد ، اما از آن رو که در منابع حدیثی و تاریخی ، به نام امام علی علیه السلام مشهور شده، در مکتوبات حدیثی آن حضرت آورده می شود .
5 . آنچه از سخنان ائمه توسط دیگران گردآوری شده و به اشتباه، برخی آن را در شمار مکتوبات می آورند (چون نهج البلاغة ، صحیفه های ثانیه به بعد و دیوانها) از شمار مکتوبات خارج اند .
6 . از سه امام ، یعنی امام حسن ، امام حسین و امام جواد علیهم السلام، مکتوبی نقل نشده است .
7 . مواردی که در انتساب آنها شک و تردید وجود دارد، در این مجموعه فهرست می شود تا زمینه پژوهشهای بعدی را فراهم سازد .
8 . موارد تداخل، آنجا که محرز شود ، حذف می گردند و اگر احتمال تعدد باشد، با اشاره بدین مسئله ثبت می شود ، تا در پژوهشهای بعدی وضعیت آنها معلوم گردد .
9 . مواردی که تاکنون عدم انتساب آنها به ائمه علیهم السلام محرز شده ، اگر در منابع منسوب شده ، درج می گردد .
10 . برخی از پژوهشگران، در شمار مکتوبات حدیثی ائمه علیهم السلام عناوینی چون «نسخة » و «نسخة احادیث » را ثبت کرده اند که به نظر ، جای تامل دارد . شرح آن چنین است .
خطیب بغدادی (م 463ق) در تعریف نسخه می نویسد:
لاصحاب الحدیث نسخة مشهورة کل نسخة منها تشتمل علی احادیث کثیرة یذکر اسناد النسخة فی المتن الاول منها ثم یقول فیما بعده: باسناده ... الی آخرها . (45)
یعنی احادیثی که راوی با یک سند نوشته و در یک جزوه فراهم آورده ، نسخه نامیده می شوند .
بر این اساس ، نسبت دادن آنها به ائمه علیهم السلام با تردید جدی مواجه است ; زیرا اگر املای امام و کتابت شاگرد باشد، چنان که ذکر شد، آن را به عنوان مکتوب ائمه می توان به شمار آورد; ولی در غیر این صورت ، مانند آن است که راوی، احادیثی را می شنود و خود می نگارد، که «اصول اربعمئة » و سایر نوشته های حدیثی یاران ائمه علیهم السلام از این جمله اند .
بجز این ، می توان شواهد دیگری نیز یاد کرد: نجاشی در شرح حال «عبد الله بن ابراهیم بن الحسین بن علی بن الحسین بن علی بن ابی طالب علیهم السلام » می نویسد:
له نسخة یرویها عن آبائه ... (46)
نسبت دادن نسخه به پدران خود با تعریفی که خطیب بغدادی از نسخه ارائه کرده ، کاملا سازگاری دارد; یعنی احادیثی را از اجداد خود ، نقل و ثبت کرده است و از این رو ، نسخه ها را نمی توان به آبا نسبت داد ، چنان که نمی توان گفت املای یکی از آن بزرگواران است . بدین جهت ، اینکه برخی این نسخه را در شمار مؤلفات امام سجاد علیه السلام آورده اند ، با وجود این قرینه واضح ، خطاست . (47)
همچنین مرحوم سید حسن صدر در تاسیس الشیعة ، «کتاب جامع فی الفقه » را به ثابت بن هرمز نسبت داده که از امام سجاد علیه السلام نقل کرده است و در ابتدا با عنوان: «اصحاب ائمه که صاحب جوامع بزرگ فقهی بوده اند» ، به بحث پرداخته است:
تنبیه: فی ذکر ارباب الجوامع الکبار فی الفقه من اصحاب الائمة الاطهار ، فلثابت بن هرمز ابی المقدام جامع فی الفقه ، یرویه عن الامام زین العابدین علی بن الحسین علیه السلام . (48)
11 . عنوانهای کتاب که در برخی از منابع پیشین در شمار مؤلفات ائمه علیهم السلام قلمداد شده، حکم نسخه را دارند ; زیرا تعبیری که در کتب فهارس به چشم می خورد ، نسبت کتاب به راوی است ، مانند «له کتاب عن الرضا» یا «له کتاب الباقر» و بدان معناست که این نوشته را از احادیث آن امام ، گرد آورده است و از آن رو که تصریح نشده که صورت املا دارد، نمی توان جزو کتابهای ائمه علیهم السلام به شمار آورد .
12 . در ذیل برخی از معرفی ها مطالبی به عنوان نظریه ذکر شده که البته نیاز به تکمیل و بحثهای منقح بیشتر دارد .
دو . فهرست مکتوبات حدیثی ائمه علیهم السلام
برپایه قواعد پیش گفته، فهرستی از آنچه در مصادر به ائمه علیهم السلام منسوب است، گزارش می شود .
منابع ذکر آثار و منابع بحث و بررسی در مورد انتساب آنها نیز جهت سهولت پژوهش و تحقیق ، آورده می شود .
مؤلفات امیر المؤمنین علیه السلام
1 . کتاب علی . این عنوان در روایات اهل بیت علیهم السلام فراوان مورد استناد قرار گرفته است . استاد جلالی ، برخی از آنها را و مصطفی قصیر العاملی نیز کتابی با عنوان کتاب علی (50) تالیف کرده و بسیاری از احادیث را گردآورده است . (51) نیز استاد جلالی معتقد است عنوانهای: الصحیفة ، کتاب علی ، الجفر ، والجامعة، نامهایی است که در روایات، بر همین اثر اطلاق شده است .
2 . صحیفة علی . این اثر، در منابع عامه بدین عنوان مشهور است و استاد جلالی، آن را صحیفة النبی می داند که نزد امام علی علیه السلام قرار داشت . (52)
دکتر رفعت فوزی، روایات آن را از کتب عامه گرد آورده است . (53)
3 . جمع القرآن و تاویله . این اثر را علامه امین در شمار مؤلفات علی علیه السلام آورده است . (54)
4 . کتاب السنن والقضایا والاحکام . از عنوان این کتاب برمی آید که شامل ابواب فقهی و قضاوتهای حضرت در موارد خاص است . این کتاب را برخی راویان با عنوان کامل آن نقل کرده اند و برخی با ذکر بخشی از عنوان . استاد جلالی، نام یازده تن از راویانی که این اثر را روایت کرده اند ، برمی شمرد . (55) در مقدمه معجم آمده که پاره ای از کتابهای امام ، مانند: زکاة النعم ، صحیفة الفرائض ، کتاب فی ابواب الفقه و ... جزیی از این کتاب بزرگ است . (56)
5 . الجفر . این اثر را علامه امین در شمار مؤلفات ایشان آورده است . (57)
6 . الجامعة . این اثر را علامه امین آورده ; (58) ولی برخی ، آن را به جهت اوصاف ذکر شده در روایات ، همان کتاب علی می دانند . (59)
7 . عهده للاشتر . نسبت این اثر ، مشهور است و در نهج البلاغة به صورت کامل نقل شده و مورد اهتمام عالمان و محققان قرار گرفته و بر آن ، شروح بسیار نوشته و ترجمه های بسیار ارائه کرده اند .
8 . رسالة المحکم والمتشابه .
9 . وصیة لمحمد بن حنفیة . این اثر را علامه امین ، آورده است . (60)
10 . کتاب فی علوم القرآن . این اثری است که امام علی علیه السلام ، آن را املا کرده و در آن ، شصت نوع از انواع علوم قرآنی را القا فرموده است . این نوشته را ابن عقده (م 333ق) از امام صادق علیه السلام نقل می کند .
استاد جلالی ، معتقد است این اثر ، همان است که با عنوان تفسیر النعمانی (ابن ابی زینب) و یا المحکم والمتشابه فی القرآن توسط سید مرتضی نقل شده است و علامه مجلسی ، در بحار الانوار به صورت کامل ، آن را آورده است . (61)
11 . صحیفة الفرائض . این اثر را علامه امین ، آورده است . (62)
12 . کتاب زکاة النعم . این اثر را علامه امین ، آورده است . (63)
13 . کتاب فی ابواب الفقه . این اثر را علامه امین ، آورده است . (64)
14 . کتاب آخر فی الفقه . این اثر را علامه امین ، آورده است . (65)
15 . جنة الاسماء . این اثر را علامه امین ، آورده است . (66)
16 . مصحف علی . از آن رو که در مصحف امام ، مطالبی در زمینه محکم و متشابه ، ناسخ و منسوخ و ... ذکر شده ، می باید آن را از مؤلفات حضرت برشمرد . (67)
17 . التعلیقة النحویة . مطالبی است که امام علی علیه السلام بر ابو الاسود دئلی القا فرمود .
