چکیده : داستان اولتیماتوم روس به ایران (1329 ق .)، در شرایطی رخ داد که از عمر انقلاب مشروطیت ایران نزدیک به پنج سال می گذشت . دولتمردان جدید، مردم و بویژه مجلس شورای ملی ، تلاش می کردند عقب ماندگیهای ایران را در سایة حکومت پارلمانی جبران سازند و ایران را همچون کشور ژاپن که به مشروطیت دست یافته بود به مراحلی از توسعه و ترقی رهنمون سازند. اما در همین مدت اندک مستبدین شکست خورده با حمایت و پشتیبانی دو دولت روس و انگلیس ، تحولات جدید را برنتافتند و از طریق کودتا، تشنج و آشوب در بلاد، تجزیة کشور در قالب قراردادهای 1905 و 1907، بمباران مجلس و سرانجام حادثة اولتیماتوم سعی نمودند کشور را ضعیف و مردم ایران را از رخداد انقلاب مشروطیت پشیمان سازند.
در حفظ و نگهداری مشروطیت ، علما و روحانیون ایران بویژه نجف حساسیت و اهتمام بیشتری نسبت به سایر نیروهای اجتماعی از خود نشان دادند. با اینکه در طول پنج سال بی مهری و ناملایمات فراوانی مشاهده نمودند و افرادی مثل شیخ فضل الله نوری و سید عبدالله بهبهانی به شهادت رسیدند، معذلک در دفاع از مشروطیت از پای ننشسته و در واقعة اولتیماتوم روس ، علمای بزرگ نجف و ایران با صدور فتاوای جهاد و تحریم کالای اجنبی به دفاع جانانه از دستاورد انقلاب و کیان کشور ایران پرداخته و افزون بر آن در یک حرکت دسته جمعی برای مبارزه با روس به سمت ایران حرکت نمودند.
در این مقاله به چگونگی تصمیم دولت ایران در استخدام مستشار آمریکایی (مورگان شوستر) جهت ساماندهی وضعیت اقتصادی ایران ، نقش دولت و مجلس ایران (مجلس دوم ) در این رابطه و سرانجام نقش و موضع علمای نجف و روحانیون ایران پرداخته می شود.
چنین به نظر می رسد که از دیدگاه علما، حادثة اولتیماتوم به مثابة بود و نبود انقلاب مشروطیت مطرح بود و سکوت در برابر آن را به منزلة پیروزی استبداد و استعمار تلقی می نمودند لذا با تمام قوا و ظرفیت لازم قیام کردند و در این مسیر حتی مخالفین نظری مشروطیت هم به مبارزین پیوستند.
روش تحقیق در این مقاله کتابخانه ای و با استفاده از اسناد و منابع مربوط به واقعه مذکور به رشتة تحریر درآمده است . تلاش شده است تا گوشه های دیگری از چگونگی برخورد نهاد دین با تهاجم استعمار در دویست سال اخیر مورد تحقیق و بررسی قرار گیرد. مقاله در پایان نشان می دهد که با مرگ مشکوک آخوند خراسانی رهبر قیام ، و برافتادن عمود خیمة انقلاب ، مشروطیت ایران به آخر خط می رسد و از آن پس مقدمات انزوا و به حاشیه راندن علما از بستر و متن سیاست آغاز می شود.
واژه های کلیدی : اولتیماتوم روس ، انقلاب مشروطیت ، مورگان شوستر، آخوند خراسانی ، مجلس دوم .
مدخل
حوادثی که در پی استقرار مجدد مشروطیت پیش آمده بود از هم گسیختگی رشتة امور مالی و امنیت ملی را به دنبال داشت . هرج و مرج سیاسی و اجتماعی حکایت از ناتوانی زمامداران جدید می کرد و در این میان رقابت دو قدرت روس و انگلیس در ایران دشواریها و ویرانیها را تشدید می ساخت .
بر اثر نداشتن یک برنامة صحیح و منسجم به منظور ادارة امور مالی کشور، سرانجام مجلس دوم به این نتیجه رسید که با استخدام مستشار خارجی ، به ساماندهی امور پرداخته و با تقویت نظام دخل و خرج مملکت ، گامی در جهت بهبود اوضاع و تقویت بنیة مالی کشور بردارد. اما از آنجا که خاطرة تلخ نوزبلژیکی در اذهان غالب مردم و سیاسیون باقی مانده بود، این بار مجلس تصمیم گرفت به دور از گردونة سیاسی دو دولت رقیب در ایران (روس و انگلیس ) از دولت آمریکا مدد جوید تا بدین وسیله از دخالت و سلطة دولتهای مذکور رهایی یابد.
به همین منظور در تاریخ 22 ذیحجه 1328 ق . به میرزا علیقلی خان نبیل الدوله کاردار ایران در واشنگتن دستور داده شد که از دولت آمریکا بخواهد، کسانی که در امور مالیه آمریکا مهارت تامی دارند معرفی نموده و برای استخدام یک نفر خزانه دار کل که «از مردان کافی و کاردان و بی آلایش آمریکا و امین و موثق باشد به جهت تجدید و تشکیل و پیشرفت و نظم جمع و خرج مالیه ایران به مدت سه سال دعوت به عمل بیاورد» ] سفری 1370: 436 [ .
