صدرالمتالهین شیرازی (م 1050) بنیانگذار یکی از سه مکتب فلسفه اسلامی یعنی حکمت متعالیه است.
(1) اسفار بزرگترین کتاب ملاصدرا و عالی ترین نمونه اندیشه فلسفی وی می باشد. اسفار شامل چهار سفر است:اول امور عامه، دوم جواهر و اعراض، سوم ربوبیات، چهارم علم النفس:
نزدیک دو قرن به طول انجامید که قدر و قیمت آراء فلسفی صدرالمتالهین در حوزه های علمیه به رسمیت شناخته شود و اسفار کتاب درسی عالی ترین مراحل تعلیم فلسفی گردد. از زمان ملاعلی نوری قدس سره (م 1246) تاملات ژرف فلسفی به صورت حاشیه وتعلیقه بر اسفار و دیگر آثار ملاصدرابه شکل جدی آغاز می شود. بسیاری از حکیمان مسلمان حاصل تحقیقات عمیق خود را به صورت تعلیقه بر اسفار به جا گذاشته اند.
(2) از جمله مهمترین تعلیقات اسفار تعلیقات حکیم مؤسس آقا علی مدرس قدس سره (م 1307) می باشد.
(3) آقاعلی یکی از بزرگترین نمایندگان حکمت متعالیه
(4) و صاحب چندین رای تازه و ابتکاری در فلسفه اسلامی است.
(5) آشنایی با ابعاد مختلف اندیشه فلسفی حکیم مؤسس و مقایسه آراء با آراء حکیمان عیان می کند که وی دومین شخصیت حکمت متعالیه است. آثار بجا مانده از آقاعلی
(6) به شش بخش قابل تقسیم است: بدایع الحکم
(7) ،تعلیقات و رسائل اسفاری، تعلیقات بر دیگر آثار صدرالمتالهین
(8) ،تعلیقات بر دیگر آثار فلسفی
(9) ،رسائل فلسفی عرفانی
(10) و تقریرات اصول فقه
(11) . آقاعلی در رساله خود نوشت سرگذشت
(12) حواشی و تعلیقات اسفار را از جمله آثار خود بر شمرده است
(13) . حکیم مؤسس از میان این تعلیقات رسائل مستقلی استخراج کرده است. این زسائل برآمده از تعلیقات اسفار عبارتند از: ژرف اندیشیهای حکیم مؤسس...
رسالة فی الوجود الرابطی
(14) ،رسالة فی اقسام الحمل
(15) ،رسالة فی العلة و المعلول، رسالة فی طریقة الصدیقین، رسالة فی التوحید، رسالة سبیل الرشاد فی اثبات المعاد
(16) . فارغ از این رساله ها تعلیقات متعددی بر اسفار باقی می ماند.
از لابلای مکتوبات معاصرین اطلاعات ذیل درباره این تعلیقات بدست می آید:
«اسفار مرحوم آقاعلی مدرس که مشتمل بر همه حواشی اوست و حواشی را به خط خود نوشته اشت در کتابخانه... مرحوم آقا میرزا فضل الله خان آشتیانی مستشار سابق دیوان عالی تمیز بود، بعدها بر ما معلوم شد این اسفار در اختیار ورثه آقاعلی است و تمام حواشی خود را که در طول زمان و قبل از طبع اسفار در حواشی اسفار خطی نوشته بود به کنار صفحات اسفار چاپ تهران به خط خود منتقل نموده است. حواشی آقاعلی بر مباحث مختلف اسفار بطور متفرقه و در حواشی سفر نفس مبسوط و مفصل است ».
(17) «وی [آقاعلی] به یکی از تلامیذ خود بنام شیخ محمد رشتی دستور داد که مجموعه این حواشی را بصورت کتاب مستقل درآورد. میرزا احمد آشتیانی ... صفحات و سطور کتاب اسفار را که این تعلیقات ناظر بر آن موارد است مشخص فرموده اند، متاسفانه بسیاری از اوراق این مجموعه مفقود گردیده است.»
