کارآیی فقه سیاسی
فقه شیعه از آغاز پیدایش دچار تقیه و سرکوب بوده است و نتوانسته کارآیی خود را در زمینه های گوناگون اجتماعی نشان دهد. حال این سؤال مطرح است که آیا فقه شیعه می تواند تمام نیازهای فردی، اجتماعی، عبادی، سیاسی، اقتصادی، قضایی، روابط داخلی و خارجی در عصر کنونی را پاسخ گو باشد و یا اختصاص به مسائل فردی دارد؟
برخی از نوشتارها، بسیاری از مسائل حکومتی را اموری عقلانی و برنامه ای به حساب آورده و از مسائل فقهی و استنباطی خارج می کنند; لیکن از تعریف علم فقه به دست می آید هر حکم عقلی که مورد تایید شرع قرار گیرد حکم شرع به حساب می آید; به عبارت دیگر، از آن جایی که فقها عقل، عرف، بنای عقلا و عادات را از مبانی فقه قرار داده اند و با اعتماد بر این گونه امور، حکم شرع را استنباط کرده اند، پس هر گونه حکم اجتماعی، سیاسی که از امور عقلانی و عقلایی باشد فقهی است.
علاوه بر حکم عقل و بنای عقلا و کتاب و سنت، فقها بر منابع دیگری نیز تکیه دارند که عبارتند از: مصلحت و مفسده دایمی، فطرت جاوید، موضوعات ثابت و متغیر، قضایای حقیقیه، حکم حکومتی، توسعه در هدف اجتهاد، اجتهاد پویا، نقش زمان و مکان در اجتهاد.
پیوند اخلاق و سیاست در اندیشه غزالی
سید محمدرضا احمدی طباطبائی از ص 31 تا 38
ابوحامد محمد غزالی از متفکران مسلمان در قرن پنجم هجری است.یکی از ویژگی های ممتاز اندیشه سیاسی وی، آمیختگی اخلاق و سیاست است.او از دریچه مذهب و اخلاق به سیاست می نگرد; از این رو سیاست در نظر او علم قدرت و کسب قدرت نیست، بلکه وسیله اصلاح خلق و هدایت آنها به سوی سعادت دنیوی و اخروی است.آرا و اندیشه های غزالی را می توان در دو بخش خلافت و سلطنت مورد مطالعه و تحقیق قرار داد.
ویژگی های فقه سیاسی شیعه
دکتر علیرضا صدرا از ص 39 تا 54
شیعه و شیعیان نیز همچون سایر مذاهب اسلامی قائل به وجود مکتب و شریعت به مثابه طرح و نقشه ای جامع و هادی، از جانب خداوند متعال بوده، که در ضمن منابع اولیه اسلام، به ویژه قرآن و سنت به عنوان نخستین مبنای فقه سیاسی، برای سامان دهی و راهبرد ملی امت وارد عرصه زندگی سیاسی مسلمانان شده است.
گرایش فقهی سیاسی شیعه در یک روند فزاینده از اوایل قرن دوم با حدود و ثغور مشخص رو به گسترش نهاد.این گرایش در ظل توجهات قرآن ناطق یعنی ائمه هدی علیهم السلام و به خصوص امام باقرعلیه السلام و بالاخص امام صادق علیه السلام پروردگی لازم و غنای کافی را یافته و با ویژگی های خاصی شکل گرفته است که این مقاله به آنها پرداخته است.
رفتار سیاسی فقهای دوره میانه
دکتر یعقوبعلی برجی از ص 55 تا 66
در مقاله حاضر نمونه هایی از ارتباط و همکاری فقیهان با حاکمان جور در قالب پذیرش نقابت و ولایت از جانب آنان مورد بحث قرار گرفته است.به نظر نگارنده این همکاری ها برپایه های نظری و مبانی فقهی این علما استوار بوده است.از امعان نظر در سخنان و آثار فقهی علمای این دوره، روشن می شود که مبنای اصلی همکاری و پذیرش ولایت از حاکمان جائر، اصل ولایت فقیه بوده است.
حکومت در اندیشه محقق حلی
روح الله شریعتی از ص 67 تا 84
محقق حلی از فقهای شیعه در قرن هفتم هجری است.در اندیشه سیاسی وی، حکومت از ضروریات جامعه و ضامن سلامت آن محسوب می شود و ریشه کنی اختلافات در جامعه به جز با وجود حاکم عادل محقق نمی گردد.وی تنها حکومت فردی را که اعلم افراد به احکام الله باشد مشروع دانسته و صفات عدالت، ایمان و فقاهت را برای وی بر می شمرد.او فقیه جامع الشرایط را «من الیه الحکم بحق النیابة » می داند، یعنی حق نیابت وی از معصوم اقتضا دارد که حکومت به وی واگذار شود.