مقدمات حادثه
مورگان شوستر، از طرف دولت آمریکا انتخاب و در تاریخ هفتم جمادی الاولی 1329 وارد بندر انزلی گشت و پس از چند روز در تاریخ 22 جمادی الاولی رسماً معرفی و مشغول کار گردید. در آن تاریخ یکی از منابع مالی و درآمد دولت گمرکات کشور بود. پس از خروج مسیو نوز تشکیلات گمرکخانه توسط مسیو مرنارد، معاون نوز، با سی نفر بلژیکی اداره می شد. اولین دسته ای که در مقابل وی به جبهه گیری برخاستند مرنارد بلژیکی بود که تلاش می نمود وی را ضعیف و ناامید سازد. از طرفی دولت سپهدار در تلاش استقراض جدیدی از بانک شاهی به مبلغ یک میلیون و دویست هزار لیره انگلیسی توسط مرنارد بود که مورگان از آن جلوگیری می کرد. بدیهی است که این حرکت ، انگلیسها و تعدادی از رجال دولت را از کارهای او بیمناک می ساخت . شوستر وجود نیروهای مسلح را برای تضمین اجرای اصلاحات مالی ضروری می دانست و به همین جهت ، نیروی جدیدی از ژاندارم تحت فرماندهی استوکس مخصوص گمرک و مالیه ترتیب داد. فرماندة این دستة انگلیسی ، قبلاً واسطة نظامی سابق بریتانیا در ایران بود. این عمل شوستر موجب نارضایتی و اعتراض روسیه گشت به طوری که بر اثر فشار روس و انگلیس ، استوکس ایران را ترک کرد و رهسپار هندوستان شد. حادثة مهم دیگر که رخ داد مصادرة اموال شعاع السلطنه ، شاهزادة یاغی قاجار، بود که توسط دولت ابلاغ گردیده بود. در پانزدهم شوال همان سال شوستر از طرف دولت ایران مأموریت یافت که باغ شعاع السلطنه واقع در تهران را تحویل بگیرد و به دولت واگذار نماید. هنگامی که ژاندارمهای تحت فرمان شوستر به محل باغ رفتند با مقاومت قزاقهای روس رو به رو شدند و روسیان به بهانة اینکه املاک شعاع السلطنه در گرو بانک روس است ، از تحویل آن خودداری ورزیدند. برخورد تند دستة ژاندارم و شوستر با قزاقان روس که از آن پس نتایج وخیمی برای ایران به دست داد، مورد تنقید عده ای از مورخان و تحلیل گران قرار گرفته است . سایکس مورخ انگلیسی ، فرستادن ژاندارم به منطقة نفوذ روس را اشتباه اعلام کرده و معتقد است که مورگان یک قضیة ساده و روشنی را پیچیده و خراب کرده و ایران را در یک وضع بحرانی قرار داده است ] 425 - 424 :1921 [ .
کسروی با نکته سنجی خاصی ضمن آنکه مراتب ایران دوستی مورگان را تصدیق می نماید، اضافه کرده است :
... می بایستی پیش آمد را از راه سیاست و با دست وزارت خارجه یکرویه کنند، نه اینکه شوستر صد تن ژاندارم فرستاده وبا زور قزاقها را لخت کرده بیرون رانند. راست است ایران کشوری آزاد است و قونسول روس را نمی رسید که به کارهای درونی دست یازد ولی می بایست فراموش نکنند که روسیان آزادی ایران را به هیچ گرفته و به همه شهرهای شمالی سپاه آورده بودند ] : 229 230 [ .
کسروی عمل مورگان را مورد انتقاد قرار داده و معتقد است که او بهانه به دست روسیان داده است . حزب دمکرات در داخل کشور با تندروی خاصی از اقدامات مورگان حمایت می کرد و در شرایطی که عمر دوسالة مجلس به اتمام می رسید به پیشنهاد حزب دمکرات و فراکسیون آن در مجلس ، مقرر شد به مدت شش ماه دیگر ادامة کار مجلس تمدید گردد ] زمانی 1379: 118 [ . در داخل دولت وزیر خارجه میرزا حسن خان وثوق الدوله به شدت با اقدامات شوستر مخالفت می ورزیدند.
اولین اولتیماتوم
به دنبال حادثة باغ شعاع السلطنه اولین اولتیماتوم روس به ایران صادر گردید. بر طبق اولین یادداشت سفیر روس به ایران ، ژاندارمهای شوستر می بایستی هر چه سریعتر محوطة باغ را ترک کنند و املاک را کمافی السابق باقی گذارند. به گفتة عبدالله مستوفی یکی از رجال ناظر بر قضیه ، مورگان با اغوای حزب دمکرات حاضر نشد نیروهای خود را از باغ خارج سازد و بدین ترتیب دومین اولتیماتوم روسها به ایران با مضمون شدیدتری صادر شد.
روسها خواستار اخراج فوری شوستر از ایران شدند و از دولت ایران می خواستند که بعد از این بدون رضایت دولت روس از خارجه مستشار استخدام نکنند و وزیر امور خارجة ایران رسماً به سفارت آمده و از روسها عذرخواهی کند ] مستوفی 1371 ج 2: 359 [ .
خبر انتشار اولتیماتوم روس هیجان عجیبی در ملت ایران و خصوصاً در تهران ایجاد کرد. مردم خشمگین در اولین اقدامات خود از سوار شدن تراموای اسبی و ترن راه آهن خودداری می کردند. از سوی علمای نجف خوردن مواد غذایی و استفاده از کالاهای روس ممنوع و حرام اعلام گردید. قند روس مورد تحریم قرار گرفت دانشجویان مدرسة سیاسی که نوعاً از فرزندان رجال بودند، دست به تظاهرات و شعارگویی علیه روسها زدند ] مجید کفائی 1359: 239 246 [ .
آغاز مذاکرات مجلس
در چنین جوّ التهاب و شور و هیجانی مذاکرات پیرامون اولتیماتوم در مجلس آغاز گشت مذاکرات از جلسة 329، 9 ذیحجة الحرام 1329 تا جلسة 332، 29 ذیحجه 1329 ادامه داشت . در این جلسات نمایندگان دولت بخصوص وثوق الدوله تلاش می کردند که به نحوی نظر مجلس را دربارة تأمین نظریات روس جلب نمایند. در بین نمایندگان مجلس ، شیخ محمد خیابانی با ایراد نطقهای مهیج تلاش در جهت ردّ اولتیماتوم داشت . وی در اولین نطق خود به استناد اصل آزادی و استقلال ملتها که به تعبیر شیخ محمد، پانصدسال پیش وضع شده است ؛ پذیرش خواستة روس را ناقض اصل استقلال و آزادی ملت ایران دانست و با آن مخالفت ورزید ] مشروح مذاکرات مجلس دوم جلسة 329: 1918 [ . روسها در یادداشتهای خود، هزینة لشکرکشی به صفحات شمالی را طلب می نمودند. وثوق الدوله در نطق توضیحی خود با انتقاد از وضعیت موجود کشور و بحرانهای سیاسی و اجتماعی که سراسر کشور را فراگرفته است اظهار می دارد که حلّ مشکلات موجود بستگی به دولت مقتدر دارد در حالی که امروز ما دولت نداریم تا چه رسد به حکومت مقتدر ] مشروح مذاکرات مجلس دوم جلسة 329: 1918 [ .