ابن ندیم گوید:
ان علیا القی الی ابی الاسود شیئا فیه اصول النحو . (68)
و ابن عساکر گوید:
ان بعض النحاة کان یذکر ان عنده تعلیقة ابی الاسود التی القاها الیه علی . (69)
18 . کتاب عجائب احکامه . علامه امین ، آن را آورده و می گوید:
و قد جمعها جماعة من العلماء ، و جمعناها نحن فی کتاب ، و ادرجنا فیه عجائب احکامه . (70)
19 . ما اثر عنه من الادعیة و المناجاة . علامه امین می گوید:
جمعها بعض العلماء و سماها الصحیفة العلویة . (71)
20 . مسنده . علامه امین می گوید:
الذی جمعه الشافی ای ما آثر عنه من الاحادیث و الروایات . (72)
در کشف الظنون آمده است:
مسند علی لابی عبدالرحمان احمد بن شعیب النسائی . (73)
خود ایشان ، در پایان این سه عنوان ، آورده است:
والثلاثة الاخیرة یمکن عدها من مؤلفاته بنوع من التوسع . (74)
مؤلفات امام سجاد علیه السلام
1 . الصحیفة السجادیة . نسبت این اثر به امام سجاد علیه السلام نزد شیعیان ، متواتر است (75) و به صورت مستقل چاپ شده و در دسترس است و شروح و تحقیقات گسترده ای درباره اش به انجام رسیده است .
2 . رسالة الحقوق . این نوشته در مصادر روایی شیعه یکجا ثبت شده (76) و به صورت مستقل نیز بارها به چاپ رسیده است، چنان که بر آن ، شروح متعدد، نگارش شده است .
3 . مناسک الحج . استاد سید محمد رضا حسینی جلالی درباره این اثر نوشته است:
رسالة حاویة لجمیع احکام الحج الشرعیة فی ثلاثین بابا، رواها عن الامام علیه السلام کل من ابنائه الامام محمد الباقر و زید الشهید و الحسین الاصغر . (77)
این اثر در بغداد با مقدمه سید هبة الدین شهرستانی به چاپ رسیده است . (78)
4 . صحیفة فی الزهد . ابو حمزه ثمالی گوید:
قرات صحیفة فیها کلام زهد من کلام علی بن الحسین علیه السلام ، و کتبت ما فیها ، ثم اتیت علی بن الحسین علیه السلام فعرضت ما فیها علیه، فعرفه و صححه . (79)
5 . الجامع فی الفقه (نسخة احادیث) . این عنوان، در کتاب تدوین السنة الشریفة (80) و مقدمه معجم بحار الانوار آمده (81) و آن را به رجال النجاشی نسبت داده اند .
لیکن آنچه در رجال النجاشی آمده، بدین شرح است:
ثابت بن هرمز ابو المقدام الحداد . روی نسخة عن علی بن الحسین علیه السلام رواها عنه ابنه عمرو بن ثابت . (82)
البته مرحوم سید حسن صدر، در تاسیس الشیعة آورده است:
تنبیه: فی ذکر ارباب الجوامع الکبار فی الفقه من اصحاب الائمة الاطهار ، فلثابت بن هرمز ابو المقدام جامع فی الفقه ، یرویه عن الامام زین العابدین علی بن الحسین علیه السلام . (83)
ضمنا اشتباه دیگری که در آن دو مصدر رخ داده، نسبت نقل آن به ابو حمزه ثمالی است، با آنکه راوی ابو حمزه ، ثابت (ابو حنیفه) است و راوی این نسخه، ثابت بن هرمز (ابو المقدام) است .
6 . نسخة . نجاشی گوید:
علی بن ابراهیم بن الحسین بن علی بن الحسین بن علی بن ابی طالب علیه السلام ، له نسخة یرویها عن آبائه . (84)
7 - 10 . الصحیفة الثانیة ، تا الصحیفة الخامسة . این چهار اثر را علامه امین ، آورده است . (85)
توضیح:
دو اثر پنجم و ششم، با توجه به توضیح بند 9 و 10، جزو آثار به شمار نمی رود .
مؤلفات امام باقر علیه السلام
1 . تفسیر القرآن (کتاب التفسیر) . ابن ندیم در الفهرست گوید:
تسمیة الکتب فی تفسیر القرآن: کتاب الباقر محمد بن علی علیه السلام بن الحسین بن علی علیه السلام رواه عنه ابو الجارود زیاد بن منذر رئیس الجارودیة الزیدیة . (86)
شیخ آقا بزرگ گوید:
این تفسیر به املای امام باقر و کتابت زیاد بن منذر ابو الجارود بود . (87)
سید محسن امین (88) و سید حسن صدر هم از این تفسیر یاد کرده اند . (89)
2 . رسالة الی سعد الاسکاف . نجاشی گوید:
له کتاب رسالة ابی جعفر علیه السلام الیه اخبرنا عدة عن احمد بن ... (90) محمد بن سعید .
3 . رسالة الی سعد الخیر . کلینی نوشته است:
کتب ابو جعفر علیه السلام الی سعد الخیر: بسم الله الرحمن الرحیم . (91)
4 . کتاب الهدایة . ابن ندیم گوید:
ابو جعفر محمد بن علی و له من الکتب کتاب الهدایة . (92)
علامه امین ، پس از نقل آن می نویسد:
و یمکن ان یرید به الباقر علیه السلام . (93)
5 . کتاب . سید حسن صدر گوید:
یحیی بن القاسم ابو بصیر له کتاب یرویه عن ابی جعفر الباقر علیه السلام مات فی حیاة الصادق علیه السلام . (94)
6 . کتاب . سید حسن صدر گوید:
عبدالمؤمن بن القاسم بن قیس بن محمد الانصاری یکنی ابا عبد الله الکوفی، له کتاب یرویه عن ابی جعفر الباقر علیه السلام ، مات انه سبع و اربعین و مئة . (95)
7 . کتاب . سید حسن صدر گوید:
زرارة بن اعین له کتاب یرویه عن ابی جعفر الباقر علیه السلام ، مات سنة مئة و خمسین . (96)
8 . نسخة احادیث . نجاشی گوید:
ابو العلاء الخفاف له نسخة احادیث رواها عن ابی جعفر علیه السلام . (97)
9 . نسخة احادیث . نجاشی گوید:
خالد بن ابی کریمة روی عن الباقر علیه السلام ذکره ابن نوح ، روی عنه نسخة احادیث ... (98)
توضیح:
بر اساس آنچه در بند 9 و 10 گفته شد ، پنج کتاب اخیر را نمی توان جزو مؤلفات امام باقر علیه السلام به شمار آورد ; زیرا مقصود از عناوین: «کتاب » و «نسخة احادیث » ، برپایه توضیحات گذشته ، نوشته های راویان و اصحاب ائمه علیهم السلام است .