وی پس از بیان وظایف متقابل حاکمان و مردم، به بحث درباره امر به معروف و نهی از منکر پرداخته است و آن را از دلایل وجوب پذیرش حکومت و ولایت بر شخص می داند.
اندیشه سیاسی شهید اول
سید محمد رضا موسویان از ص 85 تا 104
شیخ شمس الدین محمد بن مکی عاملی معروف به شهید اول از فقهای بزرگ شیعه جبل عامل در عصر ایوبیان است.ترویج تشیع در محیطی ضد شیعی و برقراری روابط با سربداران خراسان سبب زندانی شدن و شهادت وی شد.
شهید اول با تکیه بر رابطه عقل و شرع و جایگاه عقلانیت در احکام شرعی به طرح آرای سیاسی در حوزه فقه شیعه پرداخته و ضرورت و خاستگاه حکومت را از این منظر مورد بررسی قرار داده است.از منظر ایشان، حکومت مطلوب، در حکومت پیامبر و امام معصوم و در عصر غیبت در ولایت فقیه واجد شرایط تجلی یافته و دارای اختیارات گسترده ای است.نقطه عطف اندیشه وی در شرایط عزل حاکم و لزوم بر کناری وی در شرایط خاص است.جایگاه مردم در عرصه قدرت سیاسی و روابط متقابل فرد و دولت از دیگر مباحث مورد تامل وی می باشد.
ولایت فقیه از دیدگاه علامه مجلسی
ابوالفضل سلطانمحمدی از ص 105 تا 120
در نوشتار حاضر دیدگاه های سیاسی علامه محمد باقر مجلسی، درباره «ولایت فقیه » به عنوان مهم ترین موضوع و مساله فقه سیاسی شیعه مورد مطالعه و بررسی قرار گرفته است و نیز به مبانی نظری، شرایط و صفات حاکم اسلامی و شؤون ولایت فقیه در عصر غیبت پرداخته شده است.
این مقاله در صدد است نظریه «سلطنت مشروعه » که برخی از نویسندگان به مرحوم مجلسی نسبت داده اند را مورد نقد و چالش قرار دهد.
عقل گرایی و نقل گرایی در فقه سیاسی شیعه
سیدمحسن آل غفور از ص 121 تا 138
پیدایی گرایش های نقلی و عقلی در میان مسلمانان ناشی از توجه خاص هرکدام به برخی از آیات بود که این آیات، برخی مؤید عقل هستند و بعضی مؤید تعبد.این اختلاف نگرش به قرآن، سبب شکل گیری دو مکتب معتزله و اشاعره در اهل سنت و دو گرایش اصولیون (عقل گرایان) و اخباریان (نقل گرایان) در شیعه شد که خود زمینه بسیاری از منازعات مذهبی، اجتماعی و حتی سیاسی را فراهم ساخت.
فرآیند تطور نگرش عقل گرا در مذهب امامیه از قرن چهارم و از حوزه بغداد آغاز شد و با غلبه بر مکتب قم و ری، سیطره علمی و عقیدتی خود را تا قرن یازدهم استمرار بخشید; اما تحولات علمی و سیاسی در این دوره، سبب احیای اندیشه اخباری گری در جوامع علمی شیعه شد، به طوری که در قرن دوازدهم در اکثر جوامع علمی ایران، عراق و بحرین، گرایش اخباری گری غلبه یافت; ظهور علامه وحید بهبهانی و اقدامات علمی و عملی گسترده او، و نیز تلاش های شیخ مرتضی انصاری سبب افول این جریان شد.
نظام سیاسی و دولت در اسلام (1)
(سیمای عمومی نظام سیاسی و دولت در اسلام)
دکتر داود فیرحی از ص 139 تا 164
دولت در جامعه اسلامی، همانند دیگر جوامع بشری، نه تنها بیانگر وجود مجموعه ای از نهادهاست، بلکه حاکی از وجود نگرش ها و شیوه های خاصی از اعمال و رفتار است که مدنیت اسلامی خوانده می شود; اما فهم کامل شکل و ساخت دولت عمدتا نیازمند درک نظریه های کلانی است که هدف آنها تعریف، توصیف و توضیح واقعیت دولت است.هر یک از آنها طرحی هستند که ماهیت دولت را در جهان اسلام معنا می کنند و احتمالا نیز طریقی برای عمل تجویز می کنند.
در این راستا مجموعه ای به نگارش در آمده که به شناخت، مقایسه و سنجش نظریه های مختلف دولت در اسلام، با توجه به الگوی «تحلیل سیستمی » می پردازد، که بخش نخست آن، به سیمای عمومی و مختصات کلی نظام سیاسی در اسلام اختصاص یافته است.
