مقدمه
قرآن کریم از طریق پیامبر عظیم الشان، دستورات زندگی فردی و اجتماعی را برای همه زمانها به مسلمانان جهان تعلیم می دهد، و هر مسلمانی این مصحف عزیز را در کنار خود دارد، نهج البلاغه نیز از زبان برگزیده خدا و پیغمبر گرامی، مسلمانان را مستقیما با مسائل دینی، علمی، اجتماعی، فرهنگی و نظامی مخاطب قرار داده، و هر خانواده مسلمان شیعه علی (ع) این بارقه رحمت الهی را در منزل خود، در کنار قرآن کریم نهاده است . از روزی که سید بزرگوار رضی در اواخر قرن چهارم هجری شمسی این مجموعه شریف را گردآوری کرد، به تدریج نه تنها خواص و حاکمان، بلکه عامه مردم از این چراغ هدایت بهره مند شدند، و جا دارد که ما شیعیان علی (ع) از این افتخار به خود ببالیم و خدای بزرگ را سپاسگزار باشیم که نعمت وجود انسانی چنین را در حق ما بندگان روا داشته است .
اگر خلد خواهی به دیگر سرای
به نزد نبی و وصی گیر جای
فردوسی
و پیغمبر فرماید: «انا مدینة العلم و علی بابها» .
دانشمندان و بزرگان دین و بخصوص شیعه در همه اعصار به شرح و ترجمه آن اثر همت گماشتند، و بعد از شکوفایی انقلاب اسلامی این کوشش با وسعت بیشتری دنبال شد، و بزرگان و پیروان اهل بیت عصمت و طهارت با ترجمه و شرحهای جدید و صحیح و با ایجاد مراکز انتشاراتی انتشارات آل علی (ع) (ایجاد مرکز بزرگ فرهنگی و علمی بنیاد نهج البلاغه که به مت حجة الاسلام و المسلمین دین پرور با یاد و کمک امام بر حق شیعیان شکل گرفت به ترویج آثار رحمت آفرین مولاعلی (ع) و کلمات قصار آن حضرت در مکاتبات رسمی بخصوص در سالهای اخیر که سالهای امام علی (ع) و سال سیره علی (ع) 1380 بود پرداختند که خداوند طاعات همه آنان را قبول فرماید . انشاءالله .
همگان واقفند که نهج البلاغه شامل: 241 خطبه است که به مناسبت های مختلف از طرف آن حضرت ایراد شده است، و 79 نامه آن حضرت که به حکام و امیران و از جمله به مالک اشتر (نامه 53) نوشته شده است، و 480 بحث در احکام دینی اجتماعی و فلسفی با حکمت های علی (ع) می باشد .
اما به تصدیق بسیاری از دانشمندان (و بخصوص بحثهای شفاهی و راهنمایی های حضرت حجة الاسلام ناصرالدین کمره ای و حضرت حجة الاسلام دین پرور) در مورد بسیاری از خطبه ها و نامه ها و حکمت ها و بحثها و تفسیرهای متعددی وجود دارد، ولی در مورد خطبه اول نوشته و تفسیر و شرح بسیار محدود است . . . شاید بتوان این مساله را به این ترتیب عنوان کرد که احکام و دستورات حضرت امام برای سیاستمداران و نظامیان و قضات و معلمین و پیشه وران و افراد خانواده انسانی به صورت عملی و روزانه و مستمر مورد استفاده قرار می گیرد، ولی بحث در شناخت خداوند و دین خدا و عظمت ذات الهی، راههای رسیدن به شناخت خداوند قادر از راه آفرینش جهان و شگفتی های آفرینش ملائک و انسان با تاکید بر خلقت حضرت آدم و هبوط او از هشت بر زمین،
با هدف و غایت مبعوث کردن رسولان خداوند بزرگ
و بخصوص فلسفه مبعوث نمودن حضرت خاتم الانبیاء
- و وجود امام پس از بعثت پیامبران
- عظمت قرآن کریم و احکام شرعی
- و بالاخره فلسفه حج ابراهیمی
که موضوعهای اصلی بحث خطبه امام همام است، احتیاج به مقدمات عظیم اطلاعاتی و آمادگی علمی دارد که فهم بخشی از آن بیشتر با پیشرفتهای فناوی تحقق می یابد، و اطلاعات ماهواره ای، ارتباطات یافته های عظیم زمین شناسی، بیولوژی، ریاضی، فیزیک، شیمی و نجوم را با محاسبات غیرقابل تصور برای تجسم و درک فواصل سرعت انتشار امواج، بر هم کنشهای شیمیایی و . . . را طلب می کند که در عهده همگان با اشتغالات شدید زندگی نیست خداوند متعال هم در سوره المؤمن آیه 16 می فرماید:
«لخقل السماء اکبر من خلق الانسان » .