روس به دنبال اولتیماتوم ، قشون خود را تا بندر انزلی و مسیر راه رشت - قزوین وارد ساخت . در آخرین یادداشت خود چهل و هشت ساعت مهلت برای پاسخ مثبت از دولت ایران می خواستند و در این میان دولت تلاش می کرد که از مجلس رضایت و وکالت در این امر را بگیرد. وثوق الدوله در نطق خود به بحران فزاینده و ورود قریب الوقوع سپاه روس به تهران اشارت کرد.
احساسات ملی اقشار مختلف مردم را فراگرفته بود، به طوری که سیصد تن از زنان تهران در حالی که در چادرهای سیاه و نقابهای مشبک ظاهر شده بودند و بعضاً سلاح حمل می کردند، وارد مجلس شده و از رئیس مجلس خواستار مقاومت در برابر اولتیماتوم روس بودند ] شوشتر 1351: 235 [ .
شیخ محمد خیابانی در دومین نطق خود، در حالی که به سختی مخالفت می کرد، اظهار داشت :
... همین قدر عرض می کنم که یک ملت مظلومی که شش هزار سال است استقلال داشته است نمی تواند استقلال خود را از دست بدهد... عرض می کنم که آن سه ماده را مجلس نمی تواند قبول بکند ] مشروح مذاکرات مجلس دوم جلسة 329: 1925 [ .
استمداد از علمای نجف
رئیس مجلس (مؤتمن الملک ) طی تلگراف به نجف اشرف و خطاب به آخوند خراسانی ، موضوع تجاوز روسها و اشغال بخشی از خاک ایران را به اطلاع ایشان رسانید و از مشارالیه کسب تکلیف کرد ] مجید کفائی 1359: 239 246 [ . به موازات تجاوز روسها به شمال ، انگلیسیها نیز فرصت را غنیمت شمرده و به بهانة ناامنی راههای جنوب ، طی یادداشتی به دولت ایران ، مهلت سه ماهه ای برای تأمین راهها ابلاغ نمود در غیر این صورت دولت انگلیس با تشکیل نیرویی در جنوب به رقابت با نیروهای قزاق روس خواهد پرداخت ] کسروی : 230 [ .
آخوند خراسانی قبل از هرگونه اقدامی علیه روس ، با صدور اعلامیه ایی خطاب به دولت انگلیس عمل انگلیسیها را محکوم و تقبیح کرد. در بخشی از اعلامیه چنین آمده است :
... هرگز گمان نبود از دولت حق پرست ، آزادیخواه که در اقطار عالم خود را معرفی به طرفداری حقوق نوع بشر فرموده اند مسلک قدیم و قویم خود را از دست داده ، در محو آزادی و استقلال ایران ، با دولت روس همدست شوند و نظیر معاملات روس در شمال ، نسبت به جنوب ایران درصدد برآیند. ملت تازه بیدار ایران که به جهت مدافعه از حقوق وطنیه ، گسیختن زنجیر اسارت و خلع طوق رقیّت خاندان سلطنت خود، این همه خونها ریخته و قربانیها نموده و خانمانها بر باد داده تا جان در بدن دارد به رقیت اجانب تمکین نخواهد کرد و در بذل بقیة نفوس و اموال در طریق حفظ استقلال مملکت که اولین وظیفة دینیة مسلمین است حاضر و مهیا خواهد بود. مقام ریاست روحانیه اسلامیه هم در دفاع از حوزة مسلمین از هر نحو اقدامی کوتاهی نخواهد کرد ] مجید کفائی 1359: 251 [ .
در اعلامیة فوق ، آخوند مثل همیشه استقلال مملکت را مدّ نظر داشته و نفوذ بیگانه در ایران را خلاف و دفاع از حوزة اسلامیه را واجب می شمارد قبل از آنکه خبر اولتیماتوم دوم روس مبنی بر چهل و هشت ساعت مهلت به نجف برسد «آخوند و مازندرانی » طی یادداشتی به سفیر ایران در پترزبورگ از دولت روس شدیداً خواستار خروج عساکر آنها از شمال شدند:
... مستدعی است محض محافظة حسن جوار، امر و مقرر فرمایند بدون مزاحمت و تولید اشکال ، عساکر روس را معاودت داده ، زیاده بر آن عزت نفس مسلمانان را تحقیر نکنند ] مجید کفائی 1359: 252 [ .
شاهدان ماجرا، جنب و جوش خاصی را در میان شیعیان عراق و نجف گزارش داده اند. مردم هر روز در منزل مراجع اجتماع کرده و از آنان می خواستند که خارجیان را بر سر جای خود نشانند ] مجید کفائی 1359: 253 [ .
مبارزة منفی یا تحریم کالای اجنبی
اقدام بعدی آخوند و همکارانش فتوای تحریم کالاهای روس در ایران بود. علمای استرآباد دربارة مصارف کالای خارجی و خصوصاً روسیه استفتایی از علمای نجف نمودند. آخوند و مازندرانی در پاسخ مطالب مهمی را متذکر شدند و تحلیل خود را از اوضاع جاری در آن بیان داشتند.
