جامه مقام ابراهیم خلیل علیه السلام
[1]
جامه مقام ابراهیم علیه السلام
[2]
و آغاز پیدایش آن و قرار گرفتنش بر مقام، که ترجیحاً نخستین جامه ای که بر مقام قرار گرفت به دوران ممالیک برمی گردد؛ زیرا مقام تا قرن ششم هجری در جایگاه اصلی خود، در کنار چاه زمزم به صورت دائمی قرار نداشت.
این جابه جایی مقام از جایگاه اصلی خود، دوبار اتفاق افتاد:
نخست: در ایام فتنه قرامطه بود که در ذی الحجّة سال 317 ه . ق . به مکه واقع شد و به هنگام مراجعتشان حجرالأسود را به همراه خود به کشورشان حمل کردند. و قصد داشتند که مقام ابراهیم علیه السلام را نیز به همراه خویش ببرند اما پرده داران کعبه و متولیان آن، مقام را در یکی از شعب های مکه پنهان کردند و پس از فروخوابیدن فتنه و مراجعت قرامطه به کشور خویش، مجدداً آن را به مسجد بازآوردند و در جایگاه اصلی و معروف خود قرار دادند.
جابه جایی دوّم، در قرن ششم هجری رخ داد. در این دوران، مقام را از جایگاه اصلی خویش در کنار چاه زمزم برداشتند و آن را در نخستین پلّه ورودی به بام بیت اللّه ، در درون کعبه قرار دادند. هنگامی که آن را از درون کعبه خارج می ساختند، در جایگاه اصلی خویش قرار می گرفت.
[3]
«ابن جبیر» جهانگرد مشهور، به سال 579 ه . ق . هنگام توصیف درون کعبه مشرفه در این باره چنین شرح می دهد:
«مقام ابراهیم علیه السلام ، برای محافظت در اتاقی واقع در رکن عراقی از درون کعبه قرار دارد و جایگاه اصلی آن، در خارج از کعبه، در جایگاهی است که بر آن گنبدی از چوب برپا گردیده و مردم در پس آن به نماز می ایستند. همچنین علاوه بر آن، دارای گنبدی از آهن بوده که چون موسم حج بیاید و مردم انبوه شوند، گنبد آهنین را جایگزین گنبد چوبین می سازند.»
ابن جبیر ادامه می دهد: «در ماه رجب سال 579 ه . ق . هنگامی که امیر مکه «مکثربن عیسی» عمره رجبیه گزارد، مقام را برای او از درون کعبه خارج ساختند و در جایگاه اصلی اش قرار دادند تا نامبرده در پسِ آن، نماز به جای آورد. سپس گنبد چوبین مقام از روی آن برداشته شد که امیر، سنگ مقام را استلام کند. در این هنگام گنبد برای بار دیگر بر روی آن بازگردانیده شد».
«... هنگامی که (مکثربن عیسی) از طواف فارغ گردید، در کنار ملتزم نماز بپاداشت. سپس به سوی مقام آمد و در پشت آن نماز گزارد.
در حالی که مقام را برای وی از کعبه خارج کرده و در زیر گنبد چوبین خود قرار داده بودند تا نامبرده در پس آن نماز بپا دارد. هنگامی که نماز او به پایان رسید، گنبد را از روی مقام برگرفتند و امیر با دستان خویش آن را استلام کرد و سپس به صورت خود کشید آنگاه گنبد بار دیگر بر روی آن قرار داده شد....»
[4]
طبق این مطالب دانسته می شود که مقام ابراهیم تا اواخر قرن ششم هجری، در جایگاه خود ثابت نبوده است. آنان سنگ مقام را از بیم دزدی و یا رسیدن آسیب، به درون کعبه منتقل می کرده اند.
نگارنده در هیچ یک از نوشته های تاریخ نگاران درباره مقام ابراهیم علیه السلام اشاره ای به زمان دائمیِ قرار گرفتن آن در جایگاه اصلی خویش و این که در چه زمانی برای نخستین بار جامه بر آن آویخته اند، برخورد نکرده ام. نخستین اشاره ای که به جامه مقام ابراهیم خلیل علیه السلام شده، همان مطلبی است که قلقشندی (متوفای سال 821 ه . ق .) پس از توصیف جامه کعبه مشرفه درعصرخویش و برداشته شدن جامه قدیمی آن و قرار داده شدن جامه نوین بر آن یاد کرده است. او در این باره می گوید:
«... و مقام با جامه ای همانند جامه کعبه پوشانیده می شود...».
[5]
با این اشاره دانسته می شود که در دوران قلقشندی، مقام دارای جامه و پوشش بوده است. لیکن این گفته، آغازِ جامه کردنِ مقام ابراهیم خلیل علیه السلام را برای ما روشن نمی سازد. بنابراین، از آنچه که گذشت، می توان نتیجه گرفت و با اطمینان گفت که جامه مقام در دوران ممالیک پدید آمده است.
اما عثمانیان، باید گفت که آنان اهمیت ویژه ای به جامه بیرونی کعبه مشرفه و نیز جامه درونی آن و پرده ها و تمامی جامه های دیگر، مانند جامه حجره نبوی شریف و منبر نبوی همچنین به جامه مقام ابراهیم خلیل علیه السلام ، از خود نشان می دادند. به طوری که (سلطان) سلیم اول همچنان که بدان اشاره کردیم به هنگام اقامت خویش در مصر، به ساخته شدن جامه کعبه و جامه حجره نبوی شریف و جامه مقام ابراهیم خلیل علیه السلام اهتمام ورزید تا بدانجا که در تزیین جامه های یادشده، به صورت غیر معمول، آنچنان نمود که در زیبایی و جمال بی نظیر گردید.