مؤلفات امام صادق علیه السلام
1 . التوحید (کتاب فکر) . کتابی است که امام صادق علیه السلام، آن را بر مفضل بن عمر جعفی املا کرد . در برخی فهارس با عنوان کتاب فکر آمده است; چنان که نجاشی گوید:
وله کتاب یوم و لیلة ، و کتاب فکر: کتاب فی بدو الخلق و الحث علی الاعتبار ... (99)
این کتاب ، در مصادر روایی شیعه منقول است (100) و بارها به صورت مستقل چاپ شده و ترجمه هایی از آن به زبان فارسی به انجام رسیده و برخی نیز آن را شرح کرده اند . (101)
2 . الاهلیلجة فی التوحید . آن را امام صادق علیه السلام در پاسخ ملحدان و منکران ربوبیت نگاشت و برای مفضل بن عمر ، ارسال کرد . (102)
علامه مجلسی ، آن را در بحار الانوار آورده است . (103)
سید بن طاووس ، فرزندش را به تامل در این کتاب ، دعوت می کند:
وانظر ... و کتاب المفضل بن عمر ، الذی املاه علیه مولانا الصادق فیما خلق الله - جل جلاله - من الآثار . (104)
و نیز به او توصیه می کند که آن را در سفر ، همراه داشته باشد:
و یصحب معه کتاب المفضل بن عمر الذی رواه عن الصادق علیه السلام فی معرفة وجوه الحکمة فی انشاء العالم السفلی و اظهار اسراره; فانه عجیب فی معناه . (105)
3 . الاهوازیة . نجاشی گوید:
عبد الله بن النجاشی بن هیثم بن شمعان ابو بحیفر الاسدی النصری یروی عن ابی عبد الله علیه السلام رسالة منه الیه، وقد ولی الاهواز من قبل المنصور . (106)
این رساله در برخی مصادر حدیثی شیعه منقول است . (107)
4 . رسالة الی اصحابه . کلینی آن را در روضه الکافی چنین نقل کند:
عن اسماعیل بن جابر ، عن ابی عبد الله علیه السلام انه کتب هذه الرسالة الی اصحابه و امرهم بمدارستها و النظر فیها و تعاهدها و العمل بها ، و کانوا یضعونها فی مساجد بیوتهم ، فاذا فرغوا من الصلاة نظروا فیها . (108)
5 . الجعفریات . مجموعه ای از احادیث فقهی است که امام کاظم علیه السلام از حضرت صادق علیهما السلام نقل می کند و به پیامبر صلی الله علیه و آله منتهی می شود . راوی از امام کاظم علیه السلام ، فرزند ایشان اسماعیل است و محمد بن اشعث کوفی از او نقل کرده است . این اثر ، از آن رو که جمع کننده اش امام صادق علیه السلام است ، الجعفریات و از آن رو که راوی ، محمد بن اشعث است ، به الاشعثیات معروف است . (109)
خطیب بغدادی نیز بدین نام ، اثری را از ابن اشعث نقل می کند:
انبانا ابو سعد المالینی قال: قال لی ابو احمد بن عدی سمع منی ابو العباس بن عقدة کتاب الجعفریة عن ابن الاشعث و حدث بها عنی ... (110)
حاجی نوری در کتاب مستدرک الوسائل ، آن را از منابع خود آورده است . (111)
6 . رسالة فی الغنائم . این رساله را ابن شعبه در تحف العقول آورده است . (112)
7 . رسالة فی وجوه معایش العباد . این رساله نیز در تحف العقول منقول است . (113)
8 . کتاب رسائله التی رواها جابر . علامه امین به نقل از یافعی در مرآة الجنان ، چنین نقل می کند:
له کلام نفیس فی علوم التوحید و غیرها وقد الف تلمیذه جابر بن حیان کتابا یشتمل علی الف ورقة یتضمن رسائله و هی خمسمئة رسالة . (114)
9 . نثر الدرر . علامه امین ، این اثر را در شمار مؤلفات امام صادق علیه السلام آورده است . (115) در تحف العقول ، مجموعه ای از کلمات قصار نقل شده و آمده است:
سماه بعض الشیعة نثر الدرر . (116)
و در مقدمه معجم بحار الانوار ، از این تعبیر ، چنین استنباط شده که این مجموعه کلمات ، به صورت مکتوب بوده است . (117)
10 . وصیة النبی . ابو غالب زراری از آن چنین تعبیر کرده است:
کتاب وصیة النبی صلی الله علیه و آله لامیر المؤمنین علیه السلام عن ابن العباس ابن عقدة ، و علی ظهره اجازته لی جمیع حدیثه بخطه . (118)
و صدوق همین متن را در کتاب من لا یحضره الفقیه آورده است . (119) استاد محمدرضا جلالی می گوید:
اشبیلی در فهرست خود، آن را آورده است . طیبی و بیهقی نیز متن حدیث را آورده اند و در کتابخانه ظاهریه دمشق ، نسخه شماره 9742 ، با همین عنوان موجود است . (120)
11 . کتاب الحج . نجاشی گوید:
ابان بن عبد الملک الثقفی شیخ من اصحابنا ، روی عن ابی عبد الله علیه السلام کتاب الحج . (121)
و نیز در تهذیب التهذیب از قول یحیی بن سعید آمده است:
املی علی الجعفر الحدیث الطویل یعنی فی الحج . (122)
نجاشی گوید:
عمر بن محمد بن یزید ابو الاسود بیاع الابری ... له کتاب فی مناسک الحج و فرائضه و ما هو مسنون فی ذلک ، سمعه کله من ابی عبدالله علیه السلام . (123)
این هم شاهد دیگری بر مدعای بند 10 است که در ابتدای این صحبت آمد ، که چنین آثاری را نمی توان به امامان علیهم السلام نسبت داد .
12 . کتاب . نجاشی گوید:
طلاب بن حوشب ... ، کوفی ثقة روی عن جعفر بن محمد علیه السلام کتابا اخبرنا ... (124)
13 . کتاب مبوب فی الحلال والحرام . نجاشی گوید:
ابراهیم بن محمد بن ابی یحیی ابو اسحاق موسی مسلم مدنی ، ... و ذکر بعض اصحابنا ان له کتابا مبوبا فی الحلال والحرام عن ابی عبدالله علیه السلام . (125)
14 . کتاب . نجاشی گوید:
عباد بن صهیب ابو بکر التمیمی الکلیبی الیربوعی الحبری ثقة روی عن ابی عبدالله علیه السلام کتابا اخبرنا ... عن عباد بالکتاب . (126)
15 . کتاب . نجاشی گوید:
القاسم الرسی بن ابراهیم طباطبا بن اسماعیل بن ابراهیم بن حسن بن حسن بن علی بن ابی طالب علیه السلام . له کتاب یرویه عن ابیه و غیره ، عن جعفر بن محمد و رواه هو عن موسی بن جعفر ، اخبرنا ... بکتابه . (127)
16 . کتاب . نجاشی گوید:
خالد بن صبیح کوفی ، ثقة ، له کتاب عن ابی عبد الله علیه السلام یرویه محمد بن ابی عمیر ... بکتابه . (128)
17 . کتاب نوادر . نجاشی گوید:
خالد بن یزید ، ابو یزید العکلی کوفی ، ثقة ، روی عن جعفر بن محمد له نوادر . اخبرنا ... قال: حدثنا ابو یزید خالد بن یزید العکلی بنوادره عن جعفر بن محمد علیه السلام . (129)
18 . کتاب نوادر . نجاشی گوید:
داوود بن عطا المدنی اخبرنا ابو العباس احمد بن علی بن نوح قال: ... حدثنا داوود بن عطا عن جعفر بن محمد علیه السلام باحادیثه النوادر عنه علیه السلام . (130)
19 . کتاب نوادر . نجاشی گوید:
خضر بن عمرو النخعی له نوادر اخبرنی عدة من اصحابنا ... قال: حدثنی خضر بن عمرو عن ابی جعفر و ابی عبد الله علیه السلام باحادیث نوادر له . (131)
20 . نسخة کبیرة . نجاشی گوید:
محمد بن ابراهیم الامام بن محمد بن علی بن عبد الله بن عباس بن عبدالمطلب، له نسخة عن جعفر بن محمد علیه السلام کبیرة . (132)
21 . نسخة . نجاشی گوید:
عباس بن زید موسی جعفر بن محمد مدنی له احادیث ، اخبرنا احمد بن عبد الواحد ... قال: حدثنا عباس بن زید عن جعفر بن محمد علیه السلام بنسخة . (133)
22 . نسخة . نجاشی گوید:
محمد بن عبد الله بن محمد بن عمر بن علی بن ابی طالب ابو جعفر المدنی ، روی عن ابی عبد الله علیه السلام نسخة . (134)
23 . نسخة . در کتاب تدوین السنة الشریفة ، این اثر به استناد رجال النجاشی ذکر شده; ولی نجاشی چنین مطلبی نیاورده است .
نجاشی گوید:
ابراهیم بن رجاء الجحدری من بنی قیس بن ثعلبة ... له کتاب منها کتاب الفضائل . (135)
24 . نسخة . نجاشی گوید:
سفیان بن عیینة بن ابی عمران الهلالی ... له نسخة عن جعفر بن محمد علیه السلام . (136)
25 . نسخة . نجاشی گوید:
عبد الله بن ابی اویس بن مالک ... له نسخة عن جعفر بن محمد . (137)
26 . نسخة . نجاشی گوید:
الفضیل بن عیاض ، بصری ثقة عامی روی عن ابی عبدالله علیه السلام نسخة . (138)
27 . نسخة . نجاشی گوید:
مطلب بن زیاد الزهری القرشی المدنی ثقة ، روی عن جعفر بن محمد علیه السلام نسخة . (139)
28 . کتاب نسب الیه . شیخ طوسی در شرح حال جعفر بن بشیر گوید:
وله کتاب ینسب الی جعفر بن محمد علیه السلام روایة علی بن موسی الرضا علیه السلام . (140)
29 . نسخ . این اثر در مقدمه معجم بحار الانوار ، در شمار مؤلفات امام صادق علیه السلام ذکر شده و به مصادر اهل سنت ارجاع شده است . (141) اما چنان که پیش از این گفته شد ، این عنوان ، یک اثر نیست; بلکه نویسنده کتاب می گوید: امام صادق علیه السلام دارای نسخه ها و احادیثی بود .
