پیش گفتار
فقه اهل بیت، با ویژگی هایی که در روش و منابع استنباط دارد و میراث اجتهاد هزاران فقیه است، پاسخ گوی نیازهای قانونی و حقوقی جهان امروز است. کافی است با ذهنی جهان نگر، تلقی درستی از انسان، اسلام و فهم دقیقی از رسالت دین، به سراغ این ذخیره عظیم رفت و با شناختی واقع بینانه از نیازهای نوپیدا ابعاد و نیازهای جوامع را بر منابع شیعی عرضه کرد. این کار، طلیعه نهضتی جدید شده و ایران شیعی را ام القری، راهبر جهان اسلام، مقتدا و پناهگاهی برای مستضعفان جهان خواهد کرد.
برای انجام این مهم، بایسته است انبوه استعدادها، به سمت پاسخ گویی به نیازهای نسل و جامعه امروز سوق داده شود و مدرسان و استادان بزرگوار، با طرح مسائل نوظهوردر درس های خود،توانایی فقه شیعه را در اداره جهان امروز، بنمایانند و بزرگان با تاسیس مراکز پژوهشی فقهی و نشر مجلات گوناگون تخصصی و عمومی، جنبش و حرکتی نو در حوزه فقاهت پدید آورند.
مجله فقه اهل بیت، بر آن است با عنایت اهل بیت، صفحات خود را به آموزه های آنان آراسته و در حد توان با یاری اساتید بزرگوار و فاضلان جوان حوزه و دانشگاه به تبیین مسائل مستحدثه فقهی وموضوعات بایسته برون فقهی، پیرا فقهی و درون فقهی بپردازد:
این مجله به تبیین دیدگاه های نو در دانش اصول و علوم وابسته به فقه، مقایسه مباحث فقهی و پیرا فقهی شیعه با دیگر مذاهب و مکاتب فقهی، تطبیق دگرگونی های فقه و اصول و طبقات فقها و دیگرمباحث برون فقهی، همچنین معرفی مراکز و طرح ها و نرم افزارها و کتاب های فقهی و دانش های وابسته به آن می پردازد.
الف) مسائل برون فقهی
از آن رو که دانش ها و نگاه های برونی، در بسامانی و کارآمدی و نقد اندیشه ها و آفرینش های فکری بسیار مفید است، بایسته است این قالب ها - که مبتکر برخی از آن ها دانشمندان اسلامی بوده اند -بار دیگر در حوزه ها مطرح شده و به عنوان رشته درسی، مقبول اولیای حوزه قرار گیرد. اینک برخی از آن سرفصل ها در این مقوله:
1. بررسی مکتب های فقهی
با این که در تاریخ فقاهت، مجتهدانی صاحب مکتب ظهور کرده اند، حوزه ها از این زاویه به سراغ فقیهان نرفته اند. اگر مکاتب فقهی مجتهدان بزرگ بررسی و مقایسه شود، روش استدلال، شیوه برداشت آنان از قرآن و سنت، مشی اجتهادی شان در مواردی که «نقلی » نرسیده است، اصول و قواعدی که برای اجتهاد ابداع کردنده اند و مسائل جدیدی که بر فقه افزودنده اند، شناسایی و فهم ومقایسه گردد، آموزه و راهنمای خوبی برای پاسخ گویی مسائل نوظهور و بالنده کردن فقه می شود.
2. تاریخ فقه و اصول
امروزه تاریخ علم در دانشگاه های دنیا رشته مخصوصی را ویژه خویش کرده است. تاریخ علم، هویت آن دانش است و به عالمان آن اصالت می دهد و آنان را با گذشته تلخ و شیرین آن دانش آشنامی کند. فهم تاریخ علم، عالم را بر آن دانش محیط می کند و روش برخورد با معضلات علم را می آموزد و راه حل مشکلات علمی را می نمایاند.