و لذا اکثر دانشمندانی که به تفسیر و شرح مباحث کتاب بزرگ نهج البلاغه پرداختند، از توجه زیاد به این قسمت خودداری کردند .
با کمی دقت در این خطبه می توان فهمید که این خطبه پاسخی صریح، مستدل و علمی به همه چراهایی است که برای همه افراد انسانی بطور نظری و ضروری از مسائل بزرگ و رویدادهای مهم خلقت در گذشته و در حال مطرح می شود . مطرح شدن این «چراها» نتیجه عظمت کار خداوندی و عدم امکان دسترسی توده های مردم به آگاهیهای لازم و داده های ضروری است .
مثلا در مورد خلقت جهان مساله این است که چگونه جهان خلق شد، محدوده جهان چیست؟ ابتدا و انتهای آن را کجا باید در نظر گرفت قبل از خلق جهان چه شرایطی حاکم بود؟ دور و نزدیک شدن و حرکت سیارات و ثوابت و یا اتساع و انقباض در توده های کهکشانی در چیست، انرژی های لازم چگونه ظاهر می شوند، و نقش ماده در این پدیده ها کدام است و بالاخره مقیاس ما در زمان و فواصل چیست؟ و هزاران سؤال دیگر در مورد خلقت هستی و صفات خداوندی و عظمت کار خالق که همه این سؤالها نمی توانند جز با کلام وحی و کلام بزرگانی که از خداوند بزرگ الهام می گیرند به آنها پاسخ داده شود تا پاسخهای ناصواب در بین مردم ظاهر نشود .
اهمیت این خطبه در این است که حضرت امام خود این سؤالها را مطرح می فرماید، و پاسخ لازم را مثلا در مورد صفات و عظمت الهی به آن می دهد، و این همان جنبه آزادیگی فکری امام بزرگوار است که حق سؤال را برای همه منظور می دارد، ولی برای جلوگیری از افتادن افکار مردم در دست نامحرمان خود پاسخ لازم را هم برای آن فراهم می کند، و با بیانی که تفسیر آن باید با کمک فن آوری های جدید و داده های عمیق و محاسبات گسترده و مشاهداتی خارج از حواس عادی صورت گیرد، برای آنها که آمادگی پذیرش و یا طرح سؤال را دارند مطرح شود . مثلا در مورد قضاوت و عدالت رفتار بین انسانها و پدیده های اجتماعی دیگر شاید مسائل براحتی قابل بررسی باشد، ولی آیا می توان از تبدیل ماده به انرژی و از سرعت سیر نو و از امواج الکترومغناطیس و نیروهای گرانشی به راحتی با مردم صحبت کرد؟ و یا از واکنشهای درونی زمین و برهم کنشهای شیمیایی در اجرام سماوی در شرایط حرارتی و فشاری گوناگون و تشکیل عناصر جدید پیچیده از مواد سبکتر و ساده تر و چگونگی تراکم مواد معدنی یا از شناخت حیات و اثر متقابل عناصر و اندامها و پیدایش ژن و کلوئیدها و DN A در بحث وراثت امروزی و بدون داشتن شواهد عینی سخن به میان آورد؟
