بحث از ارزش و روش از جمله مباحثی است که همواره ذهن بشر را به خود مشغول کرده است. ارزش ها گاه بر صدر نشسته و گاه مورد بی مهری قرار گرفته اند. زمانی تلاشها در نگرشهای فرم گرا، بی توجه به ارزش ها، خلاصه شده اند و زمانی دیگر ارزش ها بدون لحاظ شیوه های روش شناسی رخ نموده اند. این در حالی است که این دو، به تعامل مطلوب و تبادل دقیق نیاز دارند.
آدمی در دوران پیشاتجدد این دغدغه را داشته است که برای تحلیل واقعیت های زندگی اش روشی را برگزیند تا هم به تحلیل درست و واقع بینانه دست یابد وهم هنجارها و دلمشغولی های ارزشی اش مورد طعن و سرزنش قرار نگیرند. با این نگاه، ارزش و روش در کنار هم به مسالمت می زیند و هیچ یک فضا را برای دیگری تنگ نمی کند.
در دوران پیشاتجدد روش، مبتنی بر ارزش بود و آگاهانه تلاش می شد تا سهم هر یک، دادگرانه ادا شود. هر روشی که برگزیده می شد، این اصل قبول گردیده بود که آدمی در منظومه هستی به سوی فضیلت و خیر در حرکت است و جهان به تعبیر افلاطون به سوی «خیر برین»به پیش می رود.آفرینش، هدفمند است و آفرینشگر هستی برای آن تعریفی دارد،پس روشی که متفکر آن دوران برمی گرفت نیز در این شاکله، قابل تعریف و بررسی بود. این ارزش ها در نُه توی ذهن آن انسان حضور داشتند و طبیعتاً روش نیز از همان فضا تأثیر می پذیرفت.
اما این نگاه در دوران تجدد دگرگون شد و با تردیدهای شالوده شکن در آن آموزه ها راهی دیگر فراراه آدمی گشوده شد. اساس این تفکر انکار بینش گوهرگرایانه به جهان است و در مقابل تلاش می شود تا همه چیز در گستره واقعیت های بریده از ارزش و حقیقت تفسیر گردد.انسان دوران جدید حقیقت طلبی را به عنوان هدفی برای زندگی برنمی تابد. لئو اشتراوس می گوید، در این دوران انسان به این باور رسیده است که می تواند هر هدفی را برای خود برگزیند. باوری این چنین،آن سان در اندیشه دوران جدید رشد یافت که انتخاب هر روشی مجاز شمرده شد،هر چند که آزاد از ارزش باشد.با این انگاره،کم کم آدمی، راهی پیمود که برخی پنداشتند، اساساً روش باید از ارزش، جدا انگاشته شود.حتی در نگرش اثبات گرایانه تلاش گردید تا این آموزه که«تنها معرفت تجربی معتبر است»، به همه معارف بشری سرایت داده شود.هر چند که این آموزه نقادی گردید و گذشت زمان، نادرستی آن را نمایان ساخت.زیرا که اثبات گزاره ذکر شده نیز به چیزی فراتر از معرفت تجربی نیاز دارد. و از سویی دیگر، همان باور نیز از ارزش های آن دوران تأثیر گرفته است، اگر علوم تجربی مؤفقیت هایی را در فن آوری و رسیدن به رفاه، نصیب انسان نکرده بود، شاید دانشوران این نحله به این گزاره باور قطعی نمی یافتند. لذا همان روش و عقیده نیز به طور ناگفته ای از هنجارهای زمانه اش تأثیر گرفته است.
روش، بیانگر راه و شیوه سنجیده به منظور نزدیک شدن به دانش برای فهم بهتر است.حال اگر پژوهشگر تلاش کند تا برای رسیدن به فهم برتر، از هنجارها و ارزش های انباشته در ذهن خویش چشم فروبندد،از واقعیتهای پیرامون خویش بهرة مطلوب نبرده است و راه را برای نیل به روش سنجیده ناهموار کرده است. واقعیت آن است که روشها متأثر از ارزش های جامعه می باشند و بدون حضور پیشینه های اجتماعی و زمینه های فکری، محیطی و تربیتی، به وجود نمی آیند، روش ها اموری انتزاعی نیستند، آنها نیز از آن جا که از ذهن و فکر آدمی تراوش می کنند، از محیط تأثیر می پذیرند. شاید بتوان به ارزش هایی جهانی و انسانی باور داشت، اما نمی توان همه را برای رسیدن به آن هنجارها به راه و روش آزموده دیگران واداشت. با توجه به همین امر است که در امور اجتماعی و سیاسی نیز نمی توان به روشی واحد و نسخه ای فراگیر دست یافت تا برای همه جوامع کارآ و کارگشا باشد.امور اجتماعی به سان خود انسان، چند لایه و تودرتو می باشند.توصیه روش یگانه، فرازمان و فرامکان برای همه جوامع بشری،مشکل است، زیرا که ارزش ها و هنجارها گوناگونند.از همین بزنگاه است که در امور پژوهش و توسعه نیز کسی نمی تواند رهیافتی واحد برای همه کشورها سفارش دهد.
از آن جا که در اندیشه اسلامی، به واقعیت های موجود توجه جدی می شود،این نگرش به اندیشمند مسلمان یاری می دهد تا با توجه به اندیشه و ارزش های دینی،روشی متناسب با آن را برگزیند و از نگاه تک بعدی رهایی یابد، زیرا انتخاب زاویه محدود انسان را در تنگنا قرار می دهد و راه را برای نیل به مقصود ناهموار می سازد. مهم آن است که روش گزینش شده ما را از توجه به دیگر ابعاد و زاویه های دانش و معرفت محروم نسازد، آن سان که در فرهنگ اسلامی نیز تلاش بر ارایه نگاهی جامع و سنجش گرانه است.
سردبیر