بایسته است در اصول و فقه، پژوهشی تاریخی شود، بدین گونه که زمان پیدایش هر اصل، قاعده و مسئله شناخته شود، و طرح کننده هر اصل و قاعده و مسئله معلوم شود و علت افزودن و طرح آن ارزیابی و ریشه یابی گردد و نقدهاو ادله مخالفان روشن شود. این امور، طالب فقه و اجتهاد را به چگونگی تحول و دگرگونی فقه آشنا کرده، به او می آموزد چسان فقه شیعه از مجموعه های حدیثی واصول اربع مائة، به سطح «جواهرالکلام » ارتقا یافته است.
این شناخت، طالب فقه را توانا - در تاسیس اصول، استخراج قاعده و حکم جدید، طرح مسائل نو و پاسخ گویی به حوادث واقعه - می کند.
در این خصوص، لازم است تاریخ علم اصول و فقه تدوین شود و مکاتب فقهی هر منطقه و نقش اجتماعی - سیاسی که این مکاتب داشته اند، شناخته شود و نیز طبقات الفقهای عالمان شیعه نگارش یابد و نقش و جایگاه هر فقیه در بنای این میراث عظیم نمایان شود.
3. فلسفه علم فقه
امروزه در کنار هر علم، فلسفه آن نیز مطرح است. با این که به طور پراکنده در اصول و مقدمات کتاب های فقهی، برخی مباحث که امروزه به نام «فلسفه علم » مطرح است، بحث شده، ولی لازم است این موضوع در حوزه به عنوان یک رشته علمی شناخته شود و مدرسان و فاضلان دراین زمینه رساله، مقاله و کتاب بنویسند.
در فلسفه علم فقه، ماهیت بحث و روش پژوهش و اجتهاد مجتهد، ارزیابی می گردد و چگونگی تحقق این بحث و ساختار و مبادی و مقارنات آن بررسی می شود.
محیط، نظریه های فلسفی و کلامی، جهان بینی و تلقی فقیه از انسان و رسالت و مکتب، در فتوای او مؤثر است. هم چنین مبادی روانی، ساختار اجتماعی، وضعیت سیاسی و خواست اجتماعی به استنباط فقیه جهت می دهد. فلسفه علم فقه، این امور را بدون جانبداری بررسی می کند.
درفلسفه علم فقه، از اهداف «شریعت » بحث می شود و هر یک از فتاوای فقیه با این مقاصد محک زده می شود; زیرا هر مسئله را باید در جایگاه خود قرار داد و اهداف و مقاصد شریعت را در هر مسئله مدنظر داشت.
4. فقه و علوم دیگر
نمی توان علم فقه را بر کنار از تاثیر دانش های دیگر و بی نیاز از دیگر علوم پنداشت. چنان که علوم انسانی و اعتقاد و اخلاق فقیه در اندیشه های فقهی او مؤثر است، علوم تجربی و دست آوردهای آن در قالب صنعت و فن آوری نیز در موضوع سازی فقه و تاثیر بر استنباطمجتهد از راه موضوع، تاثیر می گذارد.
در چگونگی تاثیر علوم گوناگون در اجتهاد و سرفصل هایی که باید در آن ها کاوش شود، گفته ها بسیار است و مقاله های مستقلی را می طلبد; فقط در این جا به رابطه و تعامل فقه و حقوق جدید اشارتی گذرا داریم:
5. فقه و حقوق
تعیین حق و بحث حقوق که فقه بدان پرداخته، میدان و موضوع های گسترده و بسیاری پیدا کرده است. ده ها روش و مکتب حقوقی در دنیا سر برآورده است. این پیشرفت بیشتر در قرون اخیر بوده است که حوزه از مسائل اجتماعی و فضای سیاسی جهان برکنار بوده، از این رو، برفقه، مسائل نو پیدا عرضه نشده است.
امروزه، لازم است مباحثی چون: حقوق مدنی و شهروندی، حقوق جزای عمومی و اختصاصی، حقوق تجارت، مسائل مربوط به حمل و نقل، امور مالی، حقوق بین الملل، حقوق دریایی و خاکی و فضایی، حقوق مخابرات و رسانه ها، حقوق دولت و تعارض هایی که بین حق دولت و حق جامعه با حق افراد پدید می آید، به عرصه فقه اسلامی برده شود.