نتیجتا شاید به این دلیل مباحث خطبه اول کمتر مورد شرح و تفسیر قرار گرفت، و لازم بود که این مباحث از دیدگاه اطلاعاتی جدید و در ارتباط با پیشرفت علوم مورد بحث قرار گیرد تا مبادا مشکلات تفهیمی پیش آید و آموزشهای ناصواب ظاهر شود . به این ترتیب مشاهدات رصد خانه ها، تفسیر طیفهای الکترومغناطیسی سیارات و ماهواره ها و نتایج کارهای تحقیقاتی دانشگاهها و مراکز تخصص باید مورد تجزیه و تحلیل قرار گیرند، و این امر به کار گروهی و همکاری علمی و تقویت پایه فناوری همه جانبه در سطوح ملی و بین المللی نیاز دارد تا اظهار نظرها فقط در حیطه حدس و گمان و شایدها و بایدها یا به قول معروف لیت و لعل نباشد . ممکنست گفته شود که بعضی از دانشمندان در بیان نظریه ها و یا کارهای خود از تخیل و تصورات هم استفاده کردند مثلا ژول ورن نویسنده و متفکر فرانوسی قرن 18 داستانهای علمی تخیلی زیادی دارد که به فارسی هم ترجمه شده است (مانند: سفر به کره ماه، دور دنیا در 80 روز، یا 20 فرسنگ زیر دریا)، اما این نویسنده از چنان اطلاعات علمی و مهارتی در بین بهره مند بود که در 200 سال پیش محاسباتش برای تعیین فاصله زمین با ماه با آنچه که امروز محاسبه می شود فقط 2 کیلومتر اختلاف دارد .
بعلاوه برای اینکه نشان دهد که همیشه یک طرف ماه، با وجود حرکت اتقالی و وضعی آن، به طرف زمین است مثال خوبی می زند او می گوید: میزی را با غذاهای لذیذ در نظر بگیرید . مهمانانی گرسنه به دور آن راه می روند و همه چشمها هم به این خوان دوخته است و ماه هم بدون اینکه نگاه خود را از زمین بردارد در یک حالت به دور آن می گردد، و در همان گردش و حرکت انتقالی است یک بار هم به دور خودش (محور فرضی ها) می چرخد پس حرکت وضعی از نظر زمانی برای زمان حرکت انتقالی که برابر یک ماه قمری است: بعلاوه در مورد نحوه رسیدن به ماه و پرتاب موشک و تصحیح مسیر پرواز آنچنان دقیق محاسبه کرده است که امروزه اساس پرتاب موشکهای پرقدرت برای پرواز به کره ماه است .
پیرامون کتاب عالم و آدم
در اینجا به توضیحی مختصر در مورد کتاب عالم و آدم که شرحی است بر خطبه اول نهج البلاغه از عالم ربانی مرحوم آیت الله کمره ای (ره) می پردازیم .
شناخت محیط زندگی خود از غرایز فطری هر جاندار است . گستره این محیط با درجه تکاملی جسمی و فکری موجود متغیر است این شناخت آرامش را به موجود باز می گرداند و او را در ادامه حیات و گسترش دامنه فعالیت و بهره برداری از امکانات بالقوه محیط آماده می سازد . شناخت جهان آفرینش و دستیابی به راز خلقت برای انسانها (این اشرف مخلوقات) که در نامگذاریهای جدید علمی از او به عنوان انسان هوشمند (1) نام برده می شود . از همان آغاز در فطرت کنجکاوانه او به ودیعه گذاشته شده بود، و ضرورتهای مادی و معنوی، لزوم شناسایی از جهان و خلقت را برای او بیشتر کرده است .