[6]
ارسال جامه مقام در سرتاسر دوران عثمانی و در عصر جدید که در آینده از آن سخن خواهیم گفت همچنان ادامه یافت تا این که در سال 1359 ه . ق . مصر از ارسال آن خودداری کرد؛ زیرا نزد آنان آشکار گردید که این جامه بر مقام ابراهیم خلیل علیه السلام قرار داده نمی شود.
به نظر می رسد که جامه مقام، همه ساله، به همراه جامه بیرونی کعبه ارسال می شده است. گواه ما بر این سخن، بر دو پایه استوار است:
اول: وقف گسترده ای که از سوی «سلطان سلیمان قانونی» انجام گرفت، که ده دهکده مصری بوده و درآمد آن بر ساخته شدن جامه بیرونی کعبه در هر سال و جامه درونی آن و جامه حجره نبوی شریف و منبر نبوی و محراب تهجد و محراب ابن عباس و آرامگاه او و آرامگاه عقیل بن ابی طالب و نیز بر آرامگاه (حضرت امام) حسن بن علی علیهماالسلام و عثمان بن عفان و فاطمه بنت اسد، در هر پانزده سال یک بار هزینه می گردید. در آن اشاره ای به جامه مقام ابراهیم خلیل علیه السلام نشده، در صورتی که از تمامی جامه های یادشده برای محراب ها و قبور بزرگان از صحابه رضوان اللّه تعالی علیهم اجمعین یادشده است. این مطلب عاقلانه به نظر نمی رسد که جامه مقام که از پیش و از دوران ممالیک تا آغاز دوران عثمانیان همواره درنظر گرفته می شد از یاد برود و از جامه های دیگر برای محراب ها و قبور در آن یاد شود!
بنابراین نتیجه می گیریم که جامه مقام ابراهیم در هرسال، به همراه جامه بیرونی کعبه مشرفه، بدان جهت که این جامه نیز در معرض عوامل طبیعی همانند جامه کعبه بوده، ارسال می گردیده است.
دوم: با مراجعه به شهادت نامه های شرعی تسلیم جامه کعبه مشرفه در دوران کنونی، مشاهده کردیم که جامه مقام ابراهیم خلیل علیه السلام همه ساله به همراه جامه بیرونی کعبه ارسال می گردیده است. این شهادت نامه نشانگر آن است که این مطلب به صورت عادتی از دوران عثمانی تاکنون ادامه داشته است، باتوجه به این که مصر به صورت رسمی تا آغاز جنگ جهانی اول در سال 1332 ه . ق . زیر نفوذ دولت عثمانی باقی بود.
[2]
. مقام ابراهیم، همان سنگی است که ابراهیم خلیل علیه السلام به هنگام بنای کعبه بر آن ایستاد. این گفته از «ابن عباس» و نیز از «سعید بن جبیر» و جز اینها روایت شده. و نیز گفته اند که: حضرت خلیل علیه السلام به هنگام ندای حج برای مردم، بر بالای آن ایستاد.
در این جا رأی سومی نیز وجود دار که مضمون آن چنین اسیت: حضرت ابراهیم خلیل علیه السلام هنگامی که همسر فرزندش اسماعیلب سر او را می شست، بر روی آن ایستاد. این در زمانی بود که حضرت ابراهیم برای دیدن فرزندش به این دیار آمد. سعید بن جبیر سخن آخر را استوار و محکم ندانسته است. در هرصورت می توان گفت که حضرت ابراهیم برای انجام کارهای یادشده بر آن ایستاده است.
خلفای عباسی به جهت تأثیرپذیری مقام نسبت به عوامل طبیعی و سستی سنگ و بیم از شکافته شدن آن، اهمیت ویژه ای بدان دادند و پیرامون مقام را به وسیله طوق هایی از طلا و نقره آذین کردند و آن را محکم و استوار ساختند.
هنگامی که خلیفه مهدی از خطراتی که متوجه مقام بود، آگاه شد، در سال 161 هجری هزار دینار یا بیشتر را به مکه ارسال کرد که با آن مقام را از بالا تا پایین به صورتی پایدار و استوار درآوردند. متوکل علی اللّه ، به هنگام حکومتش به وسیله طلا، پوشش دیگری را بر تزئین پیشین مهدی افزود. این آذین بندی به سال 236هجری واقع شد.
در سال 256 هجری پرده داران به علی بن حسن عباسی، عهده دار امور مکه، گزارش دادند که مقام از هم گسیخته است و بیم از تباهی آن دارندا. نامبرده گان از علی بن حسن عباسی درخواست کردند که مقام را ضمن استوار و ثابت کردن، آذین نماید و او دو طوق از طلا به مقدار 992 مثقال و طوقی دیگر از نقره ساخت و سپس مقام را آورده، به وسیله جیوه سنگ مقام را درمیان طوق های یادشده آنچنان قرار دادند که غیرقابل گسستن بود. این کار به دست «بُشر» مولای خلیفه معتمد علی اللّه عباسی انجام پذیرفت. آنگاه سنگ مقام را با تزئین های صورت گرفته، به جایگاه اوّلی بازگرداندند و در آن ثابت و استوار کردند. (فاسی، شفاءالغرام، ج1، ص202 و 203).
[3]
. محمد طاهر کردی، تاریخ القویم لمکّة و بیت اللّه الکریم، ج4، ص44
[4]
. ابن جبیر، الرحله، ص55، 56، 97؛ فاسی، شفاءالغرام، ج1، ص204
[5]
. صبح الاعشی، ج4، ص283
[6]
. ابن ایاس، بدایع الزهور، ج5، ص205