متاسفانه به رغم غنای فقه اهل بیت، در بسیاری از مباحث حقوقی از قوانین سوئیس، فرانسه، ایتالیا، انگلستان و... مدد می گیریم و روابطمان را بر اساس قوانین آن ها پی می ریزیم.
بایسته است حوزه ها مباحث حقوقی جدید را بر منابع فقه عرضه بدارند و از روش های تحقیق و حل مباحث حقوقی، برای رشد و غنای استنباط بهره برند، زیرا برخی پایه های فکری فقیه اعتباریات و اصول عقلانی و عرفی است و آگاهی از نظریات حقوقی دیگران و مکاتب حقوقی، چه بسا نظر فقیه را تغییر دهد یا تعمیق و توسعه بخشد. بی شک، با اصالت های انسانی و جوهره فطرت پذیری که فقه اهل بیت دارد، دیدگاه های حقوقی شیعه، مترقی ترین و انسانی ترین نظام حقوقی دنیا خواهد شد.
ب) موضوع شناسی
موضوعات مهبط احکام اند و چگونگی تلقی از موضوع و نوع استنباط فقیه را جهت می دهند. بدون شناخت موضوع، فقیه نمی تواند حکم متناسب آن را بیان کند.
گرچه موضوع شناسی در ردیف علوم مورد لزوم اجتهاد شمرده نشده، ولی مقوم استنباط صحیح و درست است; زیرا ده ها عوارض، قیود، ملاکات و مصالحی که شرع بر حفظ آن ها نظر دارد و ممکن است در وقتی، همراه موضوع باشند و در وقتی دیگر نباشند، به هنگام استنباط، فقیه راملزم می کند دریافت و شناخت صحیحی از موضوع داشته باشد.
بنابراین، سد ثغور موضوع نیز وظیفه فقیه است. او، باید حدود موضوع را -که در لسان دلیل آمده - مشخص و تعیین کند. به گفته شهید صدر:
«رابطه موضوع و حکم، بسان علاقه بین سبب و مسبب است، مثل آتش و حرارت. همان گونه که مسبب بنیادش بر سبب است، حکم نیز، بر موضوعش مبتنی است; چه فعلیت حکم و استمرار و انقضای آن منوط به موضوع است.»
بر این اساس، رتبه موضوع پیش تر از حکم است. فقیه تا موضوع را با تمام خصوصیات نشناسد و مقومات موضوع و آن چه را در ساختار آن مؤثر است در نیابد، چه بسا حکمی صادر کند که همخوان با آن نباشد.
مجله، ستونی را به موضوع شناسی مسائل مستحدثه، اختصاص می دهد و هر موضوع را از زبان کارشناسان آن در معرض افکار و انظار فاضلان و مدرسان قرار می دهد. امروزه در عرصه پزشکی، روابط بین المللی، میدان های رسانه ای و اطلاعاتی، حوزه اقتصادی، نظام پولی و...موضوع های پیچیده ای ظهور کرده است که شناخت آن ها و صدور حکم، نیاز به مطالعه و تخصص دارد.
ج) مسائل مستحدثه
با ظهور فن آوری جدید، بافت و ساختار جامعه متغیر شده و شکل زندگی و روابط اجتماعی و حتی زیست فردی و معیشتی مردم چهره دیگر یافته است.
این تغییرها در گستره ای فراخ و شتابنده انجام گرفته و مهلت انطباق آن ها با شریعت برای مجتهدان و حوزه ها دست نداده است.
در انقلاب مشروطه، مباحث اجتماعی بر فقها عرضه شد و مجتهدان وارد عرصه سیاست و اجتماع شدند و بزرگانی مانند آخوند خراسانی و مرحوم نائینی گام هایی در این میدان برداشتند، ولی توفیق در خوری نیافتند.
با ظهور انقلاب اسلامی، این مهم ضرورتی فوری و حیاتی یافت. بنیان گذار و رهبر انقلاب، که خود مجتهدی آگاه به زمان و واقف بر دانش های حقوقی و سیاسی و اجتماعی روز بود، با پشتیبانی ملت، ارکان جامعه را بر شریعت پی نهاد، به گونه ای که با شگفتی و اعجاب متفکران،اندیشوران و سیاست مداران جهان روبه رو شد. اما تثبیت همه ابعاد اقتصادی و اجتماعی حکومت بر موازین شریعت و همگون ساختن مناسبات اجتماعی و نظام معیشتی و جزایی، قضایی و آموزشی، تربیتی و فرهنگ عمومی، کاری زودرس و آسان یاب نبود، و مدت و فرصت و مبادی وامکانات وافری می طلبید.