در عصر پر شتاب امروز، فناوریهای گوناگون علمی، هر روز دید ما را از جهان عمیق تر و وسیع تر می کند اگر بشر اولیه خود را در اختیار طبیعت قرار می داد، بشر امروزی سعی در تشخیص و مهار طبیعت دارد، و لذا شناخت نیروها، حرکت ها یا جابجایی ها در مقیاس زمین و آسمان برای او مفهومی دیگر هم از نظر مادی و هم از نظر معنوی دارد، چه هم به منابع تازه حیاتی می تواند ست یابد، و هم در این حرکتها و گستره حیات خویش نقش خالقی را می جوید که این چنین آرامش او را تامین کرده است، اما با وجود هزاران سالی که از خلقت بشر می گذرد شناخت ما از تکوین عالم و آدم مراحل اولیه را طی می کند، و تفسیر در آگاهیها، که نتیجه تغییر در نوع مشاهدات و برخورد ما با پدیده ها و ایجاد ابزار و آلات مادی جدید برای دیدن و بررسی آنهاست خود نشان می دهد که بشر هنوز در مرحله طفولیت علمی یا لااقل در مرحله ابتدایی آگاهی از تکوین و خلقت عالم است، و هر چه بر ابهامات او افزوده می شود در پذیرش بعضی از نظریه ها و فرضیه ها دچار تردید و ابهام بیشتر می شود، چه خداوند متعال قدرت تفکر را به ما عطا فرموده تا هر نظریه را بدون دلیل نپذیریم و با ایجاد تردید در مسائل علمی که خود زمینه ساز یقین است کوشش خود را برای فهم پدیده ها بیشتر کنیم .
برای ما شیعیان وپیروان مولای متقیان، امام علی (ع) با سخنان گهربارشان دریچه ای فراتر از فناوری جدید گشوده شد که از چهارده قرن پیش با عنوان خلقت السماء و الارض در خطبه اول خود همه جنبه های تکوینی و تکاملی را به طور جامع مد نظر قرار داده است .
در این مورد شاهد بودیم که متقدمان علم و دانش چون: ارسطو و متاخرین فیلسوف چون لاپلاس و کانت و متحدینی چون لیلتون و جفری و دیگران از غرب و بزرگان اسلامی چون: بوعلی سینا، رازی، فارابی، عبده، مجلسی و دیگران مطالبی عنوان کردند که همگی به صورت فرضیه هایی با در نظر گرفتن یک جنبه تکوینی (نظریه های ابر بودن، برخوردها، اثر جاذبه متقابل و غیره) بود که در محیط و شرایط خاصی اشاعه می یافت و بعدها مقبولیت کلی خود را از دست می داد .
اما نظریات ابراز شده توسط مولا علی (ع) از حد این فرضیات و فناوریها در طول زمان فراتر بوده، و کاملا مشهود است که با پیشرفتهای فناوری جدید و افزایش آگاهی ها عمق این فرمایشات بیشتر مشهود خواهد شد .
البته چون هدف از این نوشته بررسی جنبه های علمی در نظام تکوینی خلقت عالم است بیشتر از این نظر، مساله مورد دقت قرار می گیرد، و طبیعی است که نهج البلاغه در همه زمینه ها حرف اول را دارد، و حتی همه بزرگان دین اعتقاد دارند که با مطالعه نهج البلاغه تمایلات علمی در مسلمانان ایجاد شد، و مسلمانان (اعراب و ایرانیان) بعدها به ترجمه فلسفه یونان پرداختند . به عبارت ساده تر این تعلیمات اسلامی و فرمایشات حضرت در نهج البلاغه به صورت خطبه ها و نامه ها و حکمت بود که باعث قویت بنیه علمی در اعراب شد، و خوی جنگجویی و لشکرکشی عرب ها را با فلسفه و علم و ادب بتدریج جایگزین کرد . (2) و در نتیجه گفتار علی (ع) نه برای طبقه ای خاص (عالم و عالی) و نه برای ملتی خاص و نه برای زمانی محدود، بلکه در سرتاسر تاریخ و زمانه و برای همه اقشار و حکومتها سرمشق بوده و محترم خواهد ماند، لذا اگر خطبه ای علمی . . . الهی است نه برای تنها مسلمین مسجد کوفه بلکه برای همه دانشمندان و علاقمندان به معرفت کائنات است، و اگر نامه ای به مالک اشتر است نه برای آن فرماندار بزرگ بلکه برای همه حکام در همه جا و در هر زمان و اگر موضوع حکمت است برای همه جهان و اعصار پایدار است .