... عموم غیرتمندان اسلامی و پیروان حضرت خاتم النبیّن (ص )... البته این معنی را تا به حال فهمیدند و به رأی العین می بینند که استعمال امتعة خارجی در بلاد اسلامیه تا به حال به چه درجه موجب ذهاب ثروت مملکت و نسخ منابع داخله و فقر و فلاکت ملت و تسلط کفار شده ... بقاء سالدات روس به بهانة حفظ تجارت روسیه در ایران ، تدریجاً به کنیسه شدن مساجد و تبدیل اذان به ناقوس و پامال شدن روضه منوره حضرت ثامن الائمه صلوات ... علیهم خدای نخواسته مؤدی خواهد بود... عموم آقایان علما و امراء و تجار محترم و طبقات غیرتمندان اسلامی تمام این مفاسد را نصب العین خود فرموده به همان فطرت پاک ایمانی و به شرافت طبع اسلامی پرستی از این امتعة خبیثه و فصول عیش که موجب ذهاب دین مبین و استیلای کفر بر ممالک اسلامیه است با عزمی راسخ و جزمی ثابت بکلی اغماض در فوز، به فیض این جهاد اقتصادی که به منزلة جهاد و شهادت در رکاب امام زمان ارواحنا فداه است ، مسارعت و بر همدیگر مسابقت خواهند فرمود... ] نجفی 1371: 58 59 [ .
آخوند در این فتوا، از اصطلاح جهاد اقتصادی سخن می راند و آن را برابر با جهاد در رکاب امام زمان (عج ) می شمارد.
مواضع علمای ایران
به دنبال فتوای علمای نجف ، علمای ساکن ایران از جمله علمای اصفهان ، شیراز و تبریز فتوا به تحریم کالاهای روس و انگلیس دادند. علمای فارس در پاسخ به تجاوزات سربازان هندی به مناطق جنوب و به موازات تجاوز روسها به شمال ، فتوا به تحریم کالای انگلیس و روس را صادر نمودند ] نجفی 1371: 65 [ .
عالم بزرگ خطة جنوب ، ابراهیم الشریف محلاتی ، طی اطلاعیه ای ضمن تحریم کالاهای اجنبی ، برای مرتکبین تعزیر شرعی نیز اعلام نمود:
... خرید از تجارتخانه های این دو دولت چه در داخل ایران و چه در خارجه اگر چه سفارشی شده باشد و حمل نمودن آنچه خریده شده از خارجه به داخله ایران و حمل نمودن اجناس موجوده در بنادر ایران به ممالک ایران ، آنچه متعلق به خارجه است ... بعد از بیست و پنج روز از تاریخ این تحریر، اعظم محرمات شریعه و باد دادن اسلام و خیانت بزرگ به صاحب شریعت مقدسه ... و اعانت به کفر و مخاصمه با امام زمان عجل ا... می باشد و کسی که مخالفت با این احکام یا تقلبی در آنها نماید از تاجر و دلال و مکاری باشد و اشنع و انحای تعزیر شرعی خواهد شد ] محل مهر آقایان علمای فارس [ ] نجفی 1371: 67 [ .
بدین ترتیب بار دیگر شور و احساس ملی با حمیّت و غیرت دینی آمیخته شد و در یکی از حساسترین شرایط تاریخ ایران ، در حالی که کشور فاقد قدرت مادی و نظامی بود با این حضور گستردة مردم در صحنة سیاست و دفاع و صیانت از کیان ملیت و اسلامیت ، علما و رجال سیاسی و نمایندگان مجلس را در یک صف واحد به مبارزة سرنوشت ساز علیه استیلای خارجی و تحقیر هویت ملی دعوت می کرد.
بخش مهمی از شیوة مبارزاتی علما در این مقطع به تحریم کالاهای خارجی در ایران ، اختصاص یافت ] روزنامة کیهان [ .
پایداری و مقاومت وکلا
مجلس ایران تحت تأثیر شرایط حاکم بر جامعه همچنان پایدار و مقاوم در برابر اولتیماتوم باقی مانده بود.
یکی از نمایندگانی که به مخالفت با پذیرش اولتیماتوم برخاسته بود، شیخ رضا دهخوارقانی بود. وی طی نطقی با پیشنهاد کمیسیون منتخب از سوی مجلس برای حلّ مسأله مخالفت کرد و در استدلال خود علیه پذیرش اخطار روس اظهار داشته بود که مجلس از آن ملت است نه دولت و ملت مجلس را تأسیس کرده که دیگر اجنبی همانند سابق در کشور نفوذ نداشته باشد. حال چگونه ممکن است که نمایندگان تسلیم خواستة دولت روس گردند ] مشروح مذاکرات مجلس دوم 1927 [ . وی بعدها با تحریر رسالة خطی پیرامون واقعة اولتیماتوم به نکات بیشتر و ظریفتری پرداخته و مطالب ناگفته ای را درخصوص آن رویداد تاریخی بیان داشته است ] دهخوارقانی 1356 [ . در آخرین جلسة مجلس مورخ پنجشنبه 29 شهریور ذیحجه ، نمایندگان به آخرین نطقهای خود پرداخته ، زیرا زمان اتمام حجت روس در شرف اتمام بود. شیخ محمد خیابانی با همان صلابت روزهای اول مجدداً در مخالفت با پذیرش اولتیماتوم صحبت کرد و آن شب را یک شب تاریخی و استثنایی اعلام داشت . اظهارات و مشاهدات مورگان یکی از طرفهای اصلی این قضیه ، حائز اهمیت است وی در کتاب معروف خود آخرین جلسه را چنین توصیف می نماید:
... صمصام السلطنه رئیس الوزراء، در موقعی که یقین نمود که برای بحث و مذاکرة وکلاء در باب اولتیماتوم روس وقت کافی باقی نمانده ، قریب به ظهر هنگامی که موعد، در شرف انقضا بود اظهار کرد که وکلا اختیارات تامه به کابینه بدهند تا اولتیماتوم روس را قبول نماید. این رأی و اظهار در حالت سکوت تام خوانده شد. بعد از ختم آن ، به طوری سکوت و بهت بر تمام مردم جاری شد که هفتاد و شش نفر وکلای موجودة پارلمان ، از پیر و جوان و علما و پیشوایان مذهبی و وکلای عدلیه و اطبا و شاهزادگان در جای خود مثل اشخاص سکته کرده و بی حس و بی حرکت ماندند یک عالم محترم اسلامی ، ایستاده و در موقعی که وقت به سرعت و بی خبر می گذشت و ظهر آن روز آن امر از اختیارات ایشان خارج می گشت و هیچ رأی نمی توانستند بدهند آن بندة خدا نطق مختصر مناسب حال و به موقعی نمود و گفت شاید مشیّت خداوند بر این امر قرار گرفته باشد که آزادی و استقلال ما به زور سلب شود ولی سزاوار نیست که ما خودمان به امضای خود (آن را) از دست داده و ترک کنیم و دستهای مرتعش خود را، برای دادخواهی و تظلم ، به سمت مردم حرکتی داده و در جای خود نشست ] 1351: 226 [ .