حوزه ها که پاسداران شریعتند و نگهبانان دیانت و مبین حلال و حرام، و به تعبیر رهبر معظم انقلاب: دستگاه مولد فکری نظام اسلامی اند، باید به این مهم پاسخ گویند وگونه های جدید زندگی امروز و دگرگونی های آن را نیک بشناسند و با انطباق آن با موازین شریعت،مقررات و مناسبات و ارتباطات اجتماعی را بر پایه احکام زندگی ساز اسلام پی ریزند.
بیشترین مباحث مجله به بیان مسائل مستحدثه اختصاص داده شده، تا با بهره وری از انظار فقیهان مسئولیت شناس و فاضلان گران مایه در این راه قدمی برداشته شود.
مسائل و موضوعات نو پیدای بسیاری در این روزگار رخ داده است که پاسخ مناسب می طلبد. این موضوعات در تمامی عرصه های زندگی فردی و اجتماعی این مرزوبوم خودنمایی می کند.
به دو دسته از این موضوعات اشارتی کوتاه می کنیم:
1. احکام جامعه و مظاهر جدید اجتماعی
با پیشرفت علم جامعه شناسی و روان شناسی اجتماعی، افزون برجامعه که به عنوان نهاد حقوقی نیرومندی شناخته شده، عرصه ها و میدان های دیگر نیز حقوق و حریمی ویژه پیدا کرده اند و در نتیجه مقوله های اجتماعی طیف وسیعی از احکام حقوقی را به خود اختصاص داده اند.مسائل زیست محیطی، استانداردها، برنامه های دولت در زیباسازی شهرها، حل معضل آمد و شد (ترافیک) و دیگر مظاهر و مقوله های اجتماعی، هر کدام ده ها پرسش فقهی رابه همراه دارند.
2. هنر
زیبادوستی و جمال گرایی ودیعه الهی و غریزه ای فطری است. این گرایش سکوی عروج انسان به مقامات عرفانی و معنوی است. شاهکارهای ادبی و گنجینه های هنری وامدار این تمایل است. جلوه ها و مظاهر هنر در معماری، نقاشی، مینیاتوری، تذهیب و شعر و مقوله های گسترده ولطیف و دقیق آن، زندگی بشر را تلطیف می کند. امروزه در هنرهای زیبا و شاخه های مختلف آن، دانشکده هایی پدید آمده و ده ها مرکز فرهنگی و هنری، با آفرینش های زیبا و دل انگیز در هر کوی و برزن این دیار چشم نواز است و دستاوردهای آن چشم و دل هزاران جوان،نوجوان و پیر و برنا را می نوازد.
افزون بر این، باید در قبال ماهواره و اینترنت که امواج آن درون خانه ها را فرا گرفته است، موضعی درست و واقع بینانه گرفته شود. غول های رسانه ای جدید که گاه می تواند تهدیدی علیه فرهنگ دینی و ملی این مرز و بوم باشد، ابزاری مؤثر در پیشبرد دانش ها، صید وشکار رمز و راز پیشرفت کشورهای قدرتمند و کشف نقطه ضعف های آنان و شناسایی نقشه ها و شگردهایشان نیز می تواند باشد. آمدن ماهواره و دیگر نمودهای ارتباطی، مقدمه ایجاد دهکده جهانی است. اگر این ایده جامه عمل پوشد، چهره زندگی در جوامع اسلامی به گونه ای دیگر خواهد شد و هزاران پرسش نو پیدا فراروی فقیهان و دین شناسان قرار خواهد گرفت. دهکده جهانی، روابط بین الملل را چونان معاشرت یک قبیله و خانواده دگرگون خواهد کرد. اگر امروز مجتهدان برای پاسخ به این پرسش ها آماده نشوند، دیگر نظریه پردازان، پرسش هارا جهت خواهند داد و ذهن و دل جوانان را به تسخیر درخواهند آورد. اگر امروز متولیان حفظ و حراست دین، به چاره جویی نپردازند و پایگاهی نیرومند و توانا برای تبیین احکام شریعت فراز نکنند، با هجوم امواج دگر اندیش، غافلگیر خواهند شد.