30 . تقسیم الرؤیا . حاجی خلیفه در کشف الظنون گوید:
تقسیم الرؤیا للامام جعفر الصادق . (142)
شیخ آقا بزرگ گوید:
لم نجد سندا لهذه النسبة فی غیره فالظاهر انه من تصنیف بعض الشیعة بالروایة عنه . (143)
و علامه امین ، همین مطالب را در اعیان الشیعة آورده است . (144)
31 . رسالة الی اصحاب الرای والقیاس . این اثر را علامه امین آورده و به منبعی ارجاع نداده است . (145)
32 . وصیة لعبد الله بن جندب . این اثر را علامه امین آورده و منبعی برایش ذکر نکرده است . (146)
33 . وصیة لابی جعفر محمد بن النعمان الاحول . این اثر را علامه امین آورده و برایش منبعی ذکر نکرده است . (147)
34 . کلامه فی وصف المحبة لاهل البیت . این اثر را علامه امین آورده; ولی در شمار مؤلفات امام صادق علیه السلام جای نمی گیرد (148); زیرا سخنی است که از حضرت ، منقول است .
35 . رسالة فی احتجاجه علی الصوفیة . این اثر را علامه امین آورده; ولی به هیچ منبعی ارجاع نداده است . (149)
36 . کلامه فی خلق الانسان و ترکیبه . این اثر را علامه امین آورده (150); ولی نمی توان آن را در شمار مؤلفات امام صادق علیه السلام ذکر کرد .
37 . حکمه القصیرة . این اثر را نیز علامه امین نقل می کند (151); ولی نمی توان آن را در شمار مؤلفات امام آورد .
38 . خواص القرآن یا منافع القرآن . به این عنوان، دو نسخه در کتابخانه ظاهریه دمشق (ش 7365 و ش 9594)، وجود دارد که آغاز آن چنین است:
قال الامام ابو عبدالله جعفر بن محمد بن علی ... (152).
39 . صحائف الامام الصادق علیه السلام . به این عنوان نیز نسخه ای در کتابخانه ظاهریه دمشق (ش 5373)، وجود دارد که آغازش چنین است:
هذه صحائف الامام ابی عبدالله جعفر الصادق ... (153)
40 . ذکر مناظرة جعفر الصادق لبعض الشیعة . این اثر نیز در همان کتابخانه نسخه دارد (ش 3847) و کتابت آن به سال 588 ق ، برمی گردد . (154)
41 . رسالة منها یعلم اختیارات الایام النحسة والجیدة . این اثر نیز در کتابخانه ظاهریه دمشق در دوازده ورق (ش 10042) وجود دارد . (155)
42 . رسالة لجعفر بن محمد الصادق فی الکیمیاء . این اثر ، نسخه ای به شماره 80 در کتابخانه ظاهریه دارد که در سال 1014 و 1015ق ، کتابت شده است و بروکلمان نیز نسخه ای در کتابخانه نور عثمانیه در ترکیه (ش 3634) معرفی کرده است .
در آغاز رساله آمده است:
هذه الرسالة لجعفر بن محمد الصادق علیه السلام . (156)
43 . الرسالة المفضلیة والاتکال علی بارئ البریة . نسخه ای به خط بدیع آل غانم دارد که در سال 1383ق ، در پنج ورق کتابت شده است و نسخه آن در فهرست مصادر الفرق الاسلامیة (ج 1 ، ص 115) معرفی شده است . (157)
44 . الصراط . این اثر در سال 1384ق ، به خط شعبان بن فاضل استنساخ شده و نسخه آن در فهرست مصادر فرق (ج 1 ، ص 115) معرفی شده است . (158)
45 . الهفت و الاظلة یا الهفت الشریف . این اثر در سال 1960 م ، با تحقیق عارف تامر و به سال 1977 م ، با تحقیق مصطفی غالب در لاذقیه به چاپ رسیده است . (159)
46 . مصباح الشریعة . این اثر ، به نام امام صادق علیه السلام مشهور است ; ولی اختلاف نظرهای بسیار در انتسابش وجود دارد . علامه امین ، آن را در شمار مؤلفات امام صادق علیه السلام آورده است . (160)
گروهی مانند سید بن طاووس ، کفعمی ، شهید ثانی ، فیض کاشانی و حاجی نوری نسبت آن را می پذیرند و گروهی مانند شیخ حر و صاحب ریاض آن را نفی می کنند . (161)
مؤلفات امام کاظم علیه السلام
1 . مسند الامام موسی بن جعفر . این کتاب ، مجموعه ای از روایاتی است که امام کاظم علیه السلام از طریق پدران خود از پیامبر صلی الله علیه و آله نقل می کند . راوی و کاتب آن ، موسی بن ابراهیم ابو عمران مروزی است که در زندان بغداد از امام شنیده است .
نجاشی گوید:
موسی بن ابراهیم المروزی ابو حمران روی عن موسی بن جعفر علیه السلام ، له کتاب ذکر انه سمعه وابو الحسن علیه السلام محبوس عند السندی بن شاهک و هو معلم ولد السندی بن شاهک . (162)
و نیز حاجی خلیفه در کشف الظنون می نویسد:
رواه ابو نعیم الاصفهانی ، و روی عنه هذا المسند موسی بن ابراهیم . (163)
این مسند را استاد محمدحسین حسینی جلالی بر اساس نسخه کتابخانه ظاهریه دمشق (ش 34) تحقیق کرده و در نجف (1389ق)، تهران (1392ق)، امریکا (1401ق) و بیروت (1406ق) به چاپ رسانده است . (164) این مسند ، دارای 59 روایت است .
استاد محمدرضا حسینی جلالی مدعی است روایتهای دیگری با همان سند مروزی از امام کاظم علیه السلام نقل شده که می توان آن را مستدرک این مسند برشمرد . (165)
2 . کتاب . نجاشی گوید:
محمد بن صدقة العنبری البصری ، ابو جعفر ، روی عن ابی الحسن موسی و عن الرضا علیهما السلام . له کتاب عن موسی بن جعفر علیه السلام . (166)
3 . کتاب . نجاشی گوید:
بکر بن الاشعث ابو اسماعیل، کوفی ، ثقة ، روی عن موسی بن جعفر علیه السلام کتابا . (167)
4 . کتاب . این اثر را در کتاب تدوین السنة الشریفة و نیز مقدمه معجم بحار الانوار بر اساس نقل نجاشی جزو مؤلفات امام کاظم علیه السلام آورده اند; ولی سخن نجاشی چنین دلالتی ندارد . نجاشی گوید:
خلف بن حماد ناشد بن المسیب ، کوفی ، ثقة ، سمع موسی بن جعفر علیه السلام . له کتاب یرویه جماعة ، منهم محمد بن الحسین بن ابی الخطاب اخبرنی عدة من اصحابنا عن احمد بن محمد بن یحیی قال: حدثنا الحمیری و ابی قالا: حدثنا محمد بن الحسین بن ابی الخطاب عن خلف بکتابه . (168)
و این سخن ، شاهد دیگری است بر مدعای پیش گفته که چنین آثاری را نمی توان در شمار مؤلفات امامان قلمداد کرد ; زیرا راوی ، روایتهایی را شنیده و خود، کتابت کرده است و در این سخن، هیچ گونه نسبت و استنادی نیز به چشم نمی خورد .
5 . نسخة . نجاشی گوید:
علی بن حمزة بن الحسن بن عبید الله بن العباس بن علی بن ابی طالب علیه السلام ابو محمد . ثقة روی و اکثر الروایة .