از بررسی آخرین جلسات مجلس دوم چنین به دست می آید که آن «عالم محترم اسلامی » کسی جز شیخ محمد خیابانی نبوده است . تنها او بود که در سه نوبت نطقی که ایراد نمود به صورت قاطع نظر به ردّ اولتیماتوم داشت ] مشروح مذاکرات مجلس دوم فصل آخر، اولتیماتوم [ .
برنامة جدید مبارزه از سوی علمای نجف
در چنین شرایطی تصمیمات مهمی در نجف و در منزل آخوند اتخاذ گردید. برنامة مبارزه با تعدیات روس و انگلیس به شرح زیر اعلام شد:
1 - با جمیع علمای نجف و طلاب و عشایر عرب ، برای جهاد به سوی ایران حرکت کنند.
2 - به وسیلة تلگراف به رؤسا و عشایر و ایلات ، امر نمایند که در مقام حفظ استقلال ایران برآمده ، و خود را برای نبرد و دفاع از خاک میهن آماده سازند.
3 - به عموم مسلمین عالم از هند و قفقاز و غیره ، دستور دهند که در تمام ممالک ، در یک روز همه با هم دست از کسب و کار کشیده و به عنوان همدردی در یک جا جمع شوند و رفع تعدیات روس و انگلیس را از ایران بخواهند ] مجید کفائی 1359: 255 [ .
شاهدان عینی و حاضر در نجف ، مطالب ارزشمندی را گزارش نموده اند ] ترکمان : 358 359 [ سفیر روس در بغداد به وسیله وکیل خود تلاش نمود که آخوند را از فکر جهاد علیه روس باز دارد وطی یادداشتی موضوع را کوچک شمرده و ریشة قضیه را شوستر و اقدامات او دانسته است و وعده نموده که به زودی عساکر روس کشور را تخلیه خواهند نمود. یادداشتی که توسط آخوند به سفیر روس ارسال شده حکایت از عزمی راسخ برای بسیج مسلمانان علیه روس دارد:
... لازم است که از دولت متبوعة خود خروج عساکر را از خاک ایران بخواهند و آن اولتیماتومی که اسباب سلب استقلال و حاکمیت ایران است ، پس بگیرند والاّ چنانچه بر حسب تکلیف شرعی حکم دفاع و جهاد، به عموم مسلمین روی زمین خاصه ملت متحدة ایران داده شد، صفحات خاک از خون صدها میلیون نفوس رنگین خواهد شد و صبر و تحمل عموم مسلمین تمام گشته ، و تا یک ورق از قرآن چنین بین مسلمین موجود است ، مغلوب نخواهند شد و خود ما علمای مجتهدین ملت حاضریم که تا آخرین قطرة خون خود را در راه حفظ مملکت و ملت ایران فدا سازیم و مسئولیت ریختن این خونهای ناحق ، و کشته شدن نفوس معصوم ، بر ذمة کسانی است که بدون حق معلوم ، و سبب صحیح هجوم بر خاک میهن کرده ، خواهد بود ] ترکمان : 257؛ حیوة الاسلام [ .
آخوند به دنبال ارسال یادداشت فوق ، اقدام به تدوین و پراکندن چندین تلگراف به اشخاص و مراکز و دول عالم نمود.
در تلگرافی خطاب به مجلس شورای ملی از ملت ایران خواست که «در تخلیص ممالک اسلامیه ، سلطة اجانب ، با دولت موافقت نموده ، بدنامی ابدی محو اسلام را به وسیلة رقابت و نفاقهای داخلی و اغراض شخصیه و جنگهای خانگی بر خود روا ندارند» ] ترکمان : 258 [ .
در تلگراف بعدی خطاب به امرا و رؤسای عشایر فتوا به جهاد داده است :
... الیوم کلمة طیبة اسلام در معرض ذهاب ابدی و دفاع به مال و جان و ثبات تا آخرین نفس بر تمام مسلمین واجب است ] ترکمان : 259 [ .
آخوند در یک تلگراف مبسوط خطاب به امپراتور روسیه خواستار اعادة قشون روسیه از ایران و رفع ظلم و تجاوز از ملت ایران گردید ] ترکمان : 264 [ . در نامة دیگری که آخوند به تمام «دول متمدنه عالم » فرستاد ضمن اشاره به فجایع روسها از زمان به توپ بستن مجلس تا داستان اولتیماتوم ، حملة شدیدی به سیاست تجاوز مآبانة انگلیسیها در ایران نموده و آنان را همچون روسها در یک ردیف نشان داده است .
دولت انگلیس که از سالهاست خود را در اقطار عالم ، به عدالت پرستی و آزادی پروری معرفی فرموده است ، نسبت به ایران مسلک قویم و قدیم خود را از دست داده ، همدستی با روس را اختیار و در مقام برآمد که همان معاملة روس با شمال ایران را در صفحة جنوب معمول دارد و عساکر خود را به بهانة اغتشاش به جنوب سوق نماید ] ترکمان : 264 [ .
موضع گیری آخوند علیه انگلیس و روس این اتهام را که وی تحت تأثیر انگلیس با روسها مخالفت می ورزید، کاملاً منتفی می سازد. روسها به موازات اشغال و عملیات تجاوزگرانه ، در دو نقطه فجایعی را مرتکب شدند که به شدت موجب تحریک مردم و زعمای دینی آنان گشتند.