د - اطلاع رسانی فقهی
این بخش با هدف انتقال اطلاعات علمی - پژوهشی در قلمرو فقه، استفاده از تجارب فقیهان، نقد و بررسی فعالیت های پژوهشی فقهی، ارائه طرح های در دست پژوهش اشخاص و مراکز و شناسایی و معرفی خدمات پژوهشی گشوده شده است و به نقل و نقد گفته ها و نوشته های فقهی درمطبوعات و کتاب ها می پردازد و به همایش ها و بزرگداشت های فقهی و طرح های نو قابل اجرا در حوزه فقه می پردازد.
امید آن که اهل قلم و پژوهش گران مسائل فقهی و نیز آنانی که دغدغه توانا سازی فقه اهل بیت را در سر می پرورانند، با ارائه کارها و طرح های نو فقهی خود، ما را در این مهم یاری کنند.
این مجله بر آن است که در محورهای گفته شده و موضوعات ناگفته دیگر، از فاضلان روشن فکر، فقیهان متعهد و استادان محترم بهره برده و با نظارت و راهنمایی مدیر مسئول محترم، آیة الله هاشمی شاهرودی، هدیه ای درخور، تقدیم ساحت اهل بیت عصمت و طهارت، بقیة الله الاعظم -ارواحنا له الفدا و حوزه های علوم دینی کند به امید آن که مقبول خداوند و اهل بیت عصمت و طهارت قرار گیرد.
مهم ترین موضوعات مطرح شده در مجله
تا کنون (بهار 79) 21 شماره مجله به دو زبان عربی و فارسی به چاپ رسیده است. اولین شماره در بهار1374 منتشر شد. مجلات منتشره دربردارنده آثاری از حضرات آیات و حجج اسلام: امام خمینی، مقام معظم رهبری، شهید محمدباقر صدر، هاشمی شاهرودی، مؤمن، معرفت، محمدیزدی، محمدی گیلانی، محمدمهدی آصفی، موسوی بجنوردی، محمدحسین مرعشی و... بوده است.
برخی از موضوعاتی که تا کنون به چاپ رسیده عبارت است از:
اهداف فقه و وظیفه فقیهان، بیمه، روند آینده اجتهاد، ذبح با دستگاه های جدید، کالبدشکافی در آموزش های پزشکی، دادوستد قولنامه ای، وجوه شرعی در نظام اسلامی، کاهش ارزش پول، حکم زنان بدون رحم، همزیستی فقهی ادیان و مذاهب، علم فقه و جامعه شناسی تفهمی،تاثیر زمان و مکان در اجتهاد، دیه و چگونگی پرداخت آن در زمان کنونی، دیدن هلال، قبض در عقد رهن، دادوستد خردسالان، علم قاضی و....
همچنین در بخش اطلاع رسانی، مطالب زیر به چاپ رسیده است:
معرفی مجمع فقه اسلامی، معرفی کتاب های فقهی، کارنامه کنگره بررسی نقش زمان و مکان در اجتهاد، آشنایی با مراکز فقهی جهان اسلام، گزارشی از اجلاس زکات، کنگره خوانساری ها و...
این مجله از دریافت مقاله های اجتهادی و آثار فقهی فاضلان دانشگاه و حوزه استقبال می کند.
امید است بتوان با عرضه راهکردهای نو فقهی، توان آن را در عرصه های مختلف به اثبات رساند و گام های بلندی برای حل مشکلات نوپیدای جامعه برداشت.
نشانی مجله: قم، خ انقلاب(چهارمردان)، پس از گلزار شهداء،
مؤسسه دائرة المعارف فقه اهل بیت(ع)
تلفن: 7739999 نمابر: 744963 ص.پ: 37185/559