له نسخة یرویها عن موسی بن جعفر علیه السلام، اخبرنا محمد بن جعفر قال: حدثنا احمد بن محمد بن سعید قال: حدثنا محمد بن هارون بن عیسی قراءة قال: حدثنا محمد بن علی بن حمزة قال: سمعت ابی یحدث عن موسی بن جعفر ، و ذکر النسخة . (169)
6 . نسخة . نجاشی گوید:
محمد بن ثابت ، عن موسی بن جعفر نسخة یرویها . (170)
7 . نسخة . نجاشی گوید:
صاحب موسی بن جعفر بن الحباب صاحب جعفر بن محمد علیه السلام ، کذا وجدت له نسخة رواها عن موسی بن جعفر . اخبرنا احمد بن محمد بن موسی قال: حدثنا محمد بن جعفر بن احمد بن محمد بن زرقان قال: حدثنا ابی ، عن ابیه ، عن موسی بن جعفر علیه السلام بالنسخة . (171)
8 . مسائل . نجاشی گوید:
الحسن بن علی بن یقطین بن موسی ، مولی بنی هاشم - و قیل مولی بنی اسد - کان فقیها متکلما ، روی عن ابی الحسن و الرضا علیهما السلام ، و له کتاب مسائل ابی الحسن موسی علیه السلام . (172)
و مقدمه معجم بحار الانوار (174) برپایه نقل نجاشی ، در شمار مؤلفات امام کاظم علیه السلام معرفی شده است . نجاشی گوید:
علی بن یقطین بن موسی البغدادی ... قال اصحابنا: روی علی بن یقطین عن ابی عبد الله علیه السلام حدیثا واحدا ، روی عن موسی علیه السلام فاکثر . له کتاب مسائله (175)...
در این سخن ، نسبت مسائل به علی بن یقطین است و البته ظاهرا شنیده های وی از امام کاظم علیه السلام است . بنابراین ، نباید در شمار مؤلفات امام کاظم علیه السلام ثبت گردد .
10 . رسالة . مراد ، رساله ای است که امام علیه السلام در پاسخ علی بن سوید می نگارد . نجاشی گوید:
علی بن سوید السائل ... روی رسالة ابی الحسن موسی علیه السلام الیه . (176)
کلینی این رساله را در الکافی آورده است . (177) این رساله با شرحی در سال 1411ق ، از سوی کنگره جهانی امام رضا علیه السلام منتشر شد .
11 . رسالة فی العقل . این رساله در اعیان الشیعة (178) و نیز در مقدمه معجم بحار الانوار (179) در زمره آثار امام کاظم علیه السلام آمده است .
این حدیث در منابع روایی شیعه منقول است (180); لیکن شاهد و قرینه ای بر مکتوب بودن آن از سوی امام کاظم علیه السلام به دست نیامد .
12 . رسالة فی التوحید . این رساله را کلینی در الکافی آورده است:
فتح بن عبد الله مولی بنی هاشم قال: کتبت الی ابی ابراهیم علیه السلام اساله فی شی ء من التوحید فکتب الی بخطه . (181)
مؤلفات امام رضا علیه السلام
1 . صحیفة الرضا علیه السلام (مسند الامام الرضا علیه السلام) . مجموعه روایتهایی است که امام رضا علیه السلام از پدرانش از پیامبر صلی الله علیه و آله نقل می کند و چند تن از یارانش از جمله احمد بن عامر بن سلیمان طایی ، آن را گزارش کرده اند .
از این اثر ، نسخه های مخطوط ، موجود است و بارها با مشخصات زیر نیز به چاپ رسیده است:
1 . در صنعا (یمن) در سال 1354ق ، با ترتیب عبد الواسع واسعی ، با عنوان مسند الامام الرضا علیه السلام .
2 . در قم به سال 1365ق ، با عنوان کتاب ابن ابی الجعد .
3 . در تهران به سال 1377ق ، با تحقیق: دکتر حسین علی محفوظ کاظمی ، با نام صحیفة الرضا علیه السلام .
4 . در مشهد به سال 1404 و 1406ق، با تحقیق: محمد مهدی نجف .
5 . در قم به سال 1408ق ، با تحقیق: مدرسة الامام المهدی علیه السلام .
آنچه در کتاب رجال النجاشی آمده، تنها ذکر نسخه ای است که عبد الله بن احمد بن عامر طایی از پدرش نقل می کند و نجاشی آن را نیکو توصیف می کند:
رفع الی هذه النسخ نسخة عبد الله بن احمد بن عامر الطائی ، ابو الحسن احمد بن محمد بن موسی الجندی شیخنا رحمه الله ، قراتها علیه حدثکم ابو الفضل عبد الله بن احمد بن عامر قال: حدثنا ابی قال: حدثنا الرضا علی بن موسی علیه السلام . والنسخة حسنة . (182)
علامه مجلسی می نویسد:
صحیفة الرضا مع اشتهارها فی مرتبة المراسیل لا المسانید وان شاهدت فی بعض النسخ لها اسنادا الی ابی علی الطبرسی، لکنه غیر معلوم عندی . (183)
حاجی نوری در مستدرک الوسائل می گوید:
و هو من الکتب المعتمدة التی لا یدانیها فی الاعتبار و الاعتماد کتاب صنف قبله او بعده . (184)
2 . الرسالة الذهبیة . شیخ در الفهرست گوید:
محمد بن الحسن بن جمهور العمی البصری، له کتب ... منها الرسالة الذهبیة عن الرضا علیه السلام . (185)
و ابن شهرآشوب نیز همان را نوشته است . (186)
علامه مجلسی در بحار الانوار می نویسد:
انها من الکتب المعروفة . (187)
این رساله در مصادر حدیثی شیعه به صورت کامل منقول است (188) و بارها به صورت مستقل به چاپ رسیده است . از جمله در نجف ، به سال 1380ق ، با تحقیق: سید محمد مهدی خرسان و در قم به سال 1402ق ، با تحقیق: محمد مهدی نجف .
3 . امالی الامام الرضا علیه السلام . شیخ طوسی در الامالی خود و به نقل از علی بن علی خزاعی ، برادر دعبل ، گوید:
فحدثنا املاء فی رجب سنة ثمان و تسعین و مئة . (189).
نجاشی گوید:
علی بن علی بن رزین بن عثمان بن عبد الرحمن بن عبد الله بن بدیل بن ورقاء الخزاعی ابو الحسن اخو دعبل بن علی ... له کتاب کبیر عن الرضا علیه السلام . (190)
4 . امالی الامام الرضا علیه السلام (العلل) . علامه امین ، آن را با عنوان العلل آورده و نوشته است:
العلل التی ذکر الفضل بن شاذان انه سمعه من الرضا علیه السلام مرة بعد مرة و شیئا بعد شی ء فجمعها و اطلق لعلی بن محمد بن قتیبة النیسابوری روایتها عنه عن الرضا; فانها فی الحقیقة من تالیف الرضا، فهو کالمؤلف الذی یملی علی الکاتب . (191)
5 . کتاب الاهلیلجة .
این اثر را علامه امین به امام رضا علیه السلام نسبت داده است . نجاشی این اثر را به دو تن از راویان امام رضا علیه السلام نسبت داده است:
داوود بن کثیر الرقی ... وله کتاب الاهلیلجة . (192)
حمدان بن المعافی ابو جعفر الصبیحی ... له کتاب شرائع الایمان و کتاب الاهلیلجة . (193)
6 . مجالس الرضا علیه السلام مع اهل الادیان . نجاشی گوید:
الحسین بن محمد بن الفضل بن یعقوب ... و کان ثقة ، صنف مجالس الرضا علیه السلام مع اهل الادیان . (194)
7 . ما کتبه الی المامون فی جوامع الشریعة . در تحف العقول آمده است:
ان المامون بعث الفضل بن سهل ذا الرئاستین الی الرضا علیه السلام فقال له: انی احب ان تجمع لی من الحلال والحرام والفرائض والسنن; فانک حجة الله علی خلقه و معدن العلم . فدعا الرضا علیه السلام بدواة و قرطاس، و قال للفضل: اکتب بسم الله الرحمن الرحیم . (195)
نزدیک به همین مضمون را شیخ صدوق در عیون اخبار الرضا علیه السلام آورده است . (196)
البته علامه امین ، این دو اثر را با تصریح به اینکه قریب المعنی هستند ، متعدد آورده است . (197)
8 . کتاب . نجاشی گوید:
موسی بن سلمة کوفی له کتاب عن الرضا علیه السلام . (198)
9 . کتاب . نجاشی گوید:
وریزة بن محمد الغسانی له کتاب عن الرضا علیه السلام . (199)
10 . کتاب . نجاشی گوید:
علی بن مهدی بن صدقة بن هشام بن غالب بن محمد بن علی الرقی الانصاری ابو الحسن . له کتاب عن الرضا علیه السلام . (200)
11 . نسخة مبوبة کبیرة . نجاشی گوید:
محمد بن عبد الله بن عمرو بن سالم ... ، روی عن الرضا علیه السلام، له نسخة تشبه کتاب الحلبی مبوبة کبیرة . (201)
12 . نسخة . نجاشی گوید:
محمد بن علی بن الحسین بن زید بن علی بن الحسین بن علی بن ابی طالب علیهم السلام ، له نسخة یرویها عن الرضا . (202)
13 . نسخة رواها ابو احمد داوود بن سلیمان الغازی . (203)
14 . نسخة . نجاشی گوید:
عبد الله بن علی بن الحسین بن زید بن علی بن الحسین ، روی عن الرضا علیه السلام ، و له نسخة رواها ، قرانا علی القاضی ابی الحسین محمد بن عثمان قال: قرات علی محمد بن عمر بن محمد بن سالم ، حدثکم ابو جعفر محمد بن عبد الله بن علی بن الحسین بن زید قال: حدثنا ابی قال: حدثنا ابی علی بن موسی الرضا علیه السلام بالنسخة . (204)
15 . نسخة . نجاشی گوید:
عبد الله بن محمد بن علی بن العباس بن هارون التمیمی الرازی ، له نسخة عن الرضا علیه السلام . (205)
صدوق ، این نسخه را با مسند نجاشی در عیون اخبار الرضا علیه السلام آورده است . (206)
16 . نسخة . نجاشی گوید:
عباس بن هلال الشامی روی عن الرضا ، اخبرنا محمد بن عثمان بن الحسن قال: حدثنا احمد بن محمد بن سعید قال: حدثنا محمد بن احمد بن خاقان النهدی صاحب القلانس قال: حدثنا محمد بن الولید الخزاز قال: حدثنا عباس بن هلال الشامی عن الرضا علیه السلام بنسخة ، و هی تختلف بحسب الرواة . (207)
17 . مسائل . نجاشی گوید:
معاویة بن سعید ، له مسائل عن الرضا علیه السلام . (208)
18 . مسائل . نجاشی گوید:
الحسن بن علی بن زیاد الوشاء ... وله کتب ، منها ...
