مفهوم دعا و ذکر در قرآن

بدان کهدُعا در قرآن بر شش وجه باشد :

وجه نخستین دعا به معنی گفتن بود چنان که خدای تعالی در سوره یونس (آیه 10) گفت : « گفتار ایشان به وقت آرزوی طعام و شراب، تسبیح و تهلیل و تقدیس خداست» یعنی قول و گفتن ایشان در بهشت در وقت میل طعام، تسبیح خدا است .

و وجه دوم دُعا به معنی پرستیدن بود چنان که در سوره یونس (آیه 16) گفت: «و مخوان به جز خدای تعالی چیزی را که از وی تو را نه سود بُوَد و نه زیان» یعنی غیر از اللّه تعالی کسی را پرستش مکن. و در سوره قصص (آیه 88) گفت: «و با خدای تعالی، جز خدایْ را مخوان» یعنی با خدا، خدای دیگری را پرستش نکن و با خدا شریکی قرار نده . و از این معنی در قرآن بسیار است .

و وجه سوم دُعا به معنی کسی را آواز دادن بود چنان که در سوره قمر (آیه 10) گفت : « بخوانْد پروردگارش خویش را که من مغلوب شدم» یعنی خدایش را ندا کرد. و هم در این سوره (آیه 6) گفت: «آن روز که بخواند خواننده ای سوی کار بیمناک» یعنی روزی که منادی ندا دهد. و از این معنی در قرآن بسیار است .

و وجه چهارم دعا به معنی یاری خواستن بود، چنان که در سوره بقره (آیه 23) گفت : « و به یاری خوانید یاران خود را بدون معبود خویش، اگر راست می گویید.» یعنی از دوستان و شرکای خود یاری و کمک بگیرید. و در سوره یونس (آیه 38) گفت: «و بخوانید به یاری هر که را می توانید» یعنی کمک بگیرید از هر که می خواهید .

و وجه پنجم دعا به معنی پُرسیدن بود چنان که در سوره بقره (آیه 68) گفت: «گفتند از خدا بخواه تا بیان کند ما را که آن بر چه صفت می باید» یعنی از پروردگارت سؤال کن و بپرس .

و وجه ششم دعا، به معنی خواستن بود چنان که در سوره اعراف (آیه 134) گفت: «یا موسی! ما را دعا کن بدان عهدی که با تو کرده است» یعنی ای موسی! برای ما از خدا بخواه. و در سوره مؤمن (آیه 60) گفت: «بخوانید مرا تا اجابت کنم شما را» یعنی از من بخواهید تا به شما عطا کنم .

ذکر

بدان که ذکر در قرآن بر هفده وجه باشد :

وجه نخستین ذکر به معنی وحی بود، چنان که خدای تعالی در سوره قمر (آیه 25) گفت : « فرستاده شد بر وی ذکر از میان ما» یعنی وحی .

و وجه دوم ذکر به معنی تورات بود چنان که در سوره نحل (آیه 43) گفت: «پس بپرسید از اهل ذکر اگر شما دانندگان نیستید» یعنی اهل تورات .

و وجه سوم ذکر به معنی قرآن بود چنان که در سوره آل عمران (آیه 58) گفت: «این که وحی می کنیم از آیات ماست و کتاب محکم» یعنی قرآن .

و وجه چهارم ذکر به معنی لوح محفوظ بود چنان که در سوره انبیا (آیه 105) گفت: «و در زبور داود نوشتیم بعد از آنکه در ذکر نوشته پدید آورده بودیم» یعنی در لوح محفوظ .

و وجه پنجم ذکر به معنی طاعت بود چنان که در سوره بقره (آیه 153) گفت: «یاد کنید مرا [به حُرمت] تا یاد کنم شما را [به رحمت]» یعنی ذکر کنید مرا به اطاعت یعنی اطاعت کنید مرا .

و وجه ششم ذکر به معنی نماز آدینه بود چنان که در سوره جمعه (آیه 9) گفت : « بشتابید به سوی ذکر خدا و رها کنید خریدن و فروختن را» یعنی بشتابید به نماز جمعه و نماز آدینه فقط .

و وجه هفتم ذکر به معنی پنج نماز بود چنان که در سوره بقره (آیه 239) گفت: «چون ایمن شدید از دشمنْ خدای را شکر آرید و نماز را تمام گزارید چنان که آموخته است شما را آنچه نمی دانستید» یعنی نمازهای پنج گانه .

و وجه هشتم ذکر به معنی بزرگواری بود چنان که در سوره انبیاء (آیه 10) گفت: «و فرستادیم به شما کتابی که در وی ذکر شماست» یعنی در آن شرف و بزرگواری شماست .

و وجه نهم ذکر به معنی آگاهی بود چنان که در سوره انبیاء (آیه 24) گفت: «این قرآنْ یادکننده حال آنهاست که با منند و یادکننده حال آنها که پیش از من بوده اند » یعنی این قرآن، خبر و آگاهی است از کسانی که با من هستند و کسانی که قبل از من بودند .

و وجه دهم ذکر به معنی یاد کردن بودن به زبان، چنان که در سوره احزاب (آیه 41 ) گفت: «ای مؤمنان! یاد کنید خدای را یاد کردنِ بسیار» یعنی ذکر و یادکردن به زبان .

و وجه یازدهم ذکر به معنی یاد کردن به دل بود، چنان که در سوره آل عمران (آیه 135) گفت: «و آنان که هرگاه کاری زشت کنند یا برتن خود ستم کنند، خدای تعالی را یاد کنند» یعنی خدای را در قلوب و دل های خود یاد نمایند .

و وجه دوازدهم ذکر به معنی نگاه داشتن بود، چنان که خدای در سوره آل عمران (آیه 103) گفت: «و منّت خدای تعالی را که بر شماست یاد کنید» یعنی نعمت خداوند را حفظ کنید و آن را نگاه دارید. و از این معنی در قرآن بسیار است .

و وجه سیزدهم ذکر به معنی پند دادن بود، چنان که در سوره اعراف (آیه 165) گفت : « چون فراموش کردند پنددهندگان را، برهانیدیم آنها را که باز می داشتند از بدی ایشان را» یعنی آنچه به آن وعظ داده می شدند .

و وجه چهاردهم ذکر به معنی اندیشه کردن بود، چنان که در سوره تکویر (آیه 27 ) گفت: «نیست قرآن مگر پندِ عالمیان» یعنی قرآن چیزی جز ذکر و اندیشه جهانیان نیست یعنی برای تفکر آنها فرو فرستاده شده است .

و وجه پانزدهم ذکر به معنی بیان بود چنان که در سوره اعراف (آیه 63) گفت: «شگفت داشتید از آنکه آمد به شما ذکری از پروردگار شما بر مردی از اهل روزگار شما» یعنی بیانی از خداوندتان .

و وجه شانزدهم ذکر به معنی توحید بود، چنان که در سوره طه (آیه 124) گفت: «و هرکه روی گرداند از پیروی وحی من، مر او را بود عیشی تنگ» یعنی هرکه روی گردانَد از توحید رحمن .

و وجه هفدهم ذکر به معنی پیغامبر بود، چنان که در سوره انبیاء (آیه 2) گفت : « نمی آید به ایشان ذکر نو از پروردگار ایشان، الا می شنوند و فسوس و بازی کار ایشان» یعنی رسول و پیامبر جدید. و در سوره طلاق (آیه 10) گفت: «فرستاد خدای عزوجل به شما ذِکری» یعنی رسول و پیغامبر .