با استعانت از خداوند بزرگ در شروع سال 80 مقاله مرحوم آیت الله خلیل کمره ای دانشمند و شخصیت بزرگ و متفکر والا، کتاب شرح تفسیر و ترجمه نهج البلاغه خطبه اول با نام خلقت جهان و آدم بدست رسید که از مطالعه آن مجذوب شدم، و دقایق علمی و مباحث فلسفی مطرح شده در این کتاب جهانی دیگر از عظمت امام بزرگوار را برایم گشود، و اگر تا آن روز فقط براساس بدعتهای خانوادگی و مذهبی خود را غلام آن حضرت می دانستم، با مطالعه این کتاب عظمت تفکر آن امام همام آن چنان خود را دگرگون دیدم که حیفم آمد دیگر شیعیان علی (ع) از مطالعه آن محروم باشند، و دقایق پر عظمت خلقت و مسائل علمی مربوط به آن را در نیابند . لذا با پیشنهاد حجت الاسلام والمسلمین ناصر کمره ای و با اجازه حضرت حجت الاسلام و المسلمین دین پرور ریاست محترم بنیاد نهج البلاغه در سال امام علی (ع) مقرر شد که این کتاب بازنگری شده و بعضی محاسبات و اشکال و مطالب آن براساس ماده های امروزی تجدیدنظر شود، و به صورت کاملا گسترده در اختیار عموم قرار گیرد .
توضیح اینکه این کتاب دوبار در سالهای 35 و 44، توسط مراکز نشر علمی و انتشارات جاویدان در یک هزار نسخه به چاپ رسیده بود و طبیعی است که اگر چه در همان سالها پیشرفت علوم فضایی گستردگی زیادی یافته بود ولی بررسی فضایی بیشتر بصورت پرتاب موشکها و یا ماهواره های بدون سرنشین انجام می شد، و بشر به تدریج آماده برای سفر فضایی گاگارین روسی و آرمسترانگ آمریکایی می گشته، و من از اینکه دانشمندی چون: مرحوم آیت الله کمره ای این همه اطلاعات دقیق علمی و محاسباتی را جمع آوری کرده، و در جنب اشارات بیانات مولای متقیان بکار برده بود، به ایشان تحسین گفتم، و از اینکه این امر در پرده محاق بماند ناراحت بودم که خوشبختانه با استقبال حجت الاسلام دین پرور و همکاری بی دریغ بنیاد نهج البلاغه خداوند این توفیق را به من داد که در انتشار مجدد وسیع این نوشته سهم کوچکی ادا کنم .
شرح مرحوم کمره ای با عنوان نهج البلاغه و خلقت آسمان، و جهان یا عالم و آدم (السماء و العالم) است . که در ابتدا با تقریظهای مصلح کبیر عالی حضرت آیة اله آقای سید هبة الدین شهرستانی و حضرت آیة اله حاج شیخ محمدحسین آل کاشف الغطاء (قدس سره المعلی) شخصیتهای بی نظیر عالم اسلامی به تاریخ 1368 و 1367 قمری خطبه سید رضی «قده » جامع مقدس آن همراه است، و مقدمه عالمانه ای از مرحوم کمره ای دارد، و شروع کتاب را با ابیاتی از نظامی حکیم در مورد پرسشهایی از خسرو پرویز، حکیم جهانی شروع می کند .
دیگر گفتش که بعد از زندگانی
به یاد آرم حدیث این جهانی؟
جوابش داد پیر دانش آموز
که ای روشن چراغ عالم افروز
تو آن نوری که پیش از صحبت خاک
ولایت داشتی بر بام افلاک
سپس خطبه امام در هشت بخش اصلی آن که در مقدمه آمده عنوان شده، و ترجمه کلی آن عرضه شد .
با بیانی از صبح ازل در بحث «وتد بالصخور» و به مسائل زمین و آنچه در داخل آنست می پردازد . آنگاه بحث را در مسائل تکوینی ادامه داده، و ضمن بیان چند نظریه جدید در پیدایش زمین مسائل عنوان شده در مورد تکوین را با شواهدی از قرآن مجید همراه می کند، و چهارده حدیث در این مورد بیان می کند .