(18) اسفار همراه با حواشی حکیم سبزواری در سال 1282 هق به طریقه چاپ سنگی در تهران منتشر شد. چاپ حروفی اسفار همراه با حواشی ملاعلی نوری، حکیم سبزواری، آقاعلی مدرس، ملا اسماعیل اصفهانی، حکیم محمد هیدجی و علامه سید محمدحسین طباطبایی در سال 1378ه ق در قم منتشر شد. در مقدمه ناشرین توضیح داده شده است:
«مااز بعضی اساتید یاد شده، تنها تعلیقاتی بر بعضی مواضع اسفار یافته ایم، مثلا از آقاعلی مدرس و مولی اسماعیل خواجوی تنها تعلیقات سفر نفس را بدست آورده ایم.»
(19) در جستجوی یک ساله به دنبال تعلیقات آقاعلی بر اسفار در نسخه های خطی موجود در ایران بر اساس کلیه فهرست های نسخ خطی کتابخانه های عمومی (و همچنین مراجعه به نسخ خطی کتابخانه های خصوصی) در مجموع شش نسخه از تعلیقات آقاعلی بر اسفار بدست آمد. ویژگی های این نسخه ها به شرح ذیل است:
نسخه اول: (م) نسخه خطی شماره 1789 کتابخانه مجلس شورای اسلامی، تعلیقات علی حواشی الحکیم السبزواری علی السفر الثالث من الاسفار الاربعة
(20) .
این تعلیقات به خط خود آقاعلی است. تعلیقات اولیه تاریخ کتابت 1289 را با خود دارد. امضاهای تعلیقات 110، 110 عفی عنه، 110 مدرس عفی عنه، علی المدرس عفی عنه، المدرس عفی عنه می باشد. تعدادی تعلیقه بی امضاء و نیز با امضای 12 یا استاد نیز در آن به چشم می خورد که انتساب آنها به آقاعلی محرز نیست. لذا موارد اخیر را ثبت نکردیم. این نسخه خوش خط و کم غلط و قابل اعتماد است و به لحاظ کثرت تعلیقات دومین نسخه محسوب می شود
(21) .
نسخه دوم: (ی) حاشیه خطی بر نسخه چاپ سنگی اسفار شماره 3821 کتابخانه مدرسه مروی تهران.
(22) این کتاب به گواهی یادداشتهای اول آن در اختیار شیخ علی مدرس نوری (شیخ الشوارق) از شاگردان آقاعلی مدرس بود و شامل سفرهای دوم، سوم و چهارم اسفار می باشد. وی سفر دوم را در سال 1324 مباحثه نموده و 110 امضا کرده است. در اول سفر سوم نوشته شده است که کتاب در محرم 1306 خدمت آقاعلی به پایان رسیده است. در اول سفر چهارم نوشته شده که کتاب بین 1319 تا 1321 مباحثه شده و 110 امضا کرده است. با توجه به اینکه آقاعلی تعلیقات به خط خود را 110 (به حساب ابجد مساوی علی) امضا می کند، نباید پنداشت هر تعلیقه با امضای 110 متعلق به وی است. آنچنانکه در تعلیقات شوارق نیز این مشکل به چشم می خورد، متاسفانه شاگرد و استاد هر دو علی هستند و هر دو نیز 110 امضا کرده اند. لذا در این نسخه امضای 110 یا ش 110 (شیخ علی) را از آن شیخ علی نوری (شاگرد)دانسته و امضاهای الاستاد المؤسس آقاعلی المدرس سلمه الله تعالی، الاستاد آقاعلی، علی المدرس عفی عنه، عن الاستاد را متعلق به آقاعلی مدرس دانستیم. ما تنها حواشی با امضای قابل اعتماد را نقل کردیم. حواشی این نسخه تنها بر سفر سوم و چهارم اسفار می باشد. این حواشی بسیار ریز است و در جریان صحافی آن - در حدود بیست سال پیش - چند سطری از آغاز یا انجام بعضی از تعلیقات ساقط شده است. این نسخه به لحاظ تعداد تعلیقات نسخه اول محسوب می شود. علیرغم اهمیت این نسخه، در فهرست نسخ خطی کتابخانه مدرسه مروی معرفی نشده و در میان کتب عادی کتابخانه نگهداری می شد.