وله مسائل الرضا علیه السلام اخبرنا ابن شاذان ، عن علی بن حاتم ، عن احمد بن ادریس ، عن احمد بن محمد بن عیسی ، عن الحسن بن علی الوشاء بکتابه مسائل الرضا علیه السلام . (209)
19 . مسائل . نجاشی گوید:
سعد خادم ابی دلف العجلی مسائله للرضا ، اخبرنا عدة من اصحابنا ، عن الحسن بن حمزة ، عن ابی بطة، عن احمد بن محمد بن خالد ، عن سعد ، عن الرضا علیه السلام بها . (210)
20 . مسائل . نجاشی گوید:
صباح بن نصر الهندی له مسائل عن الرضا علیه السلام . اخبرنا احمد بن عبد الواحد قال: حدثنا عبید الله بن احمد الانباری قال: حدثنا ابو جعفر احمد بن محمد بن لاحق الشیبانی قال: حدثنا یحیی بن زکریا اللؤلؤی قال: حدثنا الریان بن شبیب قال: احضر المامون اهل الکلام ، وذکر مسائل الرضا علیه السلام عن صباح بن نصر . (211)
21 . مسائل . نجاشی گوید:
عبدالله بن محمد بن حصین الحصینی الاهوازی ، روی عن الرضا علیه السلام ، ثقة ثقة ، له کتاب یرویه عدة من اصحابنا ، اخبرنا ابو عبد الله بن شاذان قال: حدثنا احمد بن محمد بن یحیی قال: حدثنا عبد الله بن جعفر قال: حدثنا محمد بن عیسی بن عبید ، عن عبدالله بکتابه المسائل للرضا علیه السلام . (212)
22 . مسائل . نجاشی گوید:
عیسی بن عبد الله بن سعد بن مالک الاشعری ، روی عن ابی عبد الله و ابی الحسن علیهما السلام ، و له مسائل للرضا علیه السلام . (213)
مؤلفات امام هادی علیه السلام
1 . الامالی فی التفسیر . در کتاب تدوین السنة الشریفة ، این اثر همان تفسیر معروف به تفسیر العسکری معرفی شده که امام هادی علیه السلام آن را بر دو تن از شاگردان خود املا کرده است (214) و آن را به الذریعة استناد می دهد . (215)
2 . رسالة الرد علی اهل الجبر والتفویض . علامه امین (216) و علامه باقر شریف قرشی (217) آن را به امام نسبت داده اند و در تحف العقول نیز منقول است . (218)
3 . قطعة من احکام الدین . علامه امین ، آن را از مناقب آل ابی طالب ابن شهرآشوب نقل کرده است (219).
4 . نسخه . نجاشی گوید:
ابو طاهر بن حمزة الیسع ، اخو احمد ، روی عن الرضا علیه السلام ، قمی، وروی عن ابی الحسن الثالث علیه السلام نسخة . (220)
5 . نسخة . نجاشی گوید:
عیسی بن المنصور ابو موسی السر من رآئی ، روی عن ابی الحسن علی بن محمد علیه السلام .
اخبرنا ابو محمد الحسن بن محمد بن یحیی بن داود الفحام قال: حدثنا ابو الحسن محمد بن احمد بن عبید الله بن احمد بن عیسی قال: حدثنا عم ابو موسی عیسی بن احمد ، عن ابی الحسن علیه السلام نسخة . (221)
6 . نسخة . نجاشی گوید:
علی بن الریان بن الصلت الاشعری القمی ثقة ، له عن ابی الحسن الثالث علیه السلام نسخة ، اخبر ابو عبد الله بن شاذان قال: حدثنا احمد بن محمد بن یحیی قال: حدثنا احمد بن محمد بن یحیی قال: حدثنا عمران بن موسی ، عن علی بهذه النسخة . (222)
7 . مسائل . نجاشی گوید:
علی بن جعفر الهمانی البرمکی ، یعرف منه و ینکر ، له مسائل لابی الحسن العسکری علیه السلام . (223)
8 . اجوبة یحیی بن اکثم . این اثر در مقدمه معجم بحار الانوار ، معرفی شده است . (224) البته پاسخهای امام هادی علیه السلام به یحیی بن اکثم ، در مصادر روایی شیعه مضبوط است (225). 9 . الزیارة الجامعة . این زیارت در مقدمه معجم بحار الانوار در شمار مؤلفات ، قلمداد شده است . (226) البته شهرت این زیارت و اعتبارش در منابع روایی شیعی ، جای تردید ندارد . (227) اما آن را به عنوان مکتوب قلمداد کردن ، هیچ شاهد و گواهی ندارد .
مؤلفات امام عسکری علیه السلام
1 . تفسیر العسکری . ابن شهرآشوب می نویسد:
حسن بن خالد البرقی: اخو محمد بن خالد ، من کتبه تفسیر العسکری من املاء الامام علیه السلام مئة وعشرون مجلدا . (228)
علامه مجلسی در بحار الانوار می نویسد:
انه من الکتب المعروفة، واعتمد الصدوق علیه، واخذ منه وان طعن فیه بعض المحدثین، ولکن الصدوق اعرف و اقرب عهدا ممن طعن فیه، وقد روی عنه اکثر العلماء من غیر غمز فیه . (229)
2 . کتاب المنقبة . ابن شهرآشوب می نویسد:
خرج من عند ابی محمد علیه السلام فی سنة 255 کتاب ترجمة رسالة المنقبة یشتمل علی اکثر علم الحلال والحرام، و اوله: اخبرنی علی بن محمد بن علی بن موسی . (230)
علامه تهرانی ضمن نقل سخن ابن شهرآشوب ، نوشته است:
کتاب المنقبة المشتمل علی اکثر الاحکام و مسائل الحلال والحرام ، عن مناقب ابن شهرآشوب والصراط المستقیم للنباطی (فی الذریعة: البیاضی)، انه تصنیف الامام ابی محمد العسکری ، حکاه المیرزا محمد هاشم فی آخر رسالة فی فقه الرضا، و جعل الاحتمال الخامس اتحاده مع هذا الکتاب . (231)
3 . نسخة . علامه تهرانی در الذریعة می نویسد:
نسخة العسکری الحسن بن علی لعبدان بن محمد ، ابی معاذ الجویمی رواها النجاشی مسندا . (232)
4 . مسائل . نجاشی گوید:
محمد بن سلیمان بن الحسن بن الجهم بن بکیر بن اعین ابو طاهر الزراری ، حسن الطریقة ثقة ، عین ، و له الی مولانا ابی محمد علیه السلام مسائل والجوابات . (233)
5 . مسائل . نجاشی می نویسد:
محمد بن الریان بن الصلت الاشعری له مسائل لابی الحسن العسکری علیه السلام . اخبرنا محمد بن علی الکاتب قال: حدثنا محمد بن عبد الله بن جعفر قال: حدثنا ابی قال: حدثنا محمد بن الریان بن الصلت بالمسائل . (234)
6 . مسائل . نجاشی گوید:
محمد بن علی بن عیسی القمی، کان وجها بقم و امیرا علیها من قبل السلطان . و کذلک کان ابوه یعرف بالطلحی .