سپس به مساله اختران بعنوان تزئینات بارگاه هستی می پردازد، و از منظومه شمسی و خورشید و حرکت وضعی و انتقالی سیارات سخن می گوید، و از خورشید و بخشهای مختلف آن و پدیده های کسوف و خسوف و شفق قطبی مطالبی به میان می آورد، و از آنجا نتیجه می گیرد که هیچ کاری بدون اجازه و بدون نظر خدا نیست .
قطره ای کز جویباری می رود
از پی انجام کاری می رود
و از ماه و نقش آن در زمین با ایجاد جزر و مد در دریاها می گوید، و سر آخر به این نتیجه قرآنی می رسد که:
«اذا الشمس کورت و اذا النجوم انکدرت » . (3)
و بابی در مورد معتقدات مردم در مورد ستاره ها بازگو می کند می گوید: سعد و نحس بر این کار ستاره پرستان مصرو بابل است!
سپس نویسنده به بخش پدید آمدن ملک و انسان می پردازد که در معابر ملکی آسمان آثار فرشته ها جریان می یابند .
در بخش آخر به هبوط حضرت آدم و مقایسه آن با هبوط سایر بشر می پردازد در همه این بحثها موارد اخلاقی و اجتماعی و کاربردی برای انسانها را از قول حضرت و ائمه علیه السلام یادآوری می کند، و چنان با حلاوت و شیرینی موارد مشکل را حل و معضلات را آسان می کند، و با قلم شیوای خود خواننده را چنان مسحور می کند که هر کس پس از مطالعه ولو بخشی از آن احساس آرامش می کند، و خود را با آنچه که در سابق بود فرق می دهد یکی از موارد اساسی و قابل توجه این کتاب، اختصاص یک فرهنگنامه براساس انسپکلوپدی های فرنگی است که کلمات و جملات و استعارات موجود در نهج البلاغه و در هر فصل آن را (مربوط به خطبه اول) با شرح و توضیح و ذکر منابع و نظریات دیگران عنوان کرده، و ما از نظر سهولت بررسی و مطالعه آن را در بخشی آخر تحت عنوان فرهنگنامه به دو صورت تنظیم کردیم .
1 - برحسب تشکیل طبیعی در متن خطبه ها و تفریق آن برای هر یک از بخشهای هشتگانه خطبه .
2 - برحسب نظام الفبای عربی که پیدا کردن مفهوم یک کلمه را برای خواننده علاقمند آسانتر می کند .
در خاتمه باید آرزوی نویسنده محترم مرحوم کمره ای را برای بیداری امت اسلام و تزکیه جوانان و مردمان با ایجاد عشق به خاندان نبوت و امامت و علاقه به مطالعه و تحصیل علم و خودداری از خودباختگی در مقابل علوم نو با مسلح شدن به دانش جدید و استفاده از اوقات و استعداد خدادادی برای خودسازی و نشر علم و هنر و حکمت با الهام از پیشوای بزرگ خود علی (ع) در تمام بخشهای کتاب یادآوری کنم و امیدوارم که نسل جوان ایران در زیر لوای امام عظیم الشان خود و با الهام از آن پیشوای بزرگ راه خود را با راه علی (ع) به صورت هماهنگ، آگاهانه و پرانرژی دنبال کند و سیرت پاک اهل بیت (ع) را سرمشق خود قرار دهند .
آشنایی به تحقیقات نویسنده محترم مرحوم آیة الله حاج میرزا خلیل کمره ای نویسنده محترم کتاب، و امام جماعت مسجد فخرالدوله، از نویسندگان و محققین بیان، و از مبارزان بنام اسلام و در زمره دانشمندانی بود که عمری را با احترام (در دانشگاه های حکومتی) به مطالعه و تدریس و تحقیق و تالیف گذرانده، و کتابهای پرارزشی از خود به یادگار گذاشته است که فهرست وارد در آخر این بخش عرضه می شود .