نسخه سوم: (ش) نسخه شخصی استاد سید جلال الدین آشتیانی،
(23) حاشیه خطی بر چاپ سنگی اسفار. این حواشی به خط یکی از فضلای تهران بوده که نزد آقاعلی مدرس و آقامیرزا هاشم و دیگر اساتید اسفار قرائت کرده است. در این نسخه حواشی آقاعلی مدرس قدس سره آقامحمد رضا، میرزا هاشم دام ظله، آقاغلامعلی دام ظله، الاستاد دام ظله و محمد اسماعیل به چشم می خورد. حواشی آقاعلی بر سفرهای اول و سوم (23 حاشیه) ریز و تا حدودی ناخوانا است. استاد آشتیانی در جایی نوشته اند:
«دراسفاری که در اختیار این حقیر است حواشی آقامحمدرضا و آقاعلی به خط آقاشیخ غلامعلی دیده می شود.»
(24) نسخه چهارم: (ح) نسخه شماره 49 کتابخانه مسجد جامع چهلستون تهران. این نسخه شامل سفرهای سوم و چهارم است و در آن مجموعا 12 حاشیه از آقاعلی مدرس بر سفر سوم یافت می شود. نسخه فاقد شماره صفحه می باشد. خط حواشی به خط آقاعلی شبیه است در بعضی امضاهای حواشی ظاهرا «دام ظله » به انتهای نام آقاعلی مدرس اضافه شده است.
(25) نسخه پنجم: (مج) نسخه خطی شماره 1707 مجلس شورای اسلامی. این اسفار به خط پدر آقاعلی ملاعبدالله مدرس زنوزی می باشد، در آن مجموعا چهار حاشیه با امضای 110 بر سفر اول و چهار اسفار یافت می شود.
(26) نسخه ششم: (مط) اسفار چاپ حروفی قم 1378. در جلد هشتم مجموعا 33 حاشیه بر اوائل سفر نفس اسفار با امضای «م » درج شده که در هیچیک از نسخ خطی فوق نمی باشد، بعلاوه 45تعلیقات سفر نفس اسفار نیز در نسخه چاپ شده درج نشده است.
(27) خوشوقتم که در این مجال تعلیقات با ارزش آقاعلی مدرس بر اسفار تقدیم ارباب فضل می گردد.
آنچه در این تتبع انجام گرفته است:
1. احراز استناد تعلیقات به آقاعلی. برای احتیاط بیشتر عین امضای هر نسخه را در پاورقی همراه با شماره صفحه نسخه منقول ذکر شده است. غیر از حواشی منقول از نسخه مطبوع، استناد دیگر تعلیقاتی که درج کرده ام به آقاعلی محرز است.
2. مشخص کردن ربط هر تعلیقه به موضع مشخص از متن اسفار یا حاشیه سبزواری.
3. ترتیب و تنظیم حواشی بر اساس شماره مسلسل.
4. تصحیح تعلیقات.
(28) 5. تحقیق تعلیقات، استخراج نشانی آیات، روایات، آراء منقول از دیگر کتب و فلاسفه.
امیدوارم نسخ باقیمانده از تعلیقات اسفار آقاعلی بیشتر از آن باشد که من یافته ام و با یافتن آنها این تعلیقات قیمه تکمیل گردد. از تمامی دوستداران حکمت که نشانی از نسخ باقیمانده از این تعلیقات در اختیار دارند انتظار دارم که نگارنده را در این خدمت فرهنگی یاری کنند
(29) . در این مجال به واسطه محدودیت صفحات مجله بخش اول این تعلیقات شامل تعلیقات مختصر سفر اول و تعلیقات سفر سوم تا پایان موقف چهارم منتشر می شود و باقی تعلیقات در شماره آینده درج خواهد شد ان شاء الله.
در این بخش 126 تعلیقه آقاعلی بر اسفار برای نخستین بار منتشر می شود. 8 تعلیقه آن مربوط به سفر اول و مابقی از آن سفر سوم. مهمترین مباحثی که در سفر سوم مورد موشکافی و ژرف اندیشی حکیم مؤسس واقع شده عبارتند از: اثبات وجود خداوند، ابعاد مختلف توحید، اثبات صفات کمالیه خداوند و عینیت صفات و ذات، بحث پیچیده علم خداوند (که بیشترین حجم این تعلیقات را به خود اختصاص داده است) به ویژه علم خداوند به ماسوی، نقد تفصیلی مذهب مشاء واشراق در مساله علم خداوند، تحلیل انتقادی مبسوط رای حکمت متعالیه در بحث علم خداوند به ماسوی ذات، بحث مراتب علم خداوند به اشیاء. قوی ترین و گسترده ترین بحث این بخش بحث علم خداوند است. رجوعی به دیگر آثار حکیم مؤسس از قبیل تعلیقات الشواهد الربوبیة، بدایع الحکم و تقریرات المبدء و المعاد و مقایسه آن با تعلیقات الاسفار الاربعة نشان می دهد که بحث علم از مطرح ترین مباحث فلسفی در اندیشه آقاعلی مدرس قدس سره بوده است. تحلیل انتقادی آراء او و استخراج دیدگاههای تازه و تقریرهای جدید وی در گرو انتشار همه آثار اوست، که امیدوارم به زودی جامه عمل پوشد.