له مسائل لابی محمد العسکری علیه السلام . اخبرنا ابو الفرج محمد بن علی قال: حدثنا محمد بن عبد الله بن جعفر قال: حدثنا ابی قال: حدثنا محمد بن احمد بن زیاد ، عن محمد بن علی بن عیسی بالمسائل . (235)
×
تا اینجا 130 عنوان کتاب و رساله معرفی شد . این آثار ، بدین ترتیب به ائمه علیهم السلام منسوب بود:
1 . امام علی علیه السلام 20 اثر
2 . امام سجاد علیه السلام 6 اثر
3 . امام باقر علیه السلام 9 اثر
4 . امام صادق علیه السلام 46 اثر
5 . امام کاظم علیه السلام 12 اثر
6 . امام رضا علیه السلام 22 اثر
7 . امام هادی علیه السلام 9 اثر
8 . امام عسکری علیه السلام 6 اثر
به یاری خداوند ، در بخش دوم این نوشتار به تجزیه و تحلیل و پژوهشهای لازم در حوزه این آثار خواهیم پرداخت .
پی نوشت:
1) الکامل فی الضعفاء ، ج 2 ، ص 360 .
2) تهذیب التهذیب ، ج 2 ، ص 104 .
3) در السنة قبل التدوین (ص 354 - 355) این مطلب از تهذیب التهذیب (ج 2 ، ص 104) نقل شده ; ولی در آنجا یافت نشد .
4) مکاتیب الامام الرضا علیه السلام علی الاحمدی المیانجی ، مشهد: المؤتمر العالمی للامام الرضا علیه السلام ، 1411ق ، 243ص .
5) گفتنی است باقی مجلدهای این کتاب در «مرکز تحقیقات دار الحدیث » در دست تکمیل و آماده سازی جهت چاپ است .
6) اعیان الشیعة ، ج 1 ، ص 539 .
7) همان ، ص 638 .
8) همان ، ص 656 .
9) نویسنده در اینجا آورده است: وهناک کتب مرویة عن الصادق علیه السلام جمعه اصحابه مما رووه عنه فیصح بهذا الاعتبار نسبتها الیه لان الاملاء احد طرق التالیف . (اعیان الشیعة ، ج 1 ، ص 668)
10) همان ، ص 668 - 669 .
11) همان ، ج 2 ، ص 9 .
12) همان ، ص 26 - 27 .
13) همان ، ص 39 .
14) همان ، ص 41 .
15) تدوین السنة الشریفة ، ص 135 - 144 .
16) همان ، ص 150 - 152 .
17) همان ، ص 155 - 156 .
18) همان ، ص 164 - 171 .
19) همان ، ص 173 - 175 .
20) همان ، ص 177 - 182 .
21) همان ، 183 - 184 .
22) همان ، ص 184 - 185 .
23) المعجم المفهرس لالفاظ احادیث البحار ، ج 1 ، ص 30 - 31 (مقدمه) .
24) همان ، ص 35 - 36 .
25) همان ، ص 38 .
26) همان ، 41 - 42 .
27) همان ، ص 43 .
28) همان ، ص 44 - 45 .
29) همان ، ص 45 .
30) همان ، ص 46 .
31) حیاة الامام زین العابدین ، دارالکتاب الاسلامی ، 1409ق/1988م ، ص 373 ، 459 ، 477 و 513 .
32) حیاة الامام الباقر علیه السلام 1397ق ، ج 1 ، ص 182 .
33) حیاة الامام الصادق علیه السلام ، دار الاضواء ، 1413ق/1992م ، ج 1 ، ص 219 - 289 .
34) حیاة الامام الرضا علیه السلام سعید بن جبیر ، 1378ق ، ج 1 ، ص 177 - 273 .
35) حیاة الامام موسی بن جعفر علیه السلام دارالکتب العلمیة ، 1378ق ، ج 1 ، ص 179 - 223 .
36) حیاة الامام العسکری ، دارالاضواء ، 1409ق/1988م ، ص 61 - 88 .
37) کیهان اندیشه ، ش 46 ، (بهمن و اسفند 1371)، ص 152 - 155 .
38) همان ، ص 152 .
39) اعیان الشیعة ، ج 1 ، ص 638 .
40) همان ، ص 539 .
41) همان ، ص 668 .
42) المعجم المفهرس لالفاظ احادیث بحار الانوار ، ج 1 ، ص 42 (ش 14) .
43) اعیان الشیعة ، ج 1 ، ص 668 .
44) تدوین السنة الشریفة ، ص 183 .
45) الکفایة فی علوم الدرایة ، ص 224 .
46) رجال النجاشی ، ص 224 (ش 587) .
47) تدوین السنة الشریفة ، ص 152 .
48) تاسیس الشیعة ، ص 300 .
49) تدوین السنة الشریفة ، ص 62 - 67 .
50) کتاب علی ، مصطفی قصیر العاملی ، بیروت: دارالثقلین ، 1415ق/1995م .
51) تدوین السنة الشریفة ، ص 71 .
52) همان جا .
53) صحیفة علی بن ابی طالب ، رفعت فوزی . نیز ، ر . ک: فصلنامه علوم حدیث ش 3 ، ص 41 - 60: «صحیفه امیر مؤمنان ، قدیم ترین سند حدیثی » ، محمدصادق نجمی .
54) اعیان الشیعة ، ج 1 ، ص 539 .
55) تدوین السنة الشریفة ، ص 138 - 141 .
56) المعجم المفهرس لالفاظ احادیث بحار الانوار ، ج 1 ، ص 31 .
57) اعیان الشیعة ، ج 1 ، ص 539 .
58) همان جا .
59) المعجم المفهرس لالفاظ احادیث بحار الانوار ، ج 1 ، ص 31 .
60) اعیان الشیعة ، ج 1 ، ص 539 .
61) تدوین السنة الشریفة ، ص 137 - 138 .
62 - 63 - 64 - 65) اعیان الشیعة ، ج 1 ، ص 539 .
66) همان ، ص 539 .
67) درباره مصحف امام علی علیه السلام ، ر . ک: دانشنامه امام علی ، ج 12 ، ص 178 - 180 .
68) الفهرست ، ص 45 .
69) سیر اعلام النبلاء ، ج 4 ، ص 84 .
70)
71) اعیان الشیعة ، ج 1 ، ص 539 .
72) همان جا .
73) کشف الظنون ، ج 2 ، ص 559 .
74) اعیان الشیعة ، ج 1 ، ص 539 .
75) تدوین السنة الشریفة ، ص 150 ; فصلنامه علوم حدیث ، ش 12 ، ص 26: «اسناد و مشایخ صحیفه کامله » ، منصور پهلوان .
76) الخصال ، ص 564 ; الامالی ، الصدوق ، ص 301 - 306 (مجلس 59) ; تحف العقول ، ص 255 ; وسائل الشیعة ، ج 11 ، ص 131 .
77) تدوین السنة الشریفة ، ص 151 .
78) همان جا .
79) الکافی ، ج 8 ، ص 14 - 17 ; الفهرست ، ص 67 (ش 138) .
80) تدوین السنة الشریفة ، ص 152 .
81) المعجم المفهرس لالفاظ احادیث بحار الانوار ، ج 1 ، ص 36 .
82) رجال النجاشی ، ص 116 (ش 298) .
83) تاسیس الشیعة ، ص 300 .
84) رجال النجاشی ، ص 224 (ش 587) .
85) اعیان الشیعة ، ج 1 ، ص 638 .
86) الفهرست ، ص 36 .
87) الذریعة الی تصانیف الشیعة ، ج 4 ، ص 251 .
88) اعیان الشیعة ، ج 1 ، ص 656 .
89) تاسیس الشیعة ، ص 327 .
90) رجال النجاشی ، ص 178 (ش 468) .
91) الکافی، ج 8 ، ص 52 - 55 .
92) الفهرست ، 336 (دار الکتب العلمیة) .