ایشان غیر از دروس ضروری که شرح آن نیز آمده است با عطشی که برای فراگیری علوم جدید داشتند در علم نجوم و زبان شناسی و بیولوژی هم مطالعات فراوانی داشته و ضمن آشنایی با زبانهای عربی و انگلیسی و فرانسه در فهم مطالب علمی جدید بسیار کوشید و ضمن مسافرتهای متعدد به کشورهای مختلف با شخصیتهای بزرگی چون: شیخ شلتوک در الازهر مصر جهن بینی اسلامی خود را قوت بخشید . البته شرح زندگی و خلاصه آثار این دانشمند بزرگ به صورت جداگانه به زیور طبع درخواهد آمد لکن مختصری از شرح حال وی را برای آشنایی بیشتر خوانندگان محترم در ذیل بیان می کنیم:
«خلیل » متولد 1317 ه . ق در منطقه حاصلخیز و خوش آب و هوای کوهستانی کمره در خاندانی زراعت پیشه خود را شناخته، و علیرغم عشقی که به طراوت باغستان و فلاحت داشت طراوت تحصیل را ترجیح داده و چنین گوید هر چند این راه برای من سنگلاخ بود، زیرا امکانات من برای تحصیل کم بود بعد از مدتی برای تحصیلات عالیتر به شهرهای علمی نزدیک، خوانسار، اراک و قم مصادف با تاسیس حوزه علمیه قم به دست توانای مرحوم آیت اله حاج شیخ عبدالکریم حائری اعلی الله مقامه از اراک رهسپار قم شده، و به سهم خود در تاسیس حوزه علمیه قم از آغاز سال 1340 ه . ق سهیم بوده، و این افتخار نصیب شد که تکمیل رشته خارج فقه و اصول را چند دوره نزد مرحوم مغفور آیت اله حائری و اندکی هم به حوزه آیت اله نائینی و بیشتری به حوزه آیت اله میرسیدعلی یثربی و در همین اوان تکمیل رشته عقلیات و ریاضیات و فلسفه را نزد استاد بزرگوار آقای میرزاعلی اکبر مدرس یزدی گذرانده رشته ادبیات را تا مقداری نزد آیت اله رفیعی و رشته حدیث را در نزد مرحوم آیت اله آقای شیخ محمدرضا مسجد شاهی اصفهانی و رشته اخلاق و عرفان را نزد مرحوم آیت اله حاج میرزا جواد آقا ملکی تبریزی تکمیل نموده، و بعد به تهران منتقل شدم، (55 - 1354 ه . ق) و در تهران به تدریس طلاب دینی و حوزه های تفسیر و اقامه آداب مذهبی و تدریس متون احادث در مؤسسه وعظ و تبلیغ و در دانشکده دوره دکترای آن پرداخته، و در تمام این ادوار کتبی طبق کمال مطلوب و آرمانهای بلند خود تالیف کردند، اما کتب تالیفی:
1 - کتاب قبله اسلام کعبه یا مسجدالحرام: این کتاب را جامع الازهر مصر و همچنین کنگره رابطه عالم الاسلام مکه معظمه در صدد ترجمه می باشند .
2 - کتاب تحول قبله از بیت المقدس به مسجد الحرام: این کتاب در آیینه بیت المقدس مقایسه بین قوای فاتحین یهود و صلیبی های مسیحی و فاتحین اسلام را (در دو عهد، عهد اول و عهد صلاح الدین) وانموده راز هر سه را فاش می کند .
3 - پنج رساله در حج و قبله: رساله پنجمین آن کتاب جواب سؤال از قبله است که از آمریکا وارد شده .
4 - کتاب اسرار حج .
5 - کتاب مناسک حج .
6 - کتاب ادعیه حج مکه و مدینه .
7 - کتاب پیام ایران به نجد و حجاز و مصر: این کتاب را در مصر دارالتقریب قاهره به نام (آراء ائمة الشیعة الامامیة فی الغلاة) به عربی نشر می کند .