(30) تذکر کاستی و خطاهای این قلم مورد امتنان است.
پی نوشتها:
1- ر.ک: مقاله «اندیشه های جدید و ارزش تفکر فلسفی صدرالمتالهین »، به قلم نگارنده، کیهان اندیشه، شماره 50، مهر آبان 1372، ص 103-86.
2- برای آشنایی با حواشی و تعلیقات اسفار ر.ک : «الذریعة الی تصانیف الشیعه »، شیخ آقا بزرگ طهرانی، ج 6، ص 19.
3- به نظر استاد سید جلال الدین آشتیانی: این حاشیه از همه حواشی اسفار محققانه تر است و در استواری و متانت کمتر از اصل کتاب نیست، چرا که متضمن تحقیقات عالیه و مشتمل بر افکار تازه و دقیق می باشد». مقدمه المسائل القدسیة، در رسایل فلسفی صدر المتالهین، ص 57 (مشهد 1352 ش) و مقدمه رسایل حکیم سبزواری، ص 98 (تهران 1368، چاپ سوم).
4- وی از اکابر فلاسفه و از اعاظم شارحان کلمات صدرالمتالهین است و در تتبع و احاطه به کلمات مشایخ کم نظیر و اهل تصرف در مبانی بوده است.» استاد سید جلال الدین آشتیانی، شرح حال و آراء فلسفی ملاصدرا، صفحه 91 (تهران 1360).
5- آقا علی در مسائل معاد جسمانی، حمل، اعتبارات ماهیت، بساطت وجود، اصالت وجود و حرکت جوهری و ... صاحب آراء تازه و تقریرهای نو می باشد.
6- فهرست توصیفی آثار آقاعلی قدس سره شامل معرفی تمامی نسخ خطی رسائل و مکتوبات وی را تدوین کرده ام و امید نشر قریب آن را می برم. مجموعه منتشر خواهد شد، ان شاءالله.
7- بدایع الحکم مهمترین اثر آقاعلی مدرس پاسخ فارسی به هفت سؤال فلسفی عمادالدوله بدیع الملک است. این کتاب در سال 1314 ه ق در 278 در تهران به طریقه چاپ سنگی منتشر شده است. از قرار اطلاع چاپ مصحح بدایع الحکم به زودی منتشر خواهد شد. در تهران، این کتاب بر اساس نسخه خطی منحصر بفرد به خط آقاعلی توسط آقایان اشک شیرین و دکتر علی اصغر مهدوی مراحل نهایی تصحیح را می گذراند و در سلسله انتشارات دانشگاه تهران منتشر خواهد شد. در تبریز این کتاب براساس نسخ خطی کتابخانه ملک به همت حجت الاسلام محمدجواد ساروی مراحل نهایی تدوین را می گذراند و در سلسله انتشارات دانشگاه تبریز منتشر خواهد شد. ضمنا حجت الاسلام احمد واعظی بدایع را براساس نسخه چاپ سنگی تصحیح کرده و توسط انتشارات الزهراء تهران در دست انتشار است. آقای دکتر مصطفی محقق داماد نیز در نامه فرهنگستان علوم شماره 4، صفحه 138، نوشته است: «نسخه اصل دستنویس حکیم زنوزی از گزند حوادث مصون مانده و پس از گذشت بیش از یک قرن هم اکنون در اختیار ماست و امیدواریم تا بر اساس آن به زودی چاپ تازه تر و بهتری از این کتاب را که در تاریخ فلسفه اسلامی از اهمیت و ارزش فراوانی برخوردار است، منتشر سازیم و در اختیار علاقه مندان قرار دهیم.»