93) اعیان الشیعة ، ج 1 ، ص 565 .
94) تاسیس الشیعة ، ص 285 .
95) همان جا .
96) همان ، ص 286 .
97) رجال النجاشی ، ص 151 (ش 396) .
98) همان جا ، (ش 397) .
99) همان ، ص 416 (ش 1112) .
100) بحار الانوار ، ج 3 ، ص 57 .
101) مانند: ترجمه علامه مجلسی و شرح چهار جلدی محمد الخلیلی .
102) الذریعة ، ج 2 ، ص 484 .
103) بحار الانوار ، ج 3 ، ص 152 - 196 .
104) کشف المحجة لثمرة الحجة ، ص 50 .
105) الامان من اخطار الاسفار والزمان ، ص 91 .
106) رجال النجاشی ، ص 213 (ش 555) .
107) الاربعون حدیثا فی حقوق الاخوان ، ابن زهره ، ص 46 - 55 ; کشف الریبة عن احکام الغیبة ، ص 122 - 131 ; بحار الانوار ، ج 77 ، ص 189 - 194 .
108) الکافی، ج 8 ، ص 2 - 14 .
109) تدوین السنة الشریفة ، ص 166 - 167 .
110) موضح اوهام الجمع والتفریق ، ج 2 ، ص 238 .
111) مستدرک الوسائل ، ج 1 ، ص 15 (الخاتمة) .
112) تحف العقول ، ص 339 .
113) همان ، ص 331 .
114) اعیان الشیعة ، ج 1 ، ص 669 .
115) همان ، ص 668 .
116) تحف العقول ، ص 233 .
117) المعجم المفهرس لالفاظ احادیث بحار الانوار ، ج 1 ، ص 42 .
118) رسالة ابی غالب الزراری ، ص 181 .
119) کتاب من لا یحضره الفقیه ، ج 4 ، ص 352 .
120) تدوین السنة الشریفة ، ص 167 - 168 .
121) رجال النجاشی ، ص 5 (ش 9) .
122) تهذیب التهذیب ، ج 2 ، ص 103 .
123) رجال النجاشی ، ص 283 (ش 751) .
124) همان ، ص 207 (ش 549) .
125) همان ، ص 14 (ش 12) .
126) همان ، ص 293 ، (ش 791) .
127) همان ، ص 314 (ش 859) .
128) همان ، ص 150 (ش 393) .
129) همان ، ص 152 (ش 398) .
130) همان ، ص 157 (ش 412) .
131) همان ، ص 153 (ش 402) .
132) همان ، ص 355 (ش 951) .
133) همان ، ص 282 (ش 750) .
134) همان ، ص 358 (ش 962) .
135) همان ، ص 16 (ش 16) .
136) همان ، ص 190 (ش 506) .
137) همان ، ص 224 (ش 586) .
138) همان ، ص 310 (ش 847) .
139) همان ، ص 423 (ش 1136) .
140) الفهرست ، ص 43 (ش 131) .
141) المعجم المفهرس لالفاظ احادیث بحار الانوار ، ج 1 ، ص 42 .
142) کشف الظنون ، ج 1 ، ص 466 .
143) الذریعة ، ج 4 ، ص 388 .
144) اعیان الشیعة ، ج 1 ، ص 669 .
145) همان جا .
146) همان جا .
147) همان جا .
148) همان جا
149) همان جا .
150) همان جا .
151) همان جا .
152) کیهان اندیشه ، ش 46 ، ص 152: «معرفی برخی آثار منسوب به امام صادق علیه السلام » .
153) همان ، ص 153 .
154) همان جا .
155) همان جا .
156) همان ، ص 154 .
157) همان جا .
158) همان جا .
159) همان جا .
160) اعیان الشیعة ، ج 1 ، ص 668 .
161) خاتمة المستدرک ، ج 1 ، ص 194 - 216 ; مصباح الشریعة ، تصحیح: محدث ارموی ، ص 5 - 30 (مقدمه مصحح) .
162) رجال النجاشی ، ص 407 . (ش 1082)
163) کشف الظنون ، ج 2 ، ص 557 .
164) تدوین السنة الشریفة ، ص 173 .
165) همان ، ص 173 - 174 .
166) رجال النجاشی ، ص 364 (ش 983) .
167) همان ، ص 109 (ش 275) .
168) همان ، ص 152 (ش 399) .
169) همان ، ص 272 (ش 714) .
170) همان ، ص 369 (ش 1003) .
171) همان ، ص 370 (ش 1006) .
172) همان ، ص 45 (ش 91) .
173) تدوین السنة الشریفة ، ص 1275 .
174) المعجم المفهرس لالفاظ احادیث بحار الانوار ، ج 1 ، ص 43 .
175) رجال النجاشی ، ص 273 (ش 715) .
176) همان ، ص 276 (ش 724) .
177) الکافی، ج 8 ، ص 124 (ح 195) .
178) اعیان الشیعة ، ج 2 ، ص 9 .
179) المعجم المفهرس لالفاظ احادیث بحار الانوار ، ج 1 ، ص 43 .
180) الکافی، ج 1 ، ص 13 ; تحف العقول ، ص 286 .
181) الکافی، ج 1 ، ص 140 .
182) رجال النجاشی ، ص 100 (ش 250) .
183) بحار الانوار ، ج 1 ، ص 30 .
184) مستدرک الوسائل ، ج 1 ، ص 217 (الخاتمة) .
185) الفهرست ، ص 146 (ش 615) .
186) معالم العلماء ، ص 103 (ش 689) .
187) بحار الانوار ، ج 1 ، ص 30 .
188) الانوار النعمانیة ، ج 4 ، ص 174 - 187 .
189) امالی الطوسی ، ج 1، ص 370 - 382 .
190) رجال النجاشی ، ص 276 (ش 727) .
191) اعیان الشیعة ، ج 1 ، ص 668 - 669 .
192) رجال النجاشی ، ص 156 (ش 410) .
193) همان ، ص 138 (ش 356) .
194) همان ، ص 56 (ش 131) .
195) تحف العقول ، ص 310 .
196) عیون اخبار الرضا علیه السلام، ج 2 ، ص 120 (ب 135) .
197) اعیان الشیعة ، ج 2 ، ص 26 .
198) رجال النجاشی ، ص 56 (ش 131) .
199) همان ، ص 432 (ش 1163) .
200) همان ، ص 277 (ش 728) .
201) همان ، ص 366 (ش 990) .
202) همان ، ص 396 (ش 992) .
203) تدوین السنة الشریفة ، ص 181 .
204) رجال النجاشی ، ص 227 (ش 599) .
205) همان ، ص 228 (ش 603) .
206) عیون اخبار الرضا علیه السلام ، ج 1 ، ص 58 .
207) رجال النجاشی ، ص 282 (ش 749) .
208) همان ، ص 410 (ش 1094) .
209) همان ، ص 39 (ش 80) .
210) همان ، ص 179 (ش 471) .
211) همان ، ص 202 (ش 539) .
212) همان ، ص 227 (ش 597) .
213) همان ، ص 296 (ش 805) .
214) تدوین السنة الشریفة ، ص 183 .
215) الذریعة ، ج 4 ، ص 283 و 285 .
216) اعیان الشیعة ، ج 2 ، ص 39 .
217) حیاة الامام الهادی ، ص 104 .
218) تحف العقول ، ص 341 .
219) اعیان الشیعة ، ج 2 ، ص 39 .
220) رجال النجاشی ، ص 460 (ش 1256) .
221) همان ، ص 297 (ش 806) .
222) همان ، ص 278 (ش 731) .
223) همان ، ص 280 (ش 740) .
224) المعجم المفهرس لالفاظ احادیث بحار الانوار ، ج 1 ، ص 45 .
225) الاختصاص ، ص 91 - 98 ; تحف العقول ، ص 476 .
226) المعجم المفهرس لالفاظ احادیث بحار الانوار ، ج 1 ، ص 45 .
227) تهذیب الاحکام ، ج 6 ، ص 94 ; کتاب من لا یحضره الفقیه ، ج 2 ، ص 609 .
228) معالم العلماء ، ص 34 .
229) بحار الانوار ، ج 1 ، ص 28 .
230) مناقب آل ابی طالب ، ج 4 ، ص 457 .
231) الذریعة ، ج 23 ، ص 149 .
232) همان ، ج 24 ، ص 152 .
233) رجال النجاشی ، ص 247 (ش 937) .
234) همان ، ص 370 (ش 1009) .
235) همان ، ص 371 (ش 1010) .