8 - کتاب پیام به مفتی اعظم سعودی .
9 - کتاب کلید امن جهان .
10 - کتاب کلید امن دنیا .
11 - کتاب نهیب پیغمبر (ص) از آسمان خیف و منی به ملوک و امراء و طبقات فقهاء .
12 - نشریه مختصر راجع به کنگره رابطه اسلامی مکه .
13 - کتاب ندایی از شهریت المقدس و نگاهی به سرزمین بیت المقدس .
14 - کتاب غروب آفتاب در اندلس .
15 - کتاب تفسیر سوره نور در دو جلد .
16 - کتاب آسمان و جهان زائد بشرح نهج البلاغه بر قسمت «السماء و العالم » که همین کتاب است .
17 - نهج البلاغه و جنگ .
18 - کتاب ملکه اسلام فاطمه زهرا اولین محکمه قضایی بعد از رسول خدا و محاکمه از رئیس دولت .
19 - کتاب سرچشمه آب حیات (علی و الزهراء) در نقشه حکومت اسلام .
20 و 21 و 22 - کتاب عنصر شجاعت (جلد اول و دوم و سوم) .
23 - کتاب مسلم بن عقیل و پایتخت طوفانی کوفه .
24 - کتاب لحظه ای از عمر سه رهبر: امیرالمؤمنین و امام صادق و پیغمبر (ص) .
25 - کتاب امام رضا (ع) در مباحثه با عمران صابی .
26 - کتاب تاج مامون الرشید دفاع مامون از ولایتعهدی حضرت رضا (ع) .
27 - کتاب فلسفه غیبت امام زمان (ع) و نوید اسلام .
28 - کتاب اذان و ندای آسمان در سه قالب .
29 - کتاب مادر و شرح حدیث ام سلمه و بانوان در سه مرحله .
30 - کتاب فتح مکه و شرح حدیث بنی جذیمه .
31 - کتاب زندگانی امامزاده عبداله و تاریخچه شهرری .
32 - ترجمه قصیدة النبی محمد (ص) .
33 - کتاب طبقات الحدیث و المحدثین .
34 - احادیث وحی دروس دانشگاه .
35 - کتاب خواب دیدن ائمه اطهار .
36 - کتاب الصراط المستقیم سلمان فارسی در همه اطوار و احوال .
37 - رساله توضیح المسائل جامع علیه .
38 - تحشیه و تعلیق رساله لقاء اله .
39 - کتاب محمدبن ابی بکر و مادرش اسماء بنت عمیس .
40 - تحشیه و تصویر کتاب مواقع النجوم سلسله مشایخ حدیث و اجازه تالیف آیت اله مرحوم حاج میرزا حسین نوری .
41 - تحشیه و تعلیق بر کتاب «مراقبات السنه » .
42 - کتاب عنصر ممتاز و شهریار اسلام ابوعبداله الحسین (ع) جلد پنجم هفتاد و دو تن .
43 - چند مرحله از زندگانی امام حسین (ع) .
44 - یک دوره زندگانی اجتماعی امیرالمؤمنین (ع) بقلم امام (ع) .
45 - کتاب پیام بلال مؤذن اسلام . (توضیح، شرح زندگانی و تالیفات در مجله منقلی به چاپ رسیده است) .
منابع مختصر شده:
1 - Human - intelligent - hom. sapiens
2 - برگرفته از کلام آیت الله کمره ای .
3 - قرآن کریم، سوره تکویر، 1 و 2 .
4 - دشتی محمد 1379، (ترجمه) نهج البلاغه، انتشارات آل علی (ع)، قم .
5 - دین پرور، حاج جمال، 1380، مذاکرات شفاهی .
6 - کمره ای، حاج میرزا خلیل، 1344 (ترجمه) .
7 - معتمد، احمد، 1379، زمین شناسی عمومی، انتشارات دانشگاه تهران، چاپ پنجم .
8 - نهج البلاغه: اسماء و العالم، انتشارات شرکت سهامی طبع کتاب، تهران .