از اوایل محرم 1330 ق . جنگهای خونینی بین مجاهدین تبریز و روسهای متجاوز رخ داد که نهایتاً با دستگیری ثقة الاسلام و شهادت تعدادی از مدافعین شهر فروکش نمود. ثقه الاسلام قبل از دستگیری در پاسخ به خیرخواهی دوستان که از او خواسته بودند که به سفارت عثمانی پناه برد، اظهار داشته بود:
هنگامی که در میزان شکست عباس میرزا، آقا میرفتاح جلو افتاده شهر تبریز را به دست روس سپرد از آن زمان صد سال می گذرد و همیشه نام میرفتاح به بدی یاد می شود. شما چگونه خرسندی می دهید که من در این آخر زندگی از ترس مرگ خود را به پناهگاهی کشم و دیگران را در دست دشمن گذارم ] کسروی : 305 [ .
انجمن سعادت ] جمعیت ایرانیان مقیم استانبول [ در تاریخ 12 محرم 1330 (سوم ژانویه 1912) گزارش دستگیری و اعدام ثقة الاسلام را چنین بیان داشته است :
هشتم محرم کوماندان روس وارد تبریز و نهم ماه جمعی از مشروطه طلبان را دستگیر و روز عاشورا هشت نفر را که از جمله ثقة الاسلام مجتهد بزرگ که محل اعتماد علمای اکناف و مرجع اهالی بوده با صادق الملک و شیخ سلیم و چند نفر از محترمین به دار زدند. هیأت دولت نظر به نصایح دولت عثمانی اولتیماتوم روس را محض اینکه جلو بهانه جویی و خونریزی را بگیرد قبول کرد که روسها از خونریزی و شدت عمل کناره نمایند. متأسفانه علاوه بر کشتار زیادی که در آن چند روز اول از مردم بی گناه کرده اند، در مثل همچو روز مقدس از شهید کردن این مجتهد بزرگ و سادات و محترمین ، اهالی را به بدترین صورتی ، البته در قلوب مسلمین یک عداوت ابدی از این بی رحمی تاریخی متمکن نمودند ] براون 1361: 82 83 [ .
بازتاب شهادت ثقة الاسلام در ایران و بخش از جهان اسلام بسیار گسترده بود روزنامه های مصری سلسله مقالات متعددی علیه سیاست روس و جنایات آنان به تحریر درآورند. روزنامة المؤید چاپ قاهره به تمجید و تحمید از ثقة الاسلام پرداخت و پیشنهاد احداث بنای یادبود در میادین شهر را مطرح ساخت ] براون 1361: 91 [ .
فجایع روسها در مشهد
در همان ایام ، جنایات دیگری از طرف روسها در شهر مذهبی مشهد و نسبت به حرم مقدس امام رضا (ع ) رخ داد.
شهر مقدس مشهد در آن ایام (1330 ق .) بر اثر اختلافاتی که بین مشروطه طلبان و مخالفین آنها رخ داده بود به یکی از کانونهای بحران ایران مبدل گردیده بود. ضعف حکومت مرکزی ، تحریک روسها و محمد علی شاه در به آشوب کشاندن منطقة خراسان ، مردم آن ایالت را در خوف و وحشت و فقر و گرسنگی فرو برده بود. شیخ حسین اولیای بافقی ، یکی از علما و اخباریون آن روزگار که مصایب وارده بر مردم آن دیار را یکی از علایم آخرالزمان و ظهور امام دوازدهم می دانست ، در رسالة خطی که از خود به نام «آشوب آخرالزمان » باقی گذاشته ، به بعضی از حوادث که در آن ایام رخ داده و بویژه حملة روسها به حرم و مرقد امام رضا (ع ) اشاره نموده است . در این رساله ، پیامدهای انقلاب مشروطه در خراسان و تشتت و پراکندگی و دشمنی مردم با یکدیگر و عدم امنیت اجتماعی ، جملگی یادآوری شده است .
مدارس علمیه عموماً تعطیل و طلاب و مدرسین به اوطان خود مراجعت کرده بودند صاحب رساله ، علت آن را فساد و ناامنی و خوف از اشرار مستبدین و مشروطیت دانسته و اضافه نموده است که خود علما بعضی با بعضی دشمنی دارند. اوضاع اجتماع را چنین توصیف نموده است :
مردم با یکدیگر نزاعهای بی ثمر دارند و اعتقادهای آنها فاسد شده است و بعضی از آنها مستبد نام خود را گذارده اند، بعضی مشروطه و بعضی از آنها دمکراتی و بعضی دیگر انقلابی و طایفه ای اعتدالی و طایفه ای دیگر طالب ترقی مملکت و وطن پرست و طایفه ای خوشحال به اینکه نامیده شوند به فرنگی مآبی و طایفه ای طبیعی صرف . حاصل ، اهوای مردم در کمال اختلاف می باشد و هر یک از آنها ضد مخالفت مشرب خود را تعیین و ثبت می کنند و شاید بعضی از طوایف مذکور درصدد بودند با یکدیگر به مقامی رسیده باشند که یکدیگر را به قتل رسانند خم به ابرویشان نمی آید... حاصل ، بعضی از اوقات دکانها مسدود و از تاجر گرفته تا پینه دوز بیکار می باشند و فساد و هرج و مرج زیاد می گردد... ] اولیاء بافقی 1330 ش 256 و 257: 52 [ .
در چنین شرایطی حادثة ارض اقدس طوس رخ داد. یوسف خان هراتی و نایب علی اکبر به همراه طالب اسحق که از واعظان مقیم مشهد بوده است ، به عنوان طرفداری از حکومت محمد علی شاه و مخالفت با حکومت مشروطه قیام نموده و آستان قدس رضوی را سنگرگاه و پایگاه نظامی خود قرار دادند. صاحب رسالة مذکور آنان را تحریک شدة روسها می داند. حکومت تهران جز با ارسال تلگراف ، اقدام دیگری در جهت آرام ساختن منطقه نتوانست انجام دهد. اشغال حرم و اماکن آن ، به مدت دو ماه طول کشید که در این دو ماه بر اثر درگیریهای پراکنده بین قوای ضعیف دولتی و یاغیان حکومت ، جوّ وحشت و ناامنی و به دنبال آن سرقت از منازل مردم پیش آمده بود. در این میان ، روسها به بهانة تأمین امنیت رعایا و سالداتهای خود را در اطراف حرم مستقر نموده و به تدریج شروع به پیشروی نمودند و نهایتاً در مناطق «پایین خیابان » و «بالای خیابان » و «باغ خونی » و «کاروانسرای سنگ » قوای خود را پراکنده ساختند. با این تدبیر، اطراف حرم در محاصرة کامل روسها قرار داشت . سرانجام جنگ خونینی در دهم ربیع الثانی از دو ساعت به غروب مانده تا یکساعت و نیم از شب رفته ، ادامه داشت . روسها با سلاح سنگین و توپخانه بخشهای مختلف حرم و گنبد را تخریب نمودند. تعداد زیادی از نفوس مردم که چهار صد نفر تخمین زده بودند، به شهادت رسیدند. اموال و اشیای قیمتی حرم و فرشهای نفیس و کتابهای فراوان خطی در این حادثه به یغما رفت .