8- این تعلیقات عبارتند از: اول: تعلیقات الشواهد الربوبیة (تصحیح و تحقیق نگارنده، نامه مفید، قم، بهار 1376، ص 121-158). دوم: تعلیقات شرح الهدایة الاثیریة (چاپ سنگی، تهران 1313 ه ق). سوم: تعلیقات حواشی شرح حکمة الاشراق. چهارم: تعلیقات حواشی الهیات الشفا. پنجم: تقریرات المبدا و المعاد; که بصورت تعلیقات توسط یکی از شاگردان آقاعلی به رشته تحریر درآمده و بعد از بدایع مفصل ترین اثر آقاعلی به حساب می آید. سه تعلیقه اخیر مطلقا منتشر نشده است. ضمنا آقاعلی شرح اسرار آیات ملاصدرا را نیز آغاز کرده اما اجل مهلت اتمام آنرا نداده و تنها موفق به نگارش مقدمه شرح شده است.
9- مهمترین این تعلیقات، تعلیقات شوارق الالهام (چاپ سنگی، تهران، 1311 ه ق)، تعلیقات لمعات الهیه (مشهد، 1354 ه ق) و تعلیقات مختصر بر پنج اثر فلسفی کلامی دیگر است.
10- از آقاعلی تا کنون سه رساله مستقل بدون نام مشخص در فلسفه و عرفان بدست آمده که حاوی آراء بدیع و مطالب عالیه می باشد و معرفی آنها مجالی دیگر می طلبد.
11- از حکیم مؤسس تقریری از درسهای اصول و فقه به سبک شیخ اعظم مرتضی انصاری قدس سره در بحث اصول عملیه به جا مانده است.
12- رساله خود نوشت سرگذشت در کتابهای طرائق الحقائق، مقدمه انوار جلیه، مقدمه لمعات الهیه و تاریخ حکما و عرفا متاخر بر صدرالمتالهین منتشر شده است.
13- شیخ آقا بزرگ تهرانی در الذریعه، ج 6، ص 20، این تعلیقات را معرفی کرده است: «هی قلیلة علی بعض مواضع الاسفار».
14- تصحیح، تحقیق و تقدیم نگارنده، نامه مفید، قم، زمستان 1375، شماره 8، صص 27-70.
15- رساله حملیه، شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، تهران، 1363 ه ش، 83 صفحه. نام مصحح مشخص نشده، ظاهرا کتاب براساس نسخه چاپ سنگی (تهران 1314 هق و نیز تهران 1320 ش) تصحیح شده است.
16- تصحیح، تحقیق و تقدیم نگارنده، نامه مفید، قم، زمستان 1375، شماره 8، صص 97-152.
17- استاد سید جلال الدین آشتیانی، مقدمه المسائل القدسیة، در رسایل فلسفی صدرالمتالهین، ص 55 (مشهد 1352 ش)، ر.ک: «شرح حال و آراء فلسفی ملاصدرا، ص 215 (تهران 1360)، مقدمه المبدا و المعاد صدرالمتالهین ص 52، زادالمسافرین، ص 253.
18- استاد آشتیانی، مقدمه انوار جلیه ملاعبدالله زنوزی، صص 20و21، (تهران، 1371، چاپ دوم).
وی در ادامه درباره تعلیقات آقاعلی بر اسفار آورده است:
«او برای سهولت شاگردان از حواشی متعددی استفاده فرموده است. از آن جمله حواشی حکیم سبزواری است که از دیگر حواشی مفصل تر است. او از تعلیقات شیخ مهدی اصفهانی (از مدرسان اسفار و از احفاد ملامحمد باقر مجلسی) که از او در حواشی برالهیات اسفار، مبحث اراده به «جدنا القمقام » تعبیر کرده، نقل نموده است. او همچنین از مرحوم سید هادی حسینی - مؤلف تعلیقات بر شرح هدایه ملاصدرا جسته جسته در امور عامه و جاهای دیگر تعلیقه نقل کرده است. آقاعلی از استاد خود ملا آقای قزوینی چیزی نقل نکرده است. ولی از ملا اسماعیل اصفهانی معروف به واحدالعین و ملا اسماعیل حکیم و آخوند ملاعلی نوری حواشی نقل کرده است. او گاهی از شوارق و دیگر کتب فلسفی که در توضیح عبارات اسفار شاگرد را راهنمایی می کند، عباراتی کوتاه نقل می کند. آقا علی گویا جواهر و اعراض اسفار را نیز تدریس کرده است. در جواهر و اعراض از هر عبارتی که در حل مشکل عبارات مدخلیت داشته از جمله از کتب ملاصدرا و ابن سینا و دیگران استفاده کرده است.» مقدمه انور جلیه ملاعبدالله زنوزی، صص 20و21. «حواشی آقاعلی بر قسمت نقس اسفار مفصل است و شاید تمام آن حواشی بیش از مطالب کتاب نفس است و متضمن عالی ترین تحقیقات در علم انفس ...» مقدمه المبدا و المعاد، ص 52.