مبانی اقتدار در فرهنگ سیاسی ایران
(از تاسیس قاجاریه تا اواسط دوره ناصری)
رحیم رئوفت از ص 165 تا 184
پژوهش حاضر به مطالعه و بررسی جامعه ایران در دوران نخست حکومت قاجار اختصاص دارد.مهم ترین ویژگی دوره مذکور این است که هنوز زیر ساخت های سیاسی و اجتماعی سنتی، تا حد زیادی دست نخورده مانده و فرهنگ جامعه تحت تاثیر فرهنگ و تمدن غرب قرار نگرفته است.طبعا رفتار سیاسی برآمده از آن از هماهنگی و سنخیت بالایی با پیشینه تاریخی ایران برخوردار بوده است.در این برهه تاریخی، مبانی اقتدار در فرهنگ سیاسی ایران به لحاظ نظری به دو دسته دینی و سنتی تقسیم می شود که در مقاله حاضر مورد بررسی قرار گرفته است.
ولایت فقیه از دیدگاه سید عبدالحسین لاری
علی اخترشهر از ص 185 تا 196
نظریه ولایت فقیه مهم ترین دستاورد اندیشه سیاسی مکتب شیعه است که در عصر غیبت، فقها درباره آن نظریه پردازی کرده اند. آیة الله سیدعبدالحسین لاری در ضمن حاشیه ای بر مکاسب شیخ انصاری، رساله «ولایة الفقیه » را نگاشته و در آن به بحث درباره ولایت فقیه پرداخته است.
سید لاری معتقد است فقیه علاوه بر ولایت و قدرت تصرف عمومی، دارای مناصب متعددی است که همه آنها، ریشه در مناصب ائمه علیهم السلام دارند.مهم ترین مناصب فقیه از نظر سید عبارتند از: دخالت در امور حسبیه، حق اجتهاد و استنباط احکام الهی در زمینه افعال مکلفان، منصب قضا، ریاست، خلافت و حکومت بر مردم.
چیستی و هستی جامعه از دیدگاه استاد مطهری
حمید پارسانیا از ص 197 تا 220
مقاله حاضر با تکیه بر آثار آیة الله مطهری، به دنبال پاسخ به پرسش از چیستی و هستی جامعه است.در این راستا، ضمن گزارش پاسخ های اندیشمندان اسلامی به سؤال فوق، استدلال آنها را در تعامل با نظریه آیة الله مطهری قرار داده و به نقد و ارزیابی آنها پرداخته و معتقد است گر چه دلیل عقلی مطهری بر وجود جامعه در معرض اشکال است، ولی استدلال وی درباره امکان تحقق جامعه دارای استحکام لازم است و نیز دلایل نقلی وی از حد ظهور آیات فراتر نمی رود و در حکم نص نیست.
نظام شورایی از منظر آیة الله طالقانی
علی شیرخانی از ص 221 تا 242
شناخت عمیق طالقانی از استبداد باعث شد که ایشان در سیر تکاملی نظریه حکومتی خود، مدل شوراها را به منظور تامین حقوق مردم و مشارکت سیاسی آنها ارائه دهد.مبانی دینی مدل ایشان در شوراها - اعم از شورای روستاها، استان ها و مجلس شورای اسلامی - آیات قرآن و سیره نبوی و علوی است که به مردم حق می دهد با حضور در شوراها به اهداف متعالی انسانی و اجتماعی برسند.
طالقانی در مقایسه میان مدل شوراها و مدل پارلمان، معتقد است در پارلمان حکومت به دست گروه های قدرتمند است، در حالی که شوراها حضور عامه مردم و مشارکت آنان در قدرت سیاسی را تضمین می کند.
تحولات نظری فقه سیاسی شیعه از مشروطیت تا انقلاب اسلامی
عباس حیدری بهنوئیه از ص 243 تا 254
از دوره مشروطیت به بعد شاهد غلبه گفتمان جدیدی در فقه سیاسی شیعه یعنی «تعطیل نبودن حکومت در عصر غیبت » و به تبع آن، کنار رفتن گفتمان «تعطیلی حکومت در عصر غیبت » هستیم.این تحول گفتمانی در فقه سیاسی در پی شکل گیری اجتهاد جدیدی در فقه شیعه مطرح شد و بر عرصه علمی شیعه تسلط یافت.عوامل عمده شکل گیری آن را می توان بسط تحقیقات اصولی، تاثیر مکتب ملاصدرا، افزایش نفوذ اجتماعی فقها و ناکار آمد دانستن نظام استبدادی از سوی فقها، دانست.