به گفتة شیخ حسین بافقی ، تا سه روز روسها به کسی اجازة ورود به داخل حرم را نمی دادند. فجایعی که در این سه روز رخ داد، احساسات و عواطف مسلمین را سخت جریحه دار ساخت . به گفتة وی ، روسها سگان و اسبان خود را در حرم و اماکن آن می چرخانیدند و «مردم شهر هم نفس نمی توانستند بکشند از ترس به جهت اینکه غلبة کفر بود» ] اولیاء بافقی 1330: 58 [ .
از همه بدتر زنهای فرنگی و ارمنی با سگان خود داخل صحن شریف می شدند و جایی که سالهای سال آرزو داشتند ولو محض سیاحت داخل شوند و احدی جرأت نداشت که دم بزند یا مانع شود ] اولیاء بافقی 1330: 58 [ .
حرکت علمای نجف به سمت ایران
غارت و کشتار و هتک حرمت مسلمین و آستان قدس رضوی ، از جانب روسها و انعکاس اخبار آن به مرکز و نجف از عوامل مؤثر و تعیین کننده ای بود که علمای نجف را بر آن داشت که حرف آخر را زده و علاوه بر صدور فتوای جهاد، در یک همایش عظیم مردمی ، اقدام به حرکت دسته جمعی به سوی ایران نمایند. حرکتی که هدف آن ، جهاد مقدس با تجاوزگران روس بود.
آخوند خراسانی قبل از حرکت به سوی ایران ، با صدور اعلامیه ای خطاب به «کافة مسلمین » به توضیح اوضاع جهان اسلام پرداخته و از آنان خواستند که در این شرایط حساس ، که دول خارجی به قلمرو اسلامی دست اندازی نموده اند، از اختلافات و پراکندگی پرهیز نموده و همچون ید واحده ای به دفاع از کیان اسلام برخیزند:
... از یک طرف ایتالیا به طرابلس و از طرف دیگر روس و انگلیس به شمال و جنوب ایران قشون وارد نموده اند. اندک تسامح موجب ذهاب اسلام است ... بر قاطبة مسلمین و صاحبان فطرت اسلامیت و عرق دیانت ،» خصوصاً عشایر ایلات با حمیّت ، واجب عینی است که در مقام دفاع از بیضة اسلام و رفع حملات ظالمانة صلیبیان ، که بالضرور الدینیه ، از اهم فرایض دینیه است ، اتفاق و اتحاد حقیقی نموده ، از تمام اغراض شخصی ، که منشای این همه خرابیهاست ، اغماض نمایند... ] مجید کفائی 1359: 267 [ .
صدور فتوای جهاد
آخوند در پس اعلامیة مذکور تلگراف مهمی به مؤتمن الملک رئیس مجلس به شرح زیر صادر نمود.
مقام محترم جناب مؤتمن الملک رئیس مجلس شورای ملی
حکم جهاد و دفاع به عموم مسلمین ایران و غیره داده شد. امروز به حکم عقل و شرع عفو عمومی و جلب قلوب لازم ، البته مبادرت در اعلان آن فرموده داعیان هم در خارج ، عازم حرکت هستیم بعون الله تعالی ] مجید کفائی 1359: 267 268 [ .
افرادی که در نجف ناظر بر قضایا بودند، شور و حالی وصف ناشدنی از حالات مردم و حوزه های علوم دینی به دست داده اند. نظام الدین زاده از اشخاصی است که شاهد بر ماجرا بوده و جزییات قضایا را در کتابی که در سال 1330 ق . منتشر ساخته است ، به تفصیل آورده است . وی درخصوص وضعیت طلاب متذکر شده است :
از یوم وصول تلگراف اولتیماتوم دادن روس و ادخال قشون خویش به ایران حضرات طلاب را، شور غریبی در سر و رگ اسلامی آنها در حرکت همه روزه در مسجد عمران مجتمع و در مقام تهییج یکدیگر بر دفاع روسیان نطقها می دهند. روز به روز بر کثرت و جمعیت آنها افزوده می شود. هنگامه ها دارند. امروز با جمعیت بسیار خارج از حدّ شمار با آلات مهیجه از بیرق و علم گریه کنان و شیون زنان وا اسلاما گویان از مسجد مذکور به قصد خانه آقای خراسانی حرکت ، صدای وا اسلاما، وادیناه ، وا شریعتا گوش فلک را کر می کرد و به آواز بلند در سر بازار و در مجامع مردم می گفتند ایهالمسلمون وقت اتحاد و اتفاق است باید همگی در حفظ اسلام و استقلال ایران متفق و همدست و همراه باشیم ] : 35 36 [ .
نویسندة مذکور اشارات مبسوطی به موضع سید محمد کاظم یزدی طباطبایی در مخالفت با دستة آخوند خراسانی و عدم همراهی وی دارد. بنا به گفتة همة علما و مراجع نجف و کربلا در این امر متفق بودند و مسأله را دعوای بین مشروطه چی و هواخواه استبداد نمی دانستند بلکه از دید آنان مسألة اسلام و کفر در میان بود نه مشروطیت و استبداد ] 1330: 13 [ .
از تدابیر مهمی که از سوی رهبران مذهبی نهضت ضد اولتیماتوم اتخاذ گردید دعوت از پادشاه عثمانی به عنوان خادم الحرمین الشریفین در دفاع از ثغور و نوامیس مسلمین و همراهی با مسلمین ایران در جهت مبارزه با روسها بود ] نظام الدین زاده 1330: 45 [ . بدون شک این روش حکایت از هوشمندی و ژرف نگری آخوند خراسانی و همفکران وی داشت .
به هر تقدیر علما بعد از فراهم کردن تمهیدات لازم ، قرار بر این شد که عصر روز سه شنبه بیستم ذی الحجه به سمت مسجد سهله در اطراف نجف حرکت نموده و از آنجا به کربلا بروند و سپس وارد بغداد شده و در واقع علما و مردم دست به یک راهپیمایی عظیم سیاسی علیه اقدامات روس بزنند. شب بیستم ذی الحجه پس از متفرق شدن مردم و خلوت شدن منزل آخوند وی اظهار داشته بود که قصد دارد نماز صبح را در حرم حضرت امیر (ع ) بجا آورد و بدین ترتیب زیارت وداع را برگزار نماید.
مرگ مشکوک و ناکامی نهضت
آخوند در نیمه شب پس از بجا آوردن تهجد و نماز شب ، ناگهان حالش منقلب شد و بدنش رو به سردی رفت . در همان حال اصرار ورزیده که حرکت به سمت مسجد سهله به هر قیمتی بایستی انجام گیرد ] نظام الدین زاده 1330: 65 [ . با شدت گرفتن حال آخوند، اطرافیان سراسیمه دو پزشک بر بالین او حاضر می سازند. در حالی که نیم ساعت به طلوع آفتاب باقی مانده بود، آخوند جان به جان آفرین تسلیم نمود و «دکتورها» تقریر نمودند که مرض او خناق قلبی (سکته قلبی ) بوده است .
در همان زمان بسیاری مرگ آخوند را عادی و طبیعی ندانسته بلکه آن را به عمال روس نسبت دادند.
نوة آخوند خراسانی از قول میرزا مهدی فرزند آخوند نقل کرده است که سه هفته قبل از مرگ آخوند، بعضی به او خبر داده بودند که مراکزی درصدد قتل آخوند به نحو زیرکانه و مرموز می باشند و آخوند پاسخ داده بود که کسی در این فکر نیست ] مجید کفائی 1359: 280 [ .
کسروی پیامد مرگ آخوند و اثرات آن را در روند جنبش ضد روس بازگو نموده است :
در بیست و یک آذر ماه خبر مرگ آخوند خراسانی رسید. چنان که گفتیم این مرد پیشوا با حاج شیخ مازندرانی و دیگران فتوای جهاد دادند و خودشان آماده به آمدن می شدند و انبوهی از ایرانیان از کربلا و نجف و دیگر شهرهای عراق به جنبش آمده همراه ایشان روانة ایران می گردیدند و این آگاهی به همه جا رسیده از بسیاری از شهرها تلگراف فرستاده از جنبش علما شادمانی می نمودند. حاج شیخ مازندرانی و دیگران تا کربلا پیش آمده و در آنجا چشم به راه آخوند داشتند که ناگهان روز بیست و یک آذر خبر مرگ او را دریافتند.... از این پیشامد جنبش عراق فرو نشست و پس از آخوند کسی که جای او را گیرد، نبود. از این سوی در ایران نیز در همه جا این خبر پر و بال مردم را شکست و شاید از آن روز بود که جوش و خروش رو به کاستن گذاشت ] : 313 [ .
به هر حال وفات آخوند یک مرحله از جنبش علما در ایران را به سر آورد از نتایج قطعی آن پذیرش اولتیماتوم از سوی منتخبین دولت و مجلس بود. اقدامی که حیثیت و اعتبار یک ملت بزرگ و بخشی از امت اسلام را در روند مبارزه با تهاجم غرب به قلمرو اسلامی به مخاطره انداخت . از آن پس خیزش و جنبش علما و نهاد روحانیت صورتی دیگر به خود گرفت . بدون شک مرگ آخوند در حادثة اولتیماتوم نقطة عطفی در تحولات سیاسی ایران به شمار می آید و از آن پس ملاکی برای ارزیابی میزان توفیق یا عدم توفیق مشروطیت از سوی علما اعلام گشت .
منابع
اولیاء بافقی ، شیخ حسن . (1330 ق .). رسالة «آشوب آخرالزمان ». درج در مجلة وحید.
براون ، ادوارد. (1361). نامه هایی از تبریز. حسن جوادی . تهران : خوارزمی .
ترکمان ، محمد. اسنادی دربارة هجوم انگلیس و روس به ایران . تهران : دفتر مطالعات سیاسی و بین المللی .
. مقالات سودمند و مبسوط ترکمان در روزنامه کیهان از تاریخ 21/1/64 تا هشت شماره انتشار یافته است .
دهخوارقانی ، شیخ رضا. (1356). وقایع ناصری و توضیح مرام . به کوشش علی سیاهپوش . انتشارات دنیا.
زمانی ، صفر. (1379). تاریخچة احزاب و حزب دمکرات ایران . تهران : واژه آلا.
سفری ، محمدعلی . (1370). مشروطه سازان . نشر علم . چاپ اول .
شوستر، مورگان . (1351). اختناق ایران . ابوالحسن موسوی شوستری . تهران : انتشارات صفیعلیشاه .
کسروی ، احمد. تاریخ هیجده ساله آذربایجان .
مجید کفائی ، عبدالحسین . (1359). مرگی در نور (زندگانی آخوند خراسانی ). تهران : زوّار.
مستوفی ، عبدالله. (1371). شرح زندگانی من . تهران : زوار.
مشروح مذاکرات مجلس شورای ملی .
نجفی ، موسی . (1371). اندیشة تحریم در تاریخ سیاسی ایران . انتشارات آستان قدس . چاپ اول .
نظام الدین زاده . (1330). هجوم روس به ایران و اقدامات رؤسای دین در حفظ ایران . بی نا.
- Sykes, Persy. (1921). History of Persia.