«این مطلب را آقاعلی مفصل در حواشی جواهر و اعراض و نیز در اوایل شرح هدایة بیان کرده است...»، همان، ص 56. عدم تطبیق اطلاعات استاد بر تعلیقات بجامانده این امید را زنده می کند که نسخ دیگری از تعلیقات آقاعلی در میان باشد که هنوز از چشم نگارنده مخفی مانده باشد.
19- صفحه ث، مقدمة الناشرین، 1 ربیع الثانی 1378 به امضای آقای رضا لطفی، (جلد اول اسفار).
20- این نسخه در جلد پنجم فهرست نسخ خطی کتابخانه مجلس شورای اسلامی، ص 186، معرفی شده است.
21- از جناب آقای عبدالحسین حائری که تجارب ذی قیمت خود را در حل پاره ای ابهامات مخطوطات آقاعلی در اختیارم گذاشتند صمیمانه سپاسگزارم.
22- در ملاقات زمستان 75 با استاد سیدجلال الدین آشتیانی در مشهد مقدس، ایشان با کمال سماحت تمامی اوراق زیراکسی از یک نسخه از حواشی آقاعلی بر اسفار را در اختیارم گذاشتند. رنگ این اوراق نشان می داد که حدود دو دهه از عمر آنها می گذرد. استاد خود درصدد تصحیح این حواشی بوده اند (مقدمه انوار جلیه، ص 42: حواشی آقاعلی بر اسفار که درصدد طبع آن حواشی بی نظیر برامده ام...) در ملاقات بهار 76 با جناب آقای محمد خواجوی مصحح و مترجم آثار صدرالمتالهین ایشان ابراز داشتند اوراق یاد شده مربوط به اسفار کتابخانه مروی است که توسط وی به سفارش استاد آشتیانی زیراکس شده است. متاسفانه برخی از مواضع این اوراق بواسطه ریز بودن خط حواشی ناخوانا بود که با مراجعه به اصل نسخه کتابخانه مروی مشکل مرتفع شد. از استاد آشتیانی، آقای خواجوی و نیز متولی و کتابداران مدرسه مروی صمیمانه سپاسگزارم.
23- استاد آشتیانی با کمال بزرگواری این نسخه منحصر بفرد که در بعضی مواضع مزین به حواشی خود ایشان نیز هست جهت استنساخ چند روزی در اختیار این بنده گذاشتند که از لطف ایشان سپاسگزارم.
24- مقدمه انوار جلیه، ص 37، مقدمه لمعات الهیه، ص 5.
25- فهرست نسخ خطی کتابخانه مسجد جامع چهلستون، رضا استادی، ص 3.
26- ر.ک: فهرست نسخ خطی کتابخانه مجلس شورای اسلامی، ج 5، ص 42.
27- برای یافتن نشانی از نسخه خطی اسفار مطبوع از مصححین آن سراغ گرفتم، از دو مصحح آن یکی از دار دنیا رفته است و دیگری اظهار بی اطلاعی کرد.
28- حجت الاسلام شیخ صادق محمودی مقابله دوم متن دست نویس و مخطوط را انجام داده اند، از ایشان سپاسگزارم.
29- طبع و انتشار این حواشی خدمتی است به عالم فلسفه و علم » استاد آشتیانی، مقدمه المبدء و المعاد، ص 52.
30- مجموعه آثار حکیم مؤسس (به استثنای بدایع الحکم) توسط نگارنده جمع آوری، تصحیح، تحقیق و تنظیم شده و در آینده نزدیک در سه جلد منتشر خواهد شد. ان شاء